۴-۴- شاخص توسعه گنادی، بافت­شناسی گناد و نسبت جنسی
پس از انجام نمونه­برداری از ماهیان، ابتدا گناد تمام آن­ها از نظر ماکروسکوپی مورد بررسی قرار گرفت. گنادها در این ماهی به صورت زوج در امتداد بدن کشیده شده و بیضه دارای ساختاری نواری با رنگ سفید و تخمدان با تخمک‌های نسبتاً ریز به رنگ سبز تیره در محوطه شکمی قابل مشاهده بود (شکل ۴-۱). از نظر ماکروسکوپی، هیچ‌گونه ناهنجاری گنادی، در هیچ یک از ماهیان نمونه برداری شده مشاهده نشد.
شکل ۴-۱) ساختار ماکروسکوپی بیضه (بالا) و تخمدان (پایین) در عروس­ماهی زاینده­رود. عکس از اسداله، منتشر نشده.
۴-۴-۱- شاخص توسعه گنادی
در این مطالعه دامنه GSI در جنس نر ایستگاه­های چشمه­دیمه، خرسونک، چمگردان و پل صفائیه به ترتیب ۷۷/۲-۷۷/۰، ۰۷/۴-۸۲/۰، ۵۴/۱-۳۳/۰ و ۰۸/۴-۳۱/۰ و در جنس ماده ماهیان صید شده از همان ایستگاه­ها به ترتیب ۲۹/۷-۱۴/۰، ۷۷/۵-۲۷/۰، ۲۴/۸-۸۹/۱ و ۹۱/۵-۶۳/۰ محاسبه شد. با توجه با ارقام یاد شده، مشاهده می­ شود که میزان این شاخص در جنس ماده هر ایستگاه، از جنس نر آن بیش­تر است.
در مقایسه­ ای که بین میانگین GSI جنس نر ماهیان صید شده از ایستگاه­های مختلف نمونه­برداری صورت گرفت، این شاخص در چمگردان به طور معنی­داری از سایر ایستگاه­ها کم­تر بود (شکل ۴-۲؛ ۰۵/۰p<).
با توجه به یکسان بودن تقریبی زمان نمونه­برداری در هر چهار ایستگاه، کم­تر بودن این شاخص در ایستگاه چمگردان نشان می­دهد که ماهیان این ایستگاه احتمالا تحت تاثیر آلاینده­هایی قرار داشته اند که از رشد و توسعه اندام جنسی در آن­ها ممانعت می­ کند. این یافته، با بسیاری از مطالعات انجام شده بر روی سایر ماهیان هم­خوانی دارد.
GSI شاخصی از حضور ترکیبات شبه استروژنی در محیط­های آبی است چراکه در اغلب موارد همبستگی منفی بین رشد بیضه ماهیان و قدرت ترکیبات استروژنی وجود دارد [۲۱، ۵۹]. مکانیسم ممانعت از رشد بیضه توسط ترکیبات استروژنی به طور کامل شناخته نشده است اما احتمالا اثر این ترکیبات از طریق ممانعت از سنتز آندروژن­ها به طور مستقیم بر بیضه اعمال می شود (آندروژن­ها برای اسپرماتوژنزیز مورد نیاز هستند) [۱۰۳]. از دیگر مکانیسم­های عمل ترکیبات استروژنی، اثر بر یک یا چند مرحله از مسیرهای توسعه بیضه و در نتیجه ممانعت از اسپرماتوژنزیز است. از جمله این مراحل می­توان به بازدارندگی تولید GnRH در هیپوتالاموس یا گنادوتروپین­ها از هیپوفیز یا بیان ژن مربوط به آنها اشاره کرد [۵۸، ۱۰۹، ۱۱۰]. مطالعه­ انجام شده بر روی دو گونه Ameiurus nebulosus و Micrpterus salmoides نشان داد که GSI ماهیان نر رودخانه­ آلوده به ترکیبات شبه استروژنی به طور معنی­داری از میانگین این شاخص در رودخانه شاهد کم­تر بود در حالی­که میانگین این شاخص در ماهیان ماده دو رودخانه تفاوت معنی­داری نداشت [۵۰].

شکل ۴-۲) مقایسه میانگین GSI جنس نر عروس­ماهی زاینده­رود در ایستگاه­های مختلف. خطوط عمودی نشانگر خطای استاندارد و وجود حداقل یک حرف مشابه در میانگین هر ستون، نشان دهنده عدم وجود اختلاف معنی دار در سطح ۵ درصد است.
در مقایسه­­ای که بین میانگین GSI جنس ماده ماهیان صید شده از ایستگاه­های مختلف نمونه­برداری صورت گرفت، در ایستگاه چمگردان با وجود افزایش نسبی میانگین این شاخص، استفاده از آزمون­های آماری تفاوت معنی­داری را در بین ایستگاه­های مختلف نمونه­برداری نشان نداد (شکل ۴-۳).
a
شکل ۴-۳) مقایسه میانگین GSI جنس ماده عروس­ماهی زاینده­رود در ایستگاه­های مختلف. خطوط عمودی نشانگر خطای استاندارد و وجود حداقل یک حرف مشابه در میانگین هر ستون، نشان دهنده عدم وجود اختلاف معنی دار در سطح ۵ درصد است.
مطالعاتی که بر روی سایر ماهیان انجام گرفته است نشان می­دهد که اثرات EDC­ها بر رشد گناد تنها به جنس نر محدود نمی­ شود. از آنجایی­که گیرنده­های استروژنی در جنس ماده بسیار بیش­تر از جنس نر است، ترکیبات شبه­استروژنی احتمالا بر ماهیان ماده نیز اثرگذار خواهند بود [۹۶]. به عنوان مثال در مطالعه­ ای که بر روی جمعیت وحشی R. cataractae در رودخانه­های آلوده به انواع EDC­ها در کانادا صورت گرفت، افزایش اندازه گناد همزمان با بیان ژن ویتلوژنین مشاهده شد. این نتیجه نشان می­دهد که با وجود تاثیر فیزیولوژیک EDC­ها بر فرآیندهای فیزیولوژیک، ماهیان از نظر ریخت­شناسی سالم به نظر می­رسند در حالی­که از تنش­های ناشی از این اثرات رنج می­برند [۵۴].
۴-۴-۲- مطالعه میکروسکوپی توسعه گنادی
به­ طور کلی تعداد ۴۰ نمونه از گناد ماهیان صید شده (۱۰ نمونه از هر ایستگاه) مورد مطالعات بافت­شناسی قرار گرفت. بررسی میکروسکوپی گناد در جنس ماده وجود حداقل دو دسته تخمک را نشان داد (شکل ۴-۴). تخمک‌های اولیه در مراحل بسیار‌ آغازین رسیدگی جنسی، پیش از مرحله زرده‌سازی خارجی و در مرحله هستک‌های کناری قرار داشتند که احتمالا دوره‌های بعدی تولیدمثلی در سال‌های آینده، آماده رهاسازی می‌شدند. دسته دوم تخمک‌ها در مراحل میانی زرده‌سازی خارجی با هسته‌های مشخص در وسط قرار داشتند. از این لحاظ ماهیان ماده را می‌توان در مرحله گذار از مرحله دوم رسیدگی جنسی به مرحله سوم رسیدگی جنسی لحاظ نمود. در مطالعه­ ای که توسط صوفیانی و همکاران (۱۹۹۰) بر روی همین گونه صورت گرفت نیز وجود تخمک­هایی با اندازه متفاوت در تخمدان و در نتیجه تخم­ریزی در دوره­ای طولانی (اردیبهشت تا مرداد ماه) گزارش شده است [۳]. در بررسی میکروسکوپی، هیچ‌گونه ناهنجاری گنادی، از منظر حضور بافت بیضه درون بافت تخمدان مشاهده نشد. همچنین تفاوتی بین ساختار گنادی ماهیان ماده در ایستگاه‌های مختلف مشاهده نشد (شکل ۴-۴ (الف و ب)).
قطر تخمک با بهره گرفتن از سنجش قطر حداقل ۲۰ قطعه تخمک دارای بیش­ترین قطر در ماهیان هر ایستگاه تعیین گردید (جدول ۴-۶). بیشینه قطر تخمک در دامنه ۸/۰-۵۵/۰ میلی‌متر و کمینه آن در گستره ۲۷/۰-۱۲/۰ میلی‌متر قرار داشت. از نظر میانگین قطر تخمک‌ها، در بین ایستگاه‌های مختلف، تفاوت معنی‌داری مشاهده شد، به طوری که بیش­ترین میانگین قطر تخمک‌ در ایستگاه خرسونک ۰۹/۰ ± ۶/۰ میلی‌متر و کم­ترین آن در ایستگاه پل صفائیه ۱/۰ ± ۳۴/۰ میلی‌متر مشاهده شد (جدول ۴-۵؛ ۰۵/۰>p). میانگین کلی قطر تخمک‌ها ۱۹/۰ ± ۴۷/۰ میلی‌متر محاسبه شد. میانگین قطر تخمک در این گونه در طی سال در ایستگاه چشمه دیمه در گستره ۱۱/۱-۳۵/۰ میلی‌متر اندازه‌گیری شده است، همچنین بیشینه و کمینه قطر به ترتیب معادل ۸/۱ و ۱۸/۰ میلی متر گزارش شد [۳]. تغییر در میانگین قطر تخمک می‌تواند متاثر از فصل، مرحله رسیدگی جنسی، سن و اندازه مولدین باشد. به طور کلی از ماهیان با افزایش اندازه، قطر تخمک نیز افزایش می‌یابد [۱]. به نظر می‌رسد اندازه بزرگ­تر ماهیان دو ایستگاه بالادست رودخانه (چشمه دیمه و خرسونک) بتواند توجیه کننده میانگین بیشتر قطر تخمک در ماهیان این منطقه نسبت به ماهیان ایستگاه پل صفائیه باشد.
در ماهیان نر در اغلب موارد، بیضه در مرحله دوم رسیدگی جنسی قرار داشت. ساختارهای لوب مانند در برخی نواحی بیضه مشاهده شد. در ساختار میکروسکوپی بیضه، سلول­های جنسی اسپرماتوگونیا و اسپرماتوسیت اولیه به وفور مشاهده می‌شد،‌ هیچ موردی از ناهنجاری گنادی از قبیل‌ جنسیت بینابین در ماهیان نر مشاهده نشد،‌ به بیان دیگر ماهیان مورد بررسی، به طور کلی جداجنس بودند (شکل ۴-۴ (ج و د)). در تنها مطالعه منتشر شده در خصوص این گونه در رودخانه زاینده‌رود نیز، ساختار جنسیت بینابین مشاهده نشد [۳].
جدول ۴-۶) قطر تخمک در ماهیان صید شده در ایستگاه­های مختلف نمونه­برداری.