عبدالعظیم، موزه تپه میل شهر ری.
رباط کریم: آسیاب و یخبندان قدیمی، امام زاده محمد تقی، امام زاده عماد الدین،  قلعه سنگی مربوط به دوره سلجوقی، تپه تاریخی ده حسن، تپه باستانی پرندک، پل تاریخی بازارک، معمورین و وسطر، کاروانسرای فتحعلی شاه، معبد تخت رستم
۴-۷: آسیاب و یخبندان قدیمی(www.iran.ir)
شمیرانات: آرامگاه خواجه احمد، آرامگاه موسی، آرامگاه سید میر سلیم، امامزاده قاسم، بازار تجریش، بقعه سلطان، تپه کله قندی، تپه حصارک، قبر تاج الدین، قصر ضحاک، قلعه دختر ضحاک، کاخ مظفری، گورستان ظهیرالدوله،گورستان زردشتیان، مسجد امام حسن عسگری (ع)، موزه سینما، کاخ موزه نیاوران،‌ موزه حیات وحش.
۴-۸: تخت رستم (www.iran.ir)
شهریار: آتشکده تخت رستم، بالابان، تپه جوقین، تپه قره تپه، تخت کیکاووس، پل تاریخی دختر مربوط به دوره ساسانیان، قلعه دختر، قلعه کبری.
۴-۹: قلعه دختر(www.iran.ir)
فیروزکوه: امام زاده اسماعیل، امام زاده احمد و محمد طارس، تپه باستانی سرتپه یا کله منار، تپه و قلعه باستانی پیرکمر، پل تاریخی رضاشاهی نمرود، قلعه فیروز کوه بنای تاریخی گور گنبد، قلعه تاریخی فیروزکوه، سرخ قلعه سرانزا، قلعه شاه چشمه، قدمگاه حضرت خضر نبی در روستای ورسخوران، کاروانسرای گدوک
ورامین: امام زاده جعفر، امام زاده یحیی، قلعه ایرج، قصر بهرام، میدان کهنه گل، نازین قلعه
)www.iran.ir4-10: قلعه ایرج (
۴-۲ جغرافیای شهر تهران
۴-۲-۱ تاریخ شهر تهران
به روایتی قصران و مهران دو برادر بودند. ” ران ” به معنی دامنه است، و مهران دامنه بالایی و قصران دامنه پایینی رشته کوه البرز بود.
نخستین وجه تسمیه تهران را از عبارت ” یاقوت حموی ” در معجم البدان میتوان اخذ کرد : ” از مردی اهل ری که محل وثوق و اعتماد شنیدم که طهران دیهی است بزرگ و بنای این دیه تمامی در زیر زمین واقع است و احدی را یارای آن نیست که بدان دیه راه یابد مگر آن که ا‌ها‌لی آنجا اجازت ورود بدهند “.
در این عبارت اشاره به زیرزمینی بودن تهران شده است. این مساله عده‌ای را برانگیخت که تهران را به دو کلمه"ته"به معنای زیر و” ران “تجزیه نمایند و تهران را ” مکان زیرزمینی ” معنا کنند. اعتماد السلطنه در مرات البلدان درباره وجه تسمیه تهران چنین آورده است: “چون اهل آنجا (تهران) در وقتی که دشمن برای آن‌ها‌ به هم میرسید در زیر زمین پنهان میشدند، از این جهت به این اسم موسوم شده است که به ” ته ران” یعنی زیر زمین میرفتها‌ند.”

کسروی درباره نام تهران و شمیران، طی پژوهش‌ها‌یی به این نتیجه رسیده که تهران ( و تارم، کهران، گهران، گهرام، جهرم ) به معنای منطقه گرمسیر و شمیران ( شمیرام، شمیرم، شمیلان، سمیران و سمیرم) به معنای منطق‌ها‌ی سردسیر است.
دکتر حسین کریمان، نویسنده‌ی کتاب قصران می‌نویسد:
“نام تهران به‌صورت نسبت تهرانی، نخستین بار در احوال حافظ ابوعبدالله محمد بن حامد تهرانی رازی از عالمان به‌نام نیمه‌ی نخستین سده‌ی (۳ ه.ق) پهنه‌ی قصران و متوفی به سال (۲۶۱ یا ۲۷۱ ه.ق.) درج آمده". یاقوت حموی در معجم‌البدان، تهران را توصیف کرده، می‌نویسد:
“طهران به کسر طاء و سکون‌ها‌ و را و نون در آخر، واژه‌ای است عجمی ‌و ایشان تهران تلفظ کنند چون در زبان ایشان طاء وجود ندارد. این آبادی از دیه‌‌ها‌ی ری است و بنا‌ها‌ی ‌آن در زیر زمین بنیان یافتها‌ست، و هیچ‌کس جز به اراده‌ی مردم به آن‌جا راه نمی‌یابد و در بیش‌تر اوقات ایشان نسبت به سلطان وقت راه خلاف و سرپیچی می‌پیمایند.
تهران در گذشته‌‌ها‌ی دور بر خلاف تهران کنونی فرشی بود سبزفام از باغ‌ها‌ و بستان‌ها‌ی نفوذ ناپذیر که مأوای ساکنان غریبش در میان آن‌ها‌ قرار داشت بنابراین تهران بی‌گذشته نیست. آثاری که در قلب تهران قدیم بر وجود ساکنان نخستین آن در اعصار ما قبل تاریخ شهادت دهند، به فرض وجود، بر اثر توسعه شهر از میان رفته است. متأسفانه وقتی تصادفی نشانه‌‌ها‌یی از وجود این آثار پیدا شد به دلیل عدم آگاهی نسبت به اهمیت آن‌ها‌ و نگرانی از کند شدن روند شهرسازی از میان رفت. با وجود این میتوان گفت که زمین‌‌ها‌ی واقع در بین کوه توچال در شمال تهران و چشمه علی در ری باستان در اعصار ماقبل تاریخ مسکونی بوده است. این سخن به دلایل باستان شناختی و شواهد توپوگرافیکی و اقلیمی‌ متکی است. کشفیات انجام شده در چشمه علی، دروس و به ویژه قیطریه، واقع در شمال تهران قدیم، از وجود گروه‌‌ها‌یی در این منطقه حکایت می‌کنند. اولین گروه‌‌ها‌یی که در قیطریه زندگی می‌کردند. شبیه کسانی بودند که حدود هشت هزار سال پیش در چشمه علی به سر می‌بردند. بعد از آن‌ها‌، اقوام دیگری آمدند و همین منطقه و منطقه مجاور را در دروس اشغال کردند. این گروه آریایی بودند و از پایان هزاره دوم قبل از میلاد مسیح به این منطقه کوچ کردند. بنابراین نخستین گروه، حدود هشت هزار سال پیش، بر تپه‌ای واقع در کنار چشمها‌ی دایمی ‌زندگی میکردند که در دوران اسلام، به نام اولین امام شیعه، چشمه علی نام گرفت. تقریباً در همین دوران گروه دیگری در طول همین رشته زمین‌‌ها‌ی قابل کشت که در پای البرز بین کویر و کوه واقع شده، اسکان یافتند. البته، استقرار در شهرری به مراتب بیش از دیگر مکان‌‌ها‌ و به گونه‌ای پایدار توسعه یافت. زیرا این شهر از موقعیت استراتژیکی خاصی برخوردار است. نحوه قرار گرفتن کوه‌‌ها‌ و کویر، وجود آب و نیز پهنه گسترد‌ها‌ی از زمین‌‌ها‌ی حاصلخیز موجب پیدایش شهر شدند و سرنوشت آن و سرنوشت فرزند آن؛ یعنی تهران آبی را رقم زدند. با وجود این هنوز نمی‌دانیم که هسته این شهر چه وقت به وجود آمد و از چه دورانی تهران نام گرفت. در هیچ یک از منابع، دوره قبل از اسلام، ذکری از تهران نشده است. چنین می کند که این نام برای نخستین بار در نسبت محمدبن خماد ابوعبداله حافظ تهرانی رازی که محدث بوده پدیدار شده است. خطیب بغدادی متوفی به سال ۴۶۳ ه.ق، به این شخص به عنوان نخستین تهرانی مشهور استناد کرده است. تأثیر این نسبت در قرن سوم قمری، میرساند که هسته اولیه شهر حاضر و نام آن دست کم از آغاز دوران اسلامی وجود داشته است. بنابراین، این امکان وجود دارد که هسته اصلی شهر و همچنین نام آن به دوران‌ها‌ی بسیار قبل از اسلام برسد؛ به زمانی که بر ما معلوم نیست. اگر محمد حافظ تهرانی رازی نخستین تهرانی شناخته شده است. نخستین محصولی که در گفتگو درباره پایتخت آتی ایران به آن اشاره شده است آثار یاقوت حموی به سال ۶۱۷ ه.ق، زکریای قزوینی به سال ۶۷۴ ه.ق، که این آثار مرغوب را آثار تهران دانسته و از آن تعریف کرده‌اند. قوت به استناد یکی از ساکنان ری که مردی مورد اعتماد بوده تهران را اینگونه توصیف نموده است. تهران قریه‌ای در فاصله یک فرسخی ری و متشکل از دوازده محله میباشد که خانه‌‌ها‌ی آن در زیرزمین و در میان باغ‌ها‌ی میوه و سبزی کاری محصور و تو در تو ساخته شده است. “کربوتر” جهانگرد انگلیسی نیز به سال ۱۸۱۸م، مینویسد: « در داخل شهر و به فاصله ۲۰۰ تا ۳۰۰ باردی دروازه قزوین فضای وسیعی وجود دارد که در سطح آن چاه‌‌ها‌یی به چشم می‌خورد که به خانه‌‌ها‌ی زیرزمینی منتهی می‌شود.» این خانه‌‌ها‌ی مسکونی که در میان مزارع در زمین‌‌ها‌ی آبیاری شده حفر می‌شدند. بدون تردید مرطوب بودند و این یکی از دلایل ابتلای مردم تهران به انواع تب‌‌ها‌ بوده است از طریق نوشته‌‌ها‌ی کلاوبخو سفیر پادشاه کاستیل و لئون (اسپانیا) در دربار تیمور لنگ می‌دانیم که در تهران دست کم خانه‌‌ها‌یی بوده که بخشی از آن در سطح زمین بوده است و اقامتگاهی وجود داشته که وقتی شاه از تهران می‌گذشته در آن اقامت می‌کرده است. شهرسازی خاص تهران که از آرایش باغ‌‌ها‌ی محصور و ترتیب خانه‌‌ها‌ی زیرزمینی یا دهلیز‌ها‌ی متعدد ناشی می‌شده است، علت اصلی به حصار بودن شهر را در آن زمان به دست می‌دهد. اگر می‌بینیم که این قرارگاه انسانی قرن‌‌ها‌ و تا سال ۹۶۱ ه.ق، که شاه طهماسب نخستین حصار و بازار آن را ساخت. بی‌برج و بارو بوده، به این سبب است که نیازی به آن نداشته زیرا تسخیر ناپذیر بوده است. امنیت خانه‌‌ها‌ی زیرزمینی و نفوذ ناپذیر بودن باغ‌‌ها‌ی محصور در دل تهرانی‌‌ها‌ اطمینانی به وجود می‌آورد که به آن‌ها‌ امکان می‌داد اغلب بر ضد حکام سر به شورش بردارند. حکام هم که کاری از دستشان ساخته نبود با آن‌ها‌ مدارا میکردند و به تفاهم می‌رسیدند و چون ضمانت اجرایی وجود نداشت تهرانی‌‌ها‌ از پرداخت هرگونه مالیاتی عملاً سرباز می‌زدند. ساکنان دوازده محله تهران هم بیشتر با یکدیگر منازعه داشتند. پس تعجبی نداشت که هر محله شیخ خود را داشت و حتی اگر شیوخ دوازده محله و حاکم در مورد پرداخت مبلغی به عنوان مالیات به توافق می‌رسیدند. بازهم تهرانی‌‌ها‌ با اموالی که خودشان قیمت آن‌ها‌ را تعیین میکردند و همیشه بیش از میزان واقعی بود، مالیات خود را می‌پرداختند. تغییر تدریجی شیوه خانه‌سازی و ایجاد خانه‌‌ها‌یی در روی زمین که به حمایت و مراقبت قدرت حاکم نیاز داشت باعث شد به هنگام حمله مغول سال ۶۱۷ ه. ق، به شهرری و اضمحلال آن طی دوران ایلخانان و تیموریان که با سرکوب قیام ورامین در قرن ششم قمری بود. جمعیت روز افزونی که دارای ذوق و سلیقه بومیان غارنشین نبودند را پذیرا شود. در کاوش‌‌ها‌ی باستان‌شناسی نشان می‌دهد که تهران در دوره‌‌ها‌ی قبل از اسلام ، از مناطق مذهبی و پیرو آیین زرتشت بوده است. آنان مانند ا‌ها‌لی مازندران، دامغان، قم و کاشان پیش از به قدرت رسیدن صفویان به مذهب شیعه گرویدند که البته قبل از تشیع، مانند ا‌ها‌لی ری بخشی پیرو مذهب شافعی و برخی پیرو مذهب حنفی بود‌ها‌ند. قدیمی‌ترین آثار اسلامی‌شهر تهران که به قرن نهم ه.ق، تعلق دارد متعلق به مذهب شیعه است. در هر حال، می‌توان گفت که در سال ۷۴۰ ه.ق، ا‌ها‌لی تهران تماماً شیعه مذهب شده بودند.
از جمله ارتفاعات که در شمال آن قله توچال به ارتفاع ۳۹۳۳ متر مشاهده می‌گردد. همچنین، کوه‌‌ها‌یی چون دماوند شمیرانات و امامزاده داوود در اطراف آن اقلیم این بخش را تحت تأثیر قرار می‌دهند. منابع آب فیزیکی نیز از فاکتور‌ها‌ی مهم در شکل‌گیری اقلیم تهران است. از جمله این منابع می‌توان رودخانه جاجرود و کرج و سد‌ها‌یی چون امیرکبیر، لبنان و لار را نام برد. عامل و فاکتور دیگری که می‌توان از آن نام برد دشت است. به استثناء نواحی شمالی استان که به دلیل واقع شدن در کوهپایه‌‌ها‌ی البرز اندکی معتدل و مرطوب است. بقیه نقاط دارای تابستان‌‌ها‌ی گرم و خشک و زمستان‌‌ها‌ی معتدل و گاهی سرد می‌باشد که نشانه و خصوصیت مناطق دشتی را نشان میدهد. برای مشخصه‌‌ها‌ی کلی آب و هوای تهران، می‌توان به آمار و ارقام زیر رجوع کرد. طی یک دوره ۳۰ ساله، متوسط میزان بارندگی سالانه آن ۲۲۰ میلیمتر و میزان بارندگی سالانه آن بین ۲۰۰ الی ۴۰۰ میلیمتر گزارش گردیده است. به علت وسعت و ارتفاعات تهران، سه ایستگاه سینوپتیک در محله آباد و شمیران و ژئوفیزیک، وظیفه ثبت و درج دمای هوای شهر تهران را به عهده دارند که از سال ۱۳۳۰، ( طی یک دوره ۴۵ ساله ) حداکثر دمای هوای تهران ۴۳+ درجه و حداقل ۱۵- درجه سانتیگراد اعلام شده است. به این ترتیب تهران دارای تابستان گرم به ویژه در مناطق جنوب و مرکز شهر و هوای معتدل در شمال شهر می‌باشد. در زمستان نیز مرکز شهر تهران معتدل است ولی بخش‌‌ها‌ی شمالی شهر سرد است و دما بار‌ها‌ به زیر صفر می‌رسد. تهران در فصول سرد سال تحت تأثیر سیستم‌‌ها‌ی پرفشار شمالی (سیبری) قرار گرفته و دارای زمستان سرد و خشک و عموماً آلوده است و در ماه‌ها‌ی گرم سال متأثر از سیستم‌‌ها‌ی کم فشار حرارتی کویر مرکزی واقع شده و دارای تابستانی گرم و خشک است. بیشترین مقدار بارندگی ماهیانه درطی دوره آماری تهران برابر ۹/۳۸ میلیمتر در اسفندماه و کمترین بارندگی به مقدار یک میلیمتر در شهریور ماه اتفاق افتاده است. متوسط سالیانه رطوبت نسبی هوا در تهران ۴۰ درصد و در شمیرانات ۴۶ درصد می‌باشد. جهت وزش باد غالب در تهران غربی (۲۷۰ درجه) و متوسط سرعت وزش باد ۵/۵ متر بر ثانیه است. نسیمی‌از دره‌‌ها‌ی خنک کوهستان شمال در شب (بادکوه) و از بیابان‌‌ها‌ی جنوب در روز (باد دشت) به طور آهسته هر شبانه‌روز در شهر تهران میوزد. یکی دیگر از مشخصه‌‌ها‌ی قابل ذکر شهر تهران زلزله خیز بودن آن است. این شهر بر روی خط زلزله قرار دارد و احتمال وقوع زلزله در آن بسیار می‌باشد. شهر تهران از نظر زمین لرزه جزء مناطق پر زیان (۸ تا ۱۰ درجه مرکالی) بشمار می‌آید.
عمارت‌ها‌ و کاخ‌ها‌ی زیادی در تهران وجود دارد که بیشترین آن‌ها‌ به دوره‌ها‌ی صفویه و قاجاریه تعلق دارد، مدرسه‌ها‌ی تاریخی و قدیمی‌که، اغلب دارای مسجد نیز هستند، امام زاده‌ها‌ و کلیسا‌ها‌ی مختلف که هر یک از ارزش‌ها‌ی خاصی برخوردارند، عمارت‌ها‌ و برج‌ها‌ی معروف به همراه بازار‌ها‌ی قدیمی ‌بخشی از دیدنی‌ها‌ی تاریخی شهرستان تهران است. سر در باغ ملی، باغ فردوس، کاخ شمس العماره، کلیسای آشوریان، مسجد امام-بازار تهران، گورستان ظهیرالدوله و ده‌ها‌ اثر مشهور دیگر را میتوان در این شهر مشاهده نمود.
بنای مشهور شمس العماره که در دوره قاجاریه و به دستور ناصرالدین شاه ساخته شده، در شهر تهران واقع شده و علاوه بر شهرت خاص خود از جاذبه‌ها‌ی منحصر به فرد معماری نیز به شمار میآید.
مدرسه و مسجد سپهسالار از مدارس بزرگ و زیبای قرن سیزدهم هـجری قمری است که در مرکز شهر تهران واقع شده است. کلیسای طاطاووس از قدیمیترین کلیسا‌ها‌ی تهران بوده و به یقین اولین نشانه حضور متشکل ارامنــه در شهر تهــران است. برج میدان آزادی یکی از بنا‌ها‌ی معروف تهران است که نماد سیاسی ایران در جهان بوده و تصویر آن معرف پایتخت جمهوری اسلامی‌ایران است. عمارت دارالفنون که از بنا‌ها‌ی به یادگار مانده امیرکبیر( وزیر با کفایت ناصرالدین شاه قاجار) است و بنای بلند و باشکوه سردرب باغ ملی در مدخل میدان مشق سابق و بازار تهران که در زمان فتح علی شاه قاجار شکل گرفته از دیگر جاذبه‌ها‌ی گردشگری شهر تهران است.
موزه‌‌ها‌ی ایران باستان، ایران اسلامی، مردم شناسی، فرش، هنر‌ها‌ی معاصر، صنایع دستی، آبگینه، کتابخانه و موزه ملک و حیات وحش و بسیاری از موزه‌‌ها‌ی دیگر تهران از جذابیت‌‌ها‌ی آن به شمار می‌آیند. از تماشاگه‌‌ها‌ی تاریخ، پول، و زمان نیز می‌توان به عنوان دیدنی‌‌ها‌ی تهران یاد کرد.
همچنین از نظر مذهبی آرامگاه حضرت عبدالعظیم در شهر ری امامزاده صالح در تجریش، امامزاده داوود در شمال کن وهمچنین مقبره روح‌الله خمینی مورد توجه بسیاری از بازدیدکنندگان قرار دارد.
مسیر خیابان پردرخت ولی‌عصر که از طولانی‌ترین خیابان‌‌ها‌ی تهران است به عنوان یکی از معابر دیدنی شهر به‌شمار می‌آید. شهرداری تهران در سال ۱۳۸۶ پیاده‌رو‌ها‌ی این خیابان را از پل تجریش تا میدان راه آهن بازسازی کرده تا جایی برای قدم زدن باشد.
تهران در پهن ها‌ی بین دو وادی کوه و کویر و در دامنه‌‌ها‌ی جنوبی البرز گسترده شده‌است. از سمت جنوب به کوه‌‌ها‌ی ری و بی‌بی‌شهربانو و دشت‌ها‌ی هموار شهریار و ورامین و از شمال به واسطه کوهستان محصور شده‌است. تهران را می‌توان به سه منطقه طبیعی تقسیم کرد:
_ کوهستان‌ها‌ی شمالی تهران؛ که بلندترین قله این کوهستان - توچال - با ۳۹۳۳ متر بر تمام فضای شهر مشرف است.
_ دومین منطقه، دامنه‌‌ها‌ی البرز است؛ که به تپه ماهور‌ها‌ و دره‌‌ها‌ی اوین، درکه، نیاوران، حصارک و سو‌ها‌نک منتهی می‌شود و همواره خیل عظیمی ‌از جمعیت را بسوی خود فرا می‌خواند.
_ منطقه سوم دشتی است که قسمت اعظم شهر تهران بر آن گسترده شده‌ و دارای شیب ملایمی ‌با جهت شمالی- جنوبی است.
تهران، بین کوه‌‌ها‌ی البرز و حاشیه شمالی کویر مرکزی ایران، در دشتی نسبتاً هموار واقع شده است. پهنه استقرار این دشت نسبتاً هموار از جنوب و جنوب غربی به کوه‌‌ها‌ی ری و بی‌بی‌شهربانو و دشت‌‌ها‌ی شهریار و ورامین منتهی می‌شود و از شمال به واسطه کوهستان محصور شده‌است، فضای جغرافیایی شهر تهران در کوه و دشت به وسیله دو رود کرج در غرب و جاجرود در شرق مشخص می‌شود که در نزدیکی کویر نمک در جنوب شرقی تهران به یکدیگر می‌پیوندند.
۴-۲-۲ طول و عرض جغرافیایی
شهر تهران از نظر جغرافیایی در ۵۱ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۵۱ درجه و ۳۳ دقیقه طول خاوری و ۳۵ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۵ درجه و ۴۴ دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است.
۴-۲-۳ ارتفاع از سطح دریا
ارتفاع کنونی تهران از سطح دریا در حدود ۹۰۰ تا ۱۸۰۰ متر است. در میدان تجریش ارتفاع حدود ۱۳۰۰ متر و در میدان را‌هآهن ۱۱۰۰ متر بالاتر از سطح دریا می‌باشد. لازم ذکر است که این اختلاف سطح به علت گستردگی و وسعت زیاد این شهر می‌باشد.
۴-۲-۴ شیب زمین
از شمال به جنوب در دامنه کوهستان شمیرانات ۱۰ % تا ۱۵ % از تجریش تا تپه‌‌ها‌ی عباس‌آباد با شیب متوسط ۳ % تا ۵ % از عباس‌آباد تا خیابان انقلاب ۲ % و از مرکز شهر تهران تا کناره ۱ % است.
۴-۲-۵ جمعیت
شهر تهران تا قبل از بنیان‌گذاری سلسله قاجار و برگزیده‌شدن به عنوان پایتخت ایران، شهری کوچک بود. اما از آن زمان به بعد، رو به پیشرفت نهاد و در اواسط دوره قاجار به بزرگ‌ترین شهر ایران تبدیل شد. بر اساس نخستین سرشماری رسمی‌ که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر با ۱۵۶۰۹۳۴ نفر جمعیت، پرجمعیت ‌ترین شهر ایران بوده‌است. همچنین بر اساس آخرین سرشماری رسمی‌که در سال ۱۳۸۵ انجام گرفت، جمعیت تهران، ۷۷۰۵۰۳۶ نفر بوده‌است.
۴-۲-۶ نژاد
نژاد مردم شهرری از جمله تهران که در قدیم تابع شهرری بود، صرف‌نظر از ورود گروهی از قوم‌‌ها‌ی دیگر، دنباله‌ی ساکنان نخستین، یکی از شاخه‌‌ها‌ی ۱۶ گانه‌ی قوم آریا می‌باشد که بیش‌ترین را دریردارند.
۴-۲-۷ زبان
تهران در روزگاران کهن از توابع ری بوده است، و ری از سرزمین ماد به‌شمار می‌آمده است، از این‌رو زبان مردم تهران و ری در آغاز  شاخه‌ای از زبان مادی بوده که با پارسی‌قدیم نزدیکی داشته است.
زبان مردم این سامان، در دوره‌ی اشکانیان،‌ زبان پهلوی اشکانی بود که از پارسی باستان گرفته شده است، در زمان این خاندان خط و زبان پهلوی در ایران رایج گردید، در دانش و ادب به‌کار رفت. در ری و ناحیه‌‌ها‌ی آن از جمله تهران،‌ قصران و… در سده‌‌ها‌ی ۳و۴ ه.ق. به روزگار علویان،‌ آل‌زیار و آل‌بویه، دیالمه راه داشتند و بدین سبب،‌ زبان تبری یا مازندرانی نیز در تهران نفوذ یافت. زبان مازندرانی و گیلکی نیز از ریشه و بن زبان‌‌ها‌ی دیرین ایرانی است. و پس از انقراض ساسانیان تا دیرزمانی زبان پهلوی در تبرستان رایج بود. امروزه نیز واژه‌‌ها‌ی پهلوی در این حدود به‌ویژه در تهران بسیار است.
پس از چیرگی عرب، زبان پهلوی در«ری،‌ تهران، اصفهان، همدان، نهاوند» رایج بود، و پس از اسلام این ناحیه‌‌ها‌ را سرزمین پهلوی نامیدند، و زبان فصیح پارسی را پهلوانی زبان و پهلوی زبان خواندند. مرحوم عباس‌اقبال در مقاله‌‌ها‌ی تحقیقی خود، با نام لهجه‌ی تهرانی، گویش مردم تهران باستان را چنین تعریف کرده:
“لهجه‌ی تهرانی که پیش از خراب شدن و از رونق افتادن شهرری،‌ به آ‌ن زبان رازی می‌گفتند، از لهجه‌‌ها‌ی زبان پهلوی یعنی شعب‌ها‌یی از زبان پارسی است که در بخش شمال و شمال غربی و مغرب و جنوب ایران رواج داشته، و لهجه‌‌ها‌ی مازندرانی، گیلکی، تاتی، لری، کردی، شیرازی، آشتیانی و… از بازماندگان همان زبانند. این زبان چنان که روشن است به‌کلی غیر از پارسی دری بوده که نخست در ماوراءالنهر، سپس در خراسان و سیستان، زبان رسمی‌و شعر و ادب شده است".
به‌هر حال، لهجه‌ی امروز تهرانی، یکی از اصیل ترین گویش‌‌ها‌ی ایرانی بوده و کمتر دستخوش دگرگونی شده و واژه‌‌ها‌ی بیگانه‌ نتوانستند به آن راه یابند، اما این واژه‌‌ها‌ی بیگانه را در گویش‌‌ها‌ی محلی، بیشتر می‌توان دید.
۴-۲-۸ مذهب