۱- مبنای مسئولیت دولت در جبران خسارت بزه دیدگان و بویژه در فقه امامیه چیست؟
۲- آیا پرداخت دیه از بیت المال در مورد قتل ، به صدمات بدنی و جراحات نیز قابل تسری است؟
۳- با وجود نهادهای عمومی و غیردولتی ، همچون بیمه و … مسئولیت دولت در جبران خسارت چگونه است ؟
فرضیات تحقیق:
۱- برای جبران خسارت توسط دولت مبانی متعددی وجود دارد؛ که از جمله مهمترین آنها «نظریه خطر» و «نظریه تقصیر» می باشد و در فقه امامیه مهمترین مبانی مسئولیت بیت المال (دولت) قاعده «لایبطل» و قاعده «ضمان بالخراج» می باشد .

۲- علاوه بر مورد قتل ، دیه صدمات بدنی و جراحات نیز در قلمرو مسئولیت بیت‌المال قرار دارد.
۳- با وجود نهادهای عمومی و غیردولتی مانند بیمه و … درصورت پرداخت خسارت توسط آنها ، دولت مسئولیتی در جبران خسارت نخواهد داشت .
ساماندهی تحقیق:
پایان نامه حاضر در سه فصل تنظیم شده است ؛ در فصل اول به مفاهیم ، مصارف و درآمدهای دولت و درآمدی برمسئولیت کیفری اشخاص حقوقی پرداخته شده است که در سه مبحث ارائه گردیده است . فصل دوم به مبانی پذیرش مسئولیت دولت در جبران خسارت اختصاص یافته و شامل سه مبحث می باشد . و در فصل سوم که از دو مبحث تشکیل شده است ، به مصادیق ، منابع ، فواید و چالش های مسئولیت دولت در جبران خسارت در حقوق کیفری ایران می پردازد .
فصل نخست:
مفاهیم، مصارف و درآمدهای دولت و درآمدی بر پذیرش مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی
مبحث نخست: واژه شناسی
در این مبحث به مطالعه مفاهیمی خواهیم پرداخت که مستقیم یا غیر مستقیم با موضوع تحقیق در ارتباط می باشند؛ گفتار نخست به بررسی واژگان اصلی و کلیدی، و گفتار دوم به واژگان مهم و مرتبط با موضوع مورد بحث اختصاص یافته است.
گفتار نخست: واژگان اصلی
الف: دولت
اصطلاح «دولت» در قوانین و ادبیات حقوقی ما غالباً در دو معنای عام و خاص به کار رفته است به نحوی که می توان گفت اشتراک لفظی دارد و بدین لحاظ تا کنون تعریف قانونی از آن به عمل نیامده است.
۱-مفهوم عام:
دولت در مفهوم عام به مجموعه قوای حاکم بر کشور یعنی قوای سه گانه مجریه، قضائیه و مقننه و در واقع معادل و مترادف «حکومت» به کار رفته است. این اصطلاح دولت را در مقابل مردم یا ملت که مرکب از اشخاص است قرار می دهد^[۲]. بنابراین در این مفهوم، مراد از دولت، هیأت حاکمه و در یک جمله فرمانروایان در مقابل فرمانبران است. مثلاً گفته می شود دولت در مقابل مردم مسئولیت دارد؛ دولت وظیفه اجرای عدالت را دارد،… معنای عام دولت مقصود می باشد. وصف بارز دولت در معنای عام، حاکمیت است.
در این تحقیق هرگاه سخن از مسئولیت دولت در پرداخت دیه به میان آمد منظور، معنای عام دولت یعنی هیأت حاکمه است که پرداخت هزینه های مقتولین را از محل بودجه عمومی عهده دار است.
۲-مفهوم خاص:
دولت در مفهوم خاص، به قوه مجریه اطلاق می شود که شامل لایه سیاسی آن، که متشکل است از رئیس این قوه و هیأت وزیران، به این معنا «دولت به معنای قوه مجریه کشور و هیأت دولت که وظیفه اش اجرای قانون است» اطلاق می شود^[۳].
ب:جبران خسارت
قبل از پرداختن به بحث جبران خسارت، بهتر است تعریفی از خسارت و انواع آن جهت آشنایی داشته باشیم؛ خسارت یا ضرر به عقیده برخی عبارتست از «پیدایش هرگونه کاستی در مال یا متعلقات غیرمالی یا تمامیت جسمانی و روانی یا اعتبار و حیثیت شخص یا جلوگیری از افزایش یا تکامل آن»^[۴]. برخی نیز معتقدند ضرر از نظر حقوقی به هر نوع ایجاد نقص در اموال و یا از بین بردن منفعت مسلم و هر نوع لطمه ای که به سلامت و حیثیت و عواطف شخص را وارد می آید، اطلاق می شود و شامل زیان های مادی و معنوی است.^[۵] واز نگاه حقوقدانی دیگر «هرجا که نقصی در اموال ایجاد شود یا منفعت مسلمی از دست برود یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخص لطمه ای وارد آید، می گویند ضرری به بار آمده است.»^[۶] اما نویسندگان حقوقی، خسارت را به سه نوع تقسیم کرده آن: ۱)مادی، ۲)معنوی، ۳)بدنی.
۱-مقصود از ضرر مادی یا مالی، زیانی است که در نتیجه از بین رفتن اعیان اموال (مانند سوختن کارخانه) یا کاهش ارزش اموال (مانند احداث کارخانه ای که از بهای املاک مجاور بکاهد) و مالکیت معنوی (مانند صدمه رساندن به شهرت و نام تجاری) یا از بین رفتن منفعت و حق مشروع اشخاص به آنان می رسد.^[۷] به بیان دیگر، هرگاه آنچه از دست رفته قابل ارزیابی به پول باشد و صدمه به حقوق مالی برسد، ضرر مالی است.^[۸]
۲-در تعریف خسارت معنوی با وجود دشواری آن، می توان گفت: صدمه به منافع عاطفی و غیر مالی است. مانند احساس درد جسمی و رنج های روحی، از بین رفتن آبرو. زیان های معنوی را نیز به دو گروه تقسیم کرده اند: ۱)زیان های وارد به حیثیت و شهرت ۲)لطمه به عواطف و ایجاد تألم و تأثر روحی که شخص با از دست دادن عزیزان خود، یا ملاحظه درد و رنج آنان می بیند.^[۹]
۳-صدمه های بدنی را باید زیانی میان آن گروه به شماره آورد، چرا که هر دو چهره مادی و معنوی را داراست. صدمه هایی که به سلامت شخص وارد می شود، هم از نظر روانی باعث زیان اوست و هم هزینه های درمان و جراحی و بیمارستان و از کارافتادگی و کفن و دفن را بر دارایی او تحمیل
می کند.^[۱۰]
حال که مفهوم خسارت و انواع آن مشخص شد باید دید چگونه می توان خسارت وارده را جبران کرد. جبران خسارت به معنای از بین بردن ریشه ضرر و برگرداندن وضع زیان دیده به صورت پیش از ورود ضرر می باشد.^[۱۱] بنابراین ابتدا می بایست ریشه ضرر از بین برود و آنگاه تا جایی که امکان دارد وضع زیان دیده به صورت پیشین خود برگردانده شود. از بین بردن ریشه ضرر ناظر به آینده است و از ضررهای آینده پیش گیری می کند. اما ضررهایی که در گذشته نیز وارد شده باید جبران گردد. جبران زیان های وارد شده، به گونه ای که وضع زیان دیده به صورت پیشین خود برگردد، ممکن نیست. زیرا زمان به گذشته بر نمی گردد، ناگریز باید تا جایی که عرف لازم می داند، ضرر جبران شود.
اما شیوه جبران خسارت بسته به نوع خسارت (مادی، معنوی، جسمی) می تواند متفاوت باشد. در مورد خسارت مادی، جبران خسارت برای مثال به صورت دادن مثل یا دادن قیمت می باشد. هرگاه مال تلف شده مثلی باشد باید مثل آن پرداخت شود. و چنانکه گفته اند دادن مثل مال به زیان دیده در درجه نخست مستند قرآنی دارد.^[۱۲] و مورد پذیرش فقیهان و حقوقدانان نیز قرار گرفته است. و هر گاه مثل مال تلف شده یافت نشود باید قیمت آن به زیان دیده پرداخت شود. در مورد ضررهای جسمانی جبران خسارت در حقوق ایران از طریق پرداخت مال معینی بسته به درجه صدمه و شدت و ضعف آن می باشدو اما در خصوص خسارات معنوی، در حقوق ایران قانونگذار انواع روش های جبران اعم از مالی و غیر مالی را پیش بینی نموده است. به عنوان یک قاعده کلی، ماده ۳ قانون مسئولیت مدنی مقرر می دارد: «دادگاه میزان زیان و طریقه و کیفیت جبران آن را با توجه به اوضاع و احوال قضیه تعیین می کند.»
طبق این ماده طریق جبران خسارت در اختیار قاضی است،که میتواند عینی، مالی یا غیرمالی باشد.
گاهی نیز علاوه بر جبران خسارت مالی، الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید^[۱۳] را به عنوان جبران خسارت معنوی یعنی لطمه به حیثیت و اعتبار اشخاص ذکر کرده است.
ج: مسئولیت
در فرهنگ لغت، مسئولیت به معنای پرسیده شده و خواسته شده آمده و غالباً به مفهوم تکلیف و وظیفه و آنچه که انسان عهده دار و مسئول آن باشد، تعریف شده است.^[۱۴] و در اصطلاح؛ « در هر مورد که شخص موظف به جبران خسارت دیگری است می گویند در برابر او مسئولیت مدنی دارد یا ضامن است.»^[۱۵] یا به عبارتی لزوم جبران ضررهای وارد شده به یک شخص را مسئولیت مدنی گویند.^[۱۶] این مسئولیت که اصولاً بر عهده فاعل زیان و بر مبنای تقصیر است؛ گاه در معنای عام خود، یعنی ضمانت اجرای نقض قانون و تعهد است که بر عهده فاعل زیان قرار می گیرد، به کار می رود. و در اکثر موارد مسئولیت مدنی به معنی خاص استعمال می شود و مقصود این است که شخصی به سبب ورود زیان به دیگری، بدون اینکه بین آن دو قراردادی بسته شده باشد مسئول قرار بگیرد. که از آن به ضمان قهری نیز تعبیر می کنند.ضمان یا مسئولیت ممکن است اخلاقی یا حقوقی باشد. و ضمان حقوقی نیز به دو قسم کیفری و مدنی تقسیم می شود. مسئولیت مدنی اصولاً ناشی از بی مبالاتی اشخاص است. ولی گاه به منظور جبران ضرر نامشروع یا خطری که برای دیگران ایجاد شده است نیز بوجود می آید. ولی در هر حال برای تحقق مسئولیت، وجود سه عنصر ضرورت دارد:
۱-وجود ضرر
۲-ارتکاب فعل زیان بار
۳-رابطه سببیت بین فعل شخص و ضرری که وارد شده است.^[۱۷]
د: بیت المال
کلمه بیت المال، مرکب اضافی بوده و از دو لفظ بیت و مال ترکیب یافته است و به معنای «خانه دارایی» است.^[۱۸] و در لغت نامه ها به معنای «خزانه دولت اسلامی»^[۱۹] ، «مالی که همه مسلمانان در آن صاحب حق هستند و به معنای مکانی که اموال مسلمانان در آن نگهداری می شود.»^[۲۰] آمده است. برخی نیز گفته اند که «بیت المال در عرف عبارت از خزانه دولت اسلامی است.»^[۲۱] و در اصطلاح، بیت المال اموالی است که به امام یا نائب او به عنوان حقوق شرعیه پرداخت شود. مانند زکات، خمس و …^[۲۲] اگرچه در ابتدا بیت المال اسمی برای محل نگهداری اموال مسلمین بوده است ولی بعدها به خود اموال اطلاق شد از این رو اگر اموال موجود در آن محل به مکانی دیگر انتقال می یافت، دیگر به مکان نخست
بیتالمال اطلاق نمی شد. در زبان فارسی بیت المال به معنای هر مالی است که همه مردم در ان سهم دارند و غالباً به اموال دولتی بیت المال گفته می شود.^[۲۳] به عبارت دیگر بیت المال مرکز دخل و خرج حکومت اسلامی بوده و دارای شخصیت حقوقی است. لذا هم مالک می شود و هم مدیون.^[۲۴]
باید گفت که مقصود ما در این نوشتار از اصطلاح بیت امال، امام و دولت به معنای واحدی است که عبارتست از یک شخصیت حقوقی که در آمد ها، منابع و وجوهات جامعه مسلمین در اختیار او قرار داشته و مسئولیت های متعددی از جمله پرداخت دیه به اولیای دم مقتول در موارد خاص، بر عهده او گذارده شده است.
حال که مفهوم بیت المال روشن شد، خالی از لطف نیست اندکی هم به پیشینه بیت المال پرداخته شود؛ در خصوص پیدایش بیت المال سه نظر وجود دارد: بر اساس نظر نخست، مؤسس بیت المال پیامبر اسلام (ص) بوده اند.^[۲۵]
با ظهور اسلام و پیشرفت آن، پیامبر اسلام اقدام به سازماندهی شئون حکومت اسلامی کردند. اولین درآمدهای حکومت نوپای اسلامی غنایم منقول و غیر منقولی بود که در غزوات نصیب مسلمانان می شد. شواهدی از روایات مؤید این است که بیت المال در زمان پیامبر(ص) وجود داشته، اگرچه اصطلاح مرسومی نبوده است.
طبق نظر دوم بیت المال در زمان خلیفه اول تاسیس شد. در سال سیزدهم هجرت که فتوحات مسلمین گسترش یافته و اموال منقول و غیر منقول زیادی نصیب انها شد، فکر تاسیس مرکزی برای حفظ نگهداری اموال، قوت گرفت. بنابراین خلیفه اول، مرکزی را جهت حفظ اموال بنیان نهاده و عمر بن خطاب را متولی آن قرار دارد.^[۲۶]و بنابر نظر سوم، تاسیس بیت المال در زمان خلیفه دوم صورت گرفت. درزمان عمر، علاوه ر تاسیس بیت المال در مدینه، چندین بیت المال و دیوان محلی در مرکز ولایات تشکیل و در هر یک از دیوان ها اسامی مهاجرین، انصار و افرادی که در بیت المال سهم داشتند ثبت و سالانه برای هر یک مبلغی در نظر گرفته می شد.^[۲۷]
به نظر می رسد امکان جمع این سه نظریه وجود داشته باشد، بدین صورت که بیت المال در زمان پیامبر وجود داشته و در مصالح مسلمین نیز مصرف می شده است ولی به دلیل اینکه مقدار آن مازاد بر نیازهای روزمره مسملین نبوده، بنابراین مکانی که اموال مسلمین در ان نگهداری شود بوجود نیامده است. به عبارت دیگربیت المال دارای دو مفهوم بوده و در دو اصطلاح کاربرد دارد. اصطلاح اول به معنای اموال عمومی و حکومتی و دیگری به معنای مکانی که اموال عمومی در آن نگهداری میشود.
بیت المال به مفهوم نخست، در زمان پیامبر بوجود آمده است. زیرا تصور حکومتی بدون بودجه و امکانات مالی، تصوری دور از ذهن است. در این زمان اصطلاح مال الله یا فی المسلمین، القاء کننده همان مفهوم بیت المال بوده است. بیت المال در مفهوم دوم آن در زمان ابوبکر بوجود آمده است. ولی در زمان عمر علاوه بر تاسیس مکانی برای اموال عمومی، تشکیلات دیوان که شکل بسیار ساده ای از امور دارایی و مالی است بوجود امد. در این دوره درآمدهای و مخارج حکومت، کارگزاران و صاحبان حقوق از بیت المال پایه گذاری شد.^[۲۸] و در دوره های بعد، بیت المال بطور کامل، نقش خزانه دولت اسلامی را ایفا کرد.
گفتار دوم: واژگان مهم و مرتبط
الف: اشخاص حقوقی
شخص در لغت به معنای ذات مخصوص یا فرد مشخص معین و انسان است.^[۲۹] کلمه شخص در اصطلاح حقوق کسی است که موضوع حق قرار گیرد. بنابراین شامل شخص حقیقی یا طبیعی که آن را انسان می نامند، و شخص حقوقی می شود. شخص حقیقی یا طبیعی فرد معینی است که می تواند موضوع حق و تکلیف قرار گیرد و دارای رگ و پوست و خون و قصد و اختیار است.^[۳۰] اما « شخصیت حقوقی هنگامی پدید می آید که دسته ای از افراد که دارای منافع و فعالیت مشترک هستند، یا پاره ای از اموال که به هدف خاصی اختصاص داده شده اند در کنار هم قرار گیرند و قانون آنها را طرف حق و تکلیف بشناسد و برای آنها شخصیت مستقلی قائل شود. مانند دولت، شهرداری، دانشگاه تهران»^[۳۱]. همانگونه که هر شخص حقیقی در زندگی مدنی و روابط اجتماعی دارای حقوق و اختیارات و متحمل تعهدات و تکالیف قانونی است، قانون برای شخص حقوقی نیز حقوق و انجام تعهدات را قائل است که دارا بودن حقوق و انجام تعهدات در اشخاص حقیقی را اصطلاحاً اهلیت مدنی» و در اشخاص حقوقی «شخصیت حقوقی» می نامند.^[۳۲]
در واقع شخص حقوقی به آن گروه ها، جمعیت ها و انجمن هایی گفته می شود که حقوق و تکالیف مشترک و متمایز از حقوق و تکالیف افرادی که آنها را تشکیل داده اند دارا هستند. مفهوم شخصیت حقوقی تعبیری اعتباری از تأسیس حقوقی است که به مرور زمان و با پیشرفت تمدن ها پدید آمده است.^[۳۳] بدین ترتیب نهادهای مذکور می توانند از آنچه قانون برای اشخاص حقیقی و تکالیف مقرر کرده برخوردار گردند. مگر حقوق و تکالیفی که با طبیعت انسان ملازمه دارد. مانند وظیفه ابوت و بنوت و امثال آن.^[۳۴]
ب: بزه دیده
واژه بزه دیده در انگلیسی معادل Victim و برای آن در زبان عربی واژگان متعددی چون مجنی علیه، ضحیه، مضرور، متضرر به کار رفته است.^[۳۵] در زبان فارسی نیز گاه با اصطلاحات قربانی، مجنی علیه و زیان دیده به صورت مترادف استعمال می شود. این واژه در فرهنگ های معتبر فارسی همچون لغت نامه دهخدا و فرهنگ معین نیامده است. شاید دلیل آن وضوح معنای بزه دیده در بادی امر باشد، چرا که بزه دیده یعنی قربانی جرم و کسی که جرمی علیه او انجام گرفته است. اما از معادل عربی این واژه مجنی علیه با معنایی بسیار مجمل یاد شده است: « انکه بر او جنایت رفته»^[۳۶] و «کسی که جرمی به ضرر او واقع شده است»^[۳۷] با این حال واژه بزه دیده در کتابها و مقالات حقوقی و جرم شناسی مورد بحث واقع شده، و علارغم تنوع تعاریف صورت گرفته، دو رویکرد کلی در این زمینه مشاهده می شود که می توان از این دو رویکرد به تعریف موسع و تعریف مضیق بزده دیده تعبیر نمود؛ در رویکرد موسع آنچه مهم است ورود ضرر و خسارت به دیگری است، اما اینکه منشاء این ضرر چیست و وارد کننده آن کیست اهمیتی ندارد، چه منشاء ایراد ضرر به تعبیر بهتر خاستگاه جرم باشد، چه شبیه جرم و چه بلایای طبیعی، بزه دیده در این رویکرد کسی است که یک خسارت قطعی، آسیبی بر تمامیت شخصی او وارد آورده است و اکثر افراد جامعه هم به این مسئله اذعان دارند.^[۳۸]