رابطه با زنان و دختران و وضعیت آنان بسیار پر اهمیت می باشد.
با توجه به پژوهش های انجام شده ،یکی از متغیرهایی که که در مصرف مواد مخدر نقش مهمی داردنحوه نگرش نسبت به مواد است .به عقیده فیش بین^[۱۲] (۱۹۶۷)، مصرف مواد مخدر تحت تاثیر نگرشی است که نوجوانان به مواد دارند. شکل گیری نگرش مثبت یا منفی ناشی از ترکیب دانش، اطلاعات، باورها وعواطف نوجوانان درباره مواد مخدراز یک سو و میزان ارزشمندی است که برای آنها قائل هستند .

نگرش ها بخش اصلی هویت انسان هستند و مرکز و محور روانشناسی اجتماعی. زیرا بر رفتار،پردازش اطلاعات و رویارویی اجتماعی تاثیر گذاشته وبخشی از خود انگاره فرد را تشکیل می دهند (بوهنر و وانک^[۱۳]،۲۰۰۲؛ ترجمه طهوریان،۱۳۹۰).
از آنجا که ناتوانی افراد یک جامعه در شناخت صحیح و تجزیه و تحلیل موضوعات گوناگون ، حل مشکلات، اتخاذ تصمیم های صحیح و ارزیابی نتایج انواع پدیده ها و جریانات، نسل های ناتوان و سازش پذیر در مقابل انواع مسائل اجتماعی و فرهنگی را نتیجه خواهد داد، بسیار مهم و ضروری است که دانش آموزان مهارت خود را در تفکر و استدلال افزایش دهند، اطلاعات موجود را پردازش کنند و آنها را به کار ببرند (مایرز^[۱۴]،۱۹۸۶؛ ترجمه ابیلی،۱۳۸۶ ).
پل^[۱۵] در توصیف فردی که دارای تفکر منطقی است اذعان می دارد “رغبت شدید برای نظم و ترتیب، دقت، ذهن روشن و خالی از غرض، اشتیاق به ژزف اندیشی، رغبت زیاد برای شنیدن نظرات مخالف، علاقه مندی به جست و جوی دلیل و مدرک، مخالفت با تناقض گویی و اغتشاش در فکرو به کار گیری امور مخالف با معیار ها و طرفداری از حقیقت برخلاف منافع شخصی از ویژگی های فرد منطقی محسوب می گردد “(نقل در مارزانو^[۱۶] ،۱۹۸۹،ص۲ ؛به نقل از خسرو جردی وقربان جهرمی،۱۳۸۶ ).
با توجه به اینکه مطالعات اخیر نشان داده اند که جوانان در برابر مصرف مواد، مقاومت کمی دارند ولی درباره خطرات ناشی از مصرف مواد، قابلیت درک و پذیرش بالایی دارند نخست؛ و با توجه به اینکه آمار ها حکایت از پدیده جوان گرایی نسبی به مواد مخدر دارند؛ و با توجه با اینکه دختران نقش خطیری در خانواده دارند چرا که این دختران امروز، مادران فردا هستند و اگر این مادران افراد سالم و موفقی نباشند یک نسل سالم هم نخواهند داشت. این پژوهش توجه و کار خود را بر روی دانش آموزان دختر سال اول دبیرستان که در دوره نوجوانی به سر می برند، متمرکز کرده است. انتظار می رود که مهارت تفکر انتقادی بتواند به نوجوان کمک کند تا با بهره گرفتن از مجموعه ای از مهارت ها، از دانش و ذکاوت خود استفاده نموده و به منطقی ترین و موجه ترین موقعیت درباره موضوعی خاص(مواد مخدر )دست یابد و با بهره گرفتن از این مهارت فردی بتواند بر موقعیت های پرخطر مثل گرایش و تمایل به سمت مواد مخدر غلبه پیدا کندو در قضاوت ارزشی دانش آموز در ارتباط با مواد مخدر موثر واقع شود.هم چنین با توجه به اهمیت تفکر نقاد در آموزش و پرورش ونقش آن در پرورش فکری و ذهنی دانش آموزان ،چنانچه تحقیق حاضر انجام شودمی توانددر سیاست گذاری های آموزش و پرورش ،سازمان آموزش و پرورش به کار گرفته شود.وعلاوه بر سازمان آموزش و پرورش ،در سازمان مبارزه با مواد مخدر نیز مفید واقع شود.
اهداف پژوهش
الف )هدف کلی عبارت است از:
تبیین رابطه تفکر نقاد با نحوه نگرش درباره مواد روان گردان در دانش آموزان دختر
ب)اهداف اختصاصی عبارتند از:
تبیین رابطه تفکر نقاد با مولفه عاطفی نگرش درباره مواد روان گردان در دانش آموزان
تبیین رابطه تفکر نقاد با مولفه شناختی نگرش درباره مواد روان گردان در دانش آموزان
تبیین رابطه تفکر نقاد با مولفه رفتاری نگرش درباره مواد روان گردان در دانش آموزان
فرضیه های تحقیق
بین تفکر نقاد با نحوه نگرش کلی درباره مواد روان گردان رابطه وجود دارد.
بین تفکر نقاد با باورهای نادرست (مولفه شناختی نگرش )درباره مواد روان گردان رابطه وجود دارد.
بین تفکر نقاد با حالات هیجانی و احساسی (مولفه هیجانی نگرش )درباره مواد روان گردان رابطه وجود دارد.
بین تفکر نقاد با آمادگی عمل (مولفه رفتاری نگرش )درباره مواد روان گردان رابطه وجود دارد.
تعاریف نظری و عملیاتی متغیرها
تفکر انتقادی
تعریف نظری : تفکر انتقادی ،تفکر ماهرانه، مسئولانه است که قضاوت خوب را تسهیل می کند، به علت آنکه: متکی بر معیارهایی است، خود اصلاح است و به زمینه حساس است (لیپمن^[۱۷]، ۱۹۹۸).
تعریف عملیاتی: منظور از تفکر انتقادی در این پژوهش، نمره ای است که افراد در آزمون مهارت های تفکر انتقادی کالیفرنیا فرم ب بدست می آورند. این ابزار شامل ۳۴ سوال چند گزینه ای با یک پاسخ صحیح در ۵بعد مهارت های شناختی شامل توانایی تحلیل ،استنباط،ارزشیابی،استدلال قیاسی و استدلال استقرایی است.
نگرش^[۱۸]
تعریف نظری: آلپورت^[۱۹] (۱۹۳۵)نگرش را یک حالت عصبی و آمادگی که از طریق تجربه سازمان داده می شودو تاثیر آن روی پاسخ های فرد به اشیاءوموقعیت هایی که به آن مربوط می شود مورد توجه قرار می گیرد تعریف می کند.
تعریف عملیاتی نگرش به مواد روان گردان: در این پژوهش ، منظور از نگرش به مواد روان گردان نمراتی است که دانش آموزان در ابعاد شناختی، عاطفی، رفتاری بر اساس نمرات مربوط به سوالات هر مولفه و نگرش کلی پرسشنامه سنجش نگرش نسبت به مواد مخدر کسب می کنند.
مواد روان گردان: مواد شیمیایی هستند که عملکرد هیجانی، ذهنی یا رفتاری را تغییر می دهند (ویتن^[۲۰]؛ترجمه سیدمحمدی،۱۳۸۶).
این فصل با هدف بررسی پیشینه نظری و تجربی پژوهش تدوین شد .به این منظور،در این فصل به بحث درباره تاریخچه مواد مخدر،انواع داروهای روان گردان و بیان نظریه های مربوط به سوء مصرف مواد، تعریف نگرش و نحوه شکل گیری آن و رابطه آن با رفتار پرداخته شده است. و با مباحث تفکر، مهارت های محوری تفکر،تفکر انتقادی ادامه یافته است ودر پایان فصل، تحقیقات مرتبط با موضوع پژوهش بیان شده است. در این قسمت سعی شد تا سوابق مطالعات تجربی مربوط به متغیر های مورد نظر در پژوهش به طور مختصر گزارش شوند.
تاریخچه مواد مخدر
سابقه آشنایی بشر با مواد مخدر به زمان تشکیل اولین تمدن ها بر روی کره زمین باز می گردد. همر^[۲۱] نخستین کسی است که در نوشته های خود به گل خشخاش اشاره کرده است. سومریان در حدود یازده هزار قبل نه تنها افیون را می شناختند واستعمال می کردند بلکه به گیاه خشخاش، نام گیاه شادی آور داده بودند (پایگاه بسیج ،۱۳۸۶ ).
هندوها هنوز هم در برخی جشن های مذهبی خود از مواد مستی آور استفاده می کنند، امپراتوری مغول ها نیز از معجون بعضی مواد اعتیاد آور به عنوان منبع نیرو و قدرت استفاده می کردند (اعظم ^[۲۲]،۱۹۸۴؛ به نقل از مرمزی ،۱۳۸۹).
در طی جنگ داخلی آمریکا، مرفین آزادانه میان سربازان توزیع می شد، توشه سربازان زخمی برگشته از جنگ، مرفین و سرنگ و ترزیق زیر جلدی است (جونز^[۲۳] ،۱۹۹۹ ؛احمد وند ،۱۳۸۶ ).
درباره ورود تریاک به ایران نقل قول های متفاوتی وجود دارد. به نظر عده ای تریاک را عربها به ایران وارد کردند .برخی محققان مدعی اند که ، در حمله مغول به ایران، سربازان مغولی افیون را وارد ایران کردند و عده ای نیز ورود تریاک را تحفه نادر شاه از هند می دانند (همان منبع ).
هروئین^[۲۴] در ایران از سال ۱۳۳۵ رواج پیدا کرد و علیرغم قوانین زیادی مانند مجازات مرتکبین قاچاق تریاک و هروئین، قانون منع کشت خشخاش، قانون کشت محدود خشخاش و تصویب نامه های مختلف همچنان خرید و فروش آن در گوشه و کنار ایران به خصوص تهران به چشم می خورد طبق آمار انستیتوی روانپزشکی ایران در حدود ۵۵ درصد معتادان ایران در استان های سیستان و بلوچستان، تهران، خراسان و کرمانشاه هستند (میلانی فرد ،۱۳۸۲ ).
تعاریف
داروهای روان گردان
داروهایی هستند که روی دستگاه عصبی تاثیر می گذارندو هشیاری را تغییر می دهند، ادراکات را جرح و تعدیل کرده و خلق را عوض می کنند (سانتراک،ترجمه فیروز بخت ،۱۳۸۵).
وابستگی به دارو
عبارت از مجموعه ای از علائم و نشانگان بالینی است که به دنبال مصرف مواد در حالات رفتاری، شناختی و فیزیولوژی ظاهر می شود. فرد وابسته به مواد علیرغم تجربه مشکلات متعدد ناشی از مصرف مواد قادر به قطع مصرف نیست و به طور اجباری و وسواس گونه ای به مصرف آن ادامه می دهد. بر اساس ملاک های تشخیصی IV-DSM ترجمه (پور افکاری،۱۳۸۸ )، برای اینکه فرد را بیمار وابسته به مواد بدانیم لازم است حداقل ۱۲ ماه الگوی مستمر مصرف مواد را داشته باشد.
سوء مصرف مواد
در مقابل افراد “وابسته “کسانی قرار دارند که اقدام به مصرف می کنند اما نشانگان بالینی آنها با افراد وابسته مطابقت ندارد. الگوی مصرف آنها جنبه اجباری ندارد، اما نتایج مضر و مخرب به دنبال دارد. معیار های تشخیصی برای سوء مصرف مواد عبارتند از :
ناتوانی در برآورد کردن تعهدات
مصرف مواد در موقعیت های خطرناک مثلا” هنگام رانندگی
مشکلات قانونی
مشکلات میان فردی که با یک مورد یا بیشتر مشخص می شود (هالجین ،ویتبورن؛ به ترجمه سید محمدی ،۱۳۸۹ ).
دارو های روان گردان
روی پنج طبقه از داروهای روان گردان تمر کز می کنیم که عبارتند از: داروهای مخدر، داروهای آرامبخش، داروهای محرک، داروهای توهم زا، کانابیس.
داروهای مخدر یا افیونی
داروهایی هستند که از تریاک به دست می آیند و می توانند درد را تسکین ببخشند. داروهای اصلی در این طبقه هروئین و مرفین^[۲۵] هستند این داروها در مقادیر مصرف بالا می توانند سیستم عصبی مرکزی را به قدری کند کنندکه فرد در اثر توقف تنفس یا اضمحلال سیستم قلبی- عروقی بمیرد (ویتن ،ترجمه سید محمدی ،۱۳۸۶ ).
داروهای آرام بخش
باربیتوراتها طبقه ای از داروهای مسکن هستند که ویژگی آرام بخش دارند. باربیتورات ها موجب اختلال عملکرد های شناختی همچون قضاوت، کنترل تکانه و یادگیری مطالب جدید می شوند (دنینگ و همکاران، ترجمه میراکبری، ۱۳۸۵ ).
داروهای محرک^[۲۶]
دارو هایی هستند که بر انگیختگی سیستم عصبی مرکزی و فعالیت رفتاری را افزایش می دهند .این داروها می توانند نوعی روان پریش ایجاد کنند که با توهمات و هذیان ها مشخص می شود و مشکلاتی را در حافظه و سایر کارکرد های شناختی ایجاد می کنند (نوید، راتوس، ترجمه سید محمدی، ۱۳۸۸ ).
داروهای توهم زا^[۲۷]
داروهای توهم زای اصلی LSD ،مسکالین و سیلوسیبین هستند. این داروها تاثیرات مشابهی دارند، اما از لحاظ قدرت بسیار متفاوتند. مصرف LSD باعث تغییراتی در رفتار، اختلال در حواس بینایی و شنوایی، اضطراب و ترس ناگهانی، حتی اقدام به خودکشی در فرد می شود (شاکرمی ،۱۳۸۶ ) .
کانابیس^[۲۸]
گیاه شاهدانه است که از آن ماری جوانا، حشیش و THCبه دست می آید ماری جوانا به حافظه کوتاه مدت، ارتباط کلامی و یادگیری آسیب می رساند ومصرف بیش از حد آن خطرات زیادی به همراه می آورد از جمله افزایش فشار قلبی، تضعیف دستگاه ایمنی (زندن، ترجمه گنجی، ۱۳۸۸ ).
عوامل موثر بر گرایش نسل جوان به مواد روان گردان
از نظر باتوین (۲۰۰۰)، عوامل موثر در شروع مصرف مواد در چند طبقه قرار می گیرند. در این قسمت بر پایه طبقه بندی وی نقطه نظرات تکمیلی نیز اضافه می شود .

حقیقت هر شیء عبارت است از هستی آن، که به واسطه آن، آثار و احکام آن شیء بر آن مترتب می‌گردد، بنابراین وجود، برای اینکه حقیقت شناخته شود، از هر شیء دیگر شایسته‌تر است، زیرا هر شیء دیگری غیر از وجود، تنها به واسطه وجود است که در زمره حقایق قرار می‌گیرد. پس وجود حقیقت همه حقایق است و به خودی خود عالم عین و خارجیّت را تشکیل می‌دهد، در حالی که غیر وجود، یعنی ماهیات تنها به واسطه وجود در عالم عین تحقق می‌پذیرند.^[۳۰]

جناب صدرا از ماهیت با عنوان (خیال و عکس وجود) تعبیر کرده که هیچ واقعیتی ندارد^[۳۱]؛ بلکه آنچه از ماهیت تصور می‌شود نحوی از وجود خاص است:
«أنّ الماهیّات وجودات خاصه و بقدر ظهور نور الوجود و بکمالاته یظهر تلک الماهیات و لوازمها».^[۳۲]
عرفا نیز از زمان محیی الدین به بعد، مسأله اصالت وجود را مطرح کرده و قائل به اصالت وجود شده و گفته‌اند ماهیت در تمام مراحل وجودی، فانی در وجود است و وجود را منحصر در ذات حق تعالی دانسته و در کتب خود از وجود با عنوان (الوجود واحدٌ و أنّه هو الحق) از آن یاد کرده و ماسوی (موجودات و ماهیات) را اعتباری می‌دانند.^[۳۳]

۱-۴-۳- اشتراک معنوی:

گفته شد که آنچه در خارج اصیل و منشأ اثر است، وجود است و نیز بیان شد که مفهوم وجود، مفهومی بدیهی و بسیط است که نیاز به تعریف ندارد، حال بحث بر سر این است که آیا این مفهوم، برای یک معنای وسیع و کلی وضع شده و تمام موجودات مصادیق آن به شمار می‌روند یا اینکه موجودات به صورت مجزا و متباین از یکدیگرند و معنای وجود در هر شیئی عین همان شیء است؟ به بیان دیگر آیا مفهوم وجود بر افراد و مصادیق خود به نحو اشتراک لفظی حمل می‌شود یا اشتراک معنوی؟
قبل از توضیح مطلب باید مقدمتاً بیان داشت که اشتراک، در علوم عقلی بر ۲ نحو است:
۱- اشتراک لفظی: که لفظ دارای معانی کثیره باشد، به گونه‌ای که هر کدام از آن معانی دارای اثر خاصی باشند.
۲- اشتراک معنوی: مفهوم واحد بر مصادیق کثیر صادق است به طوری که آن مصادیق جامع واقعی داشته و آثار از آن جامع واحد نشأت بگیرد.
با توجه به توضیحی که در بداهت وجود داده شد – که مفهوم وجود، مفهومی بسیط و دور از هر گونه ترکیب است و بیان شد که این مفهوم اصیل از سنخ ماهیات (که مثار کثرت‌اند) نیست – روشن می‌شود که چنین مفهومی باید اوسع مفاهیم بوده و از چنان شمول و وسعتی برخوردار باشد که همه افرادش را – بنا بر اصالت وجود – در بر بگیرد و این همان اشتراک معنوی است.
در مقابل این قول، برخی حکما قائل به اشتراک لفظی وجود شده و گفته‌اند که وجود در هر شی‌ای عین همان شیء است و از آن جا که موجودات، یا حداقل واجب و ممکن، متغایر با یکدیگرند، معانی وجود نیز متفاوت است؛ که البته این بزرگان بین مفهوم و مصداق وجود خلط کرده و حکم یکی را به دیگری سرایت داده‌اند.^[۳۴] ذکر این نکته نیز مهم است که بحث اشتراک لفظی یا معنوی وجود، صرف بحث مفهومی که مربوط به بحث الفاظ باشد، نیست، بلکه بعد از این که ثابت شد واقعیتی هست و اصالت هم با وجود است و وجود را مفهوم عام و سعی گرفتیم که بر تمام مراتبش به حمل تشکیکی حمل می‌شود، از این سخن جز اشتراک معنوی وجود فهمیده نمی‌شود، به جهت همین معناست که جناب صدرا فرموده: قول به اشتراک معنوی، ابده بدیهیات و بلکه قریب به اوّلیات است.^[۳۵] لذا قول به اشتراک معنوی وجود، مورد قبول همه فلاسفه و عرفاست^[۳۶]، منتهی اختلاف بین آن‌ها از جهت مصادیق وجود است، برخی که قائل به اصالت ماهیت‌اند، فرد و مصداقی برای وجود قائل نیستند و برخی دیگر، قائل به تباین ذاتی میان موجودات هستند، فهلویون و پیروان حکمت متعالیه، وجود را حقیقت واحده امّا ذومراتب از جهت شدّت و ضعف می‌دانند و عرفا نیز بر اساس نظریه (وحدت شخصی وجود) تنها مصداق وجود را (حضرت حق) دانسته و نسبت وجود به ماسوی را به نحو مجاز جایز می‌دانند.^[۳۷]

۱-۴-۴- تشکیک:

پس از اینکه ثابت شد مفهوم وجود، مفهومی عام و کلی است که بر تمام افراد و مصادیق خود صادق است و اصل در تحقق و خارجیّت اختصاص به وجود دارد، این سؤال به ذهن می‌آید که حمل این مفهوم عام بر مصادیق خارجی بر نحو واحد چگونه ممکن است، به عبارت دیگر چگونه می‌توان از میان کثرات خارجی، امر واحدی انتزاع نمود که اصیل باشد و قابل حمل بر همه آن مصادیق؟ اگر این امر واحد، اصیل است پس کثرات، اعتباری و ذهنی محض‌اند و حال اینکه ما به عینه کثرات را در خارج می‌بینیم، و اگر کثرات وجود دارند، چگونه امر واحد از آن‌ها انتزاع می‌شود؟
این مسأله از آغاز توجه فلاسفه و عرفا را به خود مشغول کرده و هر یک در پی دست‌یابی به پاسخ، نظریه‌ای مطرح کرده که اساس مکتب و اختلاف مبنایی آن‌ها را تشکیل می‌دهد. اجمالاً ابتدا اقوال متفکران اسلامی در باب «وحدت و کثرت وجود» را بیان کرده و پس از آن به بیان مسئله تشکیک را که نظریه متوسط جناب صدراست، می‌پردازیم:

۱-۴-۴-۱- وحدت و کثرت وجود:

اقوال متفکران اسلامی در باب (وحدت و کثرت وجود) را می‌توان به پنج طرز تفکر تقسیم کرد، که نظر جناب صدرا نیز در خلال این اقوال ذکر می‌شود:

۱- کثرت تباینی حقیقت وجود یا نظریه کثرت وجود و موجود:

این نظریه که منسوب به مشائین است^[۳۸]، بیان کننده این معناست که هر وجود بالذاتی مباین با وجود دیگری است و مطابق اصالت وجود، واقعیات خارجی، وجودهای اشیاء هستند و به تعداد واقعیات و موجودات عالم، وجود داریم و هیچ گونه سنخیّت و اشتراکی بین موجودات نیست، بلکه تنها وجه اشتراک بین آن‌ها همان (مفهوم وجود) است که ذهن از بین این امور متکثره، انتزاع می‌کند. طبق این نظر، مفهوم وجود، امری است واحد که بر همه مصادیق خود به نحو تشکیک و به عنوان عرضی خارج محمول صادق است، امّا حقیقت وجود، حقایقی متکثره و جدای از یکدیگرند.^[۳۹]
اصل اعتقاد به کثرت وجود و موجود از جانب حکمای مشاء، به این خاطر است که ایشان قائلند اگر موجودات دارای حقیقت واحدی باشند، اختلاف بین علّت و معلول معنا ندارد؛ غافل از این معنا که مصحح و ملاک اختلاف بین علّت و معلول منحصر در تباین حقیقت آن‌ها نیست؛ بلکه اختلاف بین آن‌ها می‌تواند از جهت رتبه و کمال و نقص نیز باشد، همان گونه که حکمای اشراقی این اختلاف را بیان کرده‌اند.

۲- وحدت وجود وموجود:

قائلان به این نظریه از جاهلان اهل تصوف، معتقدند که در دارهستی، یک وجود و موجود بیش نیست، او حیات ازلی و ابدی و وجود صرف و دائمی است و ذاتاً از شوائب عدم منزه است؛^[۴۰] و کثرات، اموری اعتباری و متوهمند که هیچ بویی از حقیقت نبرده و جایگاه آنها صرفاً در ذهن است. البته این نظریه، مقبول فلاسفه و مورد توجه عرفا واقع نشد و ایراداتی بر آن گرفتهاند.

۳- وحدت وجود و کثرت موجودات:

ارائه دهنده این نظر علامه دوانی است که معتقد است وجود در عالم خارج یک حقیقت واحد است و هیچ نوع کثرتی در آن نیست، نه بر حسب نوع و نه بر حسب افراد و نه بر حسب مراتب. بنابراین، این کثراتی که مشاهده می‌شوند از جنس ماهیت‌اند، بنا بر قاعده اصاله الماهیه در ممکنات و از این جهت که با وجود حقیقی ارتباط دارند، منتسب به وجود می‌شوند. پس کثرت در موجودات است نه در وجود، چرا که وجود واحد به وحدت شخصی است که یک مصداق بیشتر ندارد.
جناب صدرا، در دوره اول زندگی خود، زمانی که نزد میرداماد تلمّذ می‌کرد، با تأثر از استاد خویش، این نظریه را پذیرفت و در برخی کتاب‌های خویش که در آن زمان نوشته، همچون سریان الوجود، به بیان و بسط این قول می‌پردازد و چنین می‌گوید:
«ممکنات، موجودات متعدد متکثری هستند که در خارج وجود دارند و کثرت آن‌ها حقیقی و عینی است، زیرا وجود واحد است و موجود متعدد و متکثر».^[۴۱]
و در (مبدأ و معاد)، در بحث (واجب تعالی ماهیّته إنیّته)، در مورد عروض وجود بر ماهیت بیان می‌کند که نحوه عروض وجود بر ماهیت به حیث انتساب به واجب تعالی است. و با این بیان، در واقع نظر ذوق التأله را بیان کرده؛ بیان ایشان در (مبدأ و معاد) چنین است:
«فذات الواجب تعالی محض حیثیه انتزاع الوجود العام الفطری سواء کان عنه و هذا کوجوده تعالی بحسب نفس ذاته أو عن الماهیات و هذا کوجوداتها بحسب إنتسابها إلیه تعالی».^[۴۲]
امّا پس از کشف حقیقت و گرایش، اصالت وجود، این رأی را مطرود شمرده و اشکالات زیادی بر آن می‌گیرد.^[۴۳] در واقع وجود چنین اشکالاتی، ناشی از مبنای غلط علامه دوانی، مبنی بر وحدت وجود و کثرت موجودات است؛ این که وجود، واحد شخصی است و موجودات متعدد و متکثر را جلوه و شأن علت می‌داند که نزد خود هیچ حقیقتی ندارند، بلکه تمام حقیقت آن‌ها را حیث انتسابشان به وجود حقیقی تشکیل می‌دهد، این در حالی است که بین منتسب و منتسب الیه هیچ تناسبی وجود ندارد؛ چرا که طبق گفته ایشان، یکی از جنس وجود است و دیگری از جنس ماهیت.

۴- وحدت وجود و موجود در عین کثرت آن‌ها:

این نظریه از جانب فهلویون و پیروان سهروردی ارائه شده است. ایشان وجود را همچون نور (از باب مساوقت نور با وجود) حقیقت واحده مشککی می‌دانند که از نور الانوار به عنوان بالاترین مرتبه وجودی تا ضعیف‌ترین مراتب نوری را در بر می‌گیرد. امّا در بحث تشکیک خواهد آمد که مقصود آن‌ها از وحدت، وحدت سخنی است که مشترک میان همه مراتب وجودی است. جناب صدرا نیز در نظریه متوسط خود پس از عدول از (اصاله الماهیه) به (اصاله الوجود)، با اقتباس مسأله تشکیک از فلاسفه اشراق، وجود را در تمام مراتب هستی، سریان داده؛ از نظر ایشان، وجود حقیقت واحده‌ای است که تمام کثرات را در بر می‌گیرد. گفتار صدرا در این رابطه چنین است:
«…کما أنّ الوجود حقیقه واحده ساریه فی جمیع الموجودات علی التفاوت و التشکیک بالکمال و النقص…».^[۴۴]

۵- وحدت وجود و کثرت نمود:

این نظریه که از جانب عرفای شامخ مطرح شده و منسوب به ابن عربی (۵۶۰-۶۳۸ ه‍‌) است و جناب صدرا نیز در اسفار به عنوان نظریه نهایی خود، آن را برگزیده؛ بیان می‌دارد که وجود، واحد به وحدت شخصی و منحصر در ذات واجب تعالی است و برای ممکنات، وجودی باقی نمی‌ماند که بگوئیم واحداند یا کثیر؛ بلکه این کثراتی که مشاهده می‌شود، اشراقات و جلوه‌های واجب بالذات‌اند و تشکیک نیز در مراتب همین ظهورات و شئونات جاری می‌شود.
این همه عکس می و رنگ مخالف که نمود
یک فروغ رخ ساقی است که در جام افتاد^[۴۵]

۱-۴-۴-۲-تشکیک:

قبل از بیان مسأله تشکیک و ذکر آراء مختلفی که در این زمینه وجود دارد، باید مقدمتاً به توضیح چند اصطلاح پرداخته شود تا صورت مسأله واضح گردد.

۱-۴-۴-۲-۱-اقسام حمل:

همان گونه که علمای منطق بیان کرده‌اند، حمل بر دونوع است:
۱- حمل متواطی: که عبارت است از مفهوم کلی که بر مصادیق خود به نحو یکسان قابل حمل است، به گونه‌ای که هیچ فردی از افرادش بر دیگری در آن مفهوم کلی، امتیاز و تفاوتی ندارند؛ مثل (حیوان) که بر انسان و بقر و… به نحو مساوی حمل می‌شود.
۲- حمل مشکک: در این نوع حمل، مفهومی کلّی و واحد بر مصادیق خود با اختلاف و تفاوت حمل می‌شود: تفاوت به تقدّم و تأخّر، شدّت و ضعف، نقص و کمال و… به نظر جناب صدرا، مفهوم وجود نیز مشکک است و با اینکه (وجود) مفهوم واحدی است؛ امّا اتّصاف اشیاء به آن یکسان نیست.^[۴۶]
تاکنون در مورد مفهوم وجود گفته شد، امّا بحث بر سر حقیقت وجود است و سؤال اصلی این است که آیا حقیقت وجود نیز مشکک است؟ این معنا پس از تعریف و توضیح ارکان شرایط تشکیک مشخص می‌شود؛ امّا همچنان که علاّمه طباطبایی در تعریف تشکیک فرموده‌اند:
«هر چیزی که دارای واقعیت هستی است، از واقعیت هستی نمی‌تواند کنار بیفتد و از این روی اختلاف واقعی که در خارج است به خود واقعیت برمی‌گردد و از سوی دیگر ما واقعیت را برای همه اشیاء به یک معنی اثبات می‌نماییم، پس واقعیت در عین اینکه گوناگون می‌باشد، یکی است.»^[۴۷]

۱-۴-۴-۲-۲- اقسام وحدت و کثرت:

آنچه از اقسام وحدت و کثرت در این بخش ذکر می‌شود، صرفاً آن بخش از تقسیماتی است که مربوط به بحث تشکیک می‌باشد و الاّ بزرگان فلسفه در کتب فلسفی، اقسام واحد دیگر را به طور مفصل بیان کرده‌اند، که به خاطر پرهیز از اطاله کلام از ذکر آن‌ها خودداری می‌شود.^[۴۸]
الف) اقسام وحدت: وحدت یا مفهومی است و یا خارجی: وحدت خارجی نیز یا به نحو وحدت سنخی است یا وحدت سریانی و یا وحدت اطلاقی، که اجمالاً به توضیح این اقسام می‌پردازیم:
۱- وحدت مفهومی: مفهومی کلی است که بر تمام مراتب و درجاتش به نحو تشکیکی (شدت و ضعف و تقدم و تأخر و…) صدق می‌کند. آنچه از تشکیک وجود به مشاء نسبت داده شده، همین معناست که معتقدند وجود امر کلی مفهومی است که بر تمام مصادیق خود به نحو تشکیکی حمل می‌شود.
۲- وحدت سنخی: عبارت از امر کلی واحدی است که بر تمام افراد خود به نحو تشکیکی حمل می‌شود امّا به گونه‌ای که افراد و مصادیق آن متباین از یکدیگرند و در سنخ آن امر کلّی با یکدیگر متّحد؛ و این امر مشترک نیز واقعاً و در خارج بر افراد حمل می‌شود و وحدت میان آن‌ها، در خارج به نحو (بالقوه) است، منتهی در هر فرد به نحو مجزا و متباین. همچون نور خورشید و نور شمع و… که همگی در سنخ (نوریّت) شریکند و آن چیزی که سبب اتّحاد آن‌ها با یکدیگر شده، همان حقیقت (نوریّت) آن‌هاست که به نحو بالقوه در تک تک افراد و به صورت مجزا وجود دارد. ظاهراً منظور شیخ اشراق از (وحدت و ما به الاشتراک) در بحث تشکیک همین معنا بوده است.

• • از نظر شرعى و عرفى مالیت داشته باشد بنابراین خوک و سگ ولگرد و مسکرات را نمى‌توان قرض داد.

• مورد قرض باید از حیث جنس، نوع و مقدار معلوم باشد.

• جواز قرض در مثلیات مورد اتفاق فقیهان شیعه و اهل سنت است اما قرض قیمی محل خلاف است.

د. عوض؛ مقترض، متعهد مى‌شود مثل یا قیمت مال قرض گرفته‌شده را به مقرض برگرداند. (موسویان, ۱۳۸۸)
ماهیت عقد قرض. درباره ماهیت و اوصاف عقد قرض نکته‌های ذیل قابل ذکر است:

• قرض عقدی تملیکى است‌: در عقد قرض‌، مورد قرض به ملکیت مقترض در می‌آید

• قرض عقدى معوض است‌: عقد قرض به‌صورت مجانى صورت نمى‌گیرد بلکه مقترض با قرارداد قرض، متعهد مى‌شود مثل یا قیمت مال قرض گرفته‌شده را به مقرض برگرداند؛

• لزوم یا جواز عقد قرض: در اینکه آیا قرض، عقدی جایز است یا لازم بین فقیهان اختلاف است و این اختلاف نه‌تنها بین فقیهان شیعه بلکه بین فقیهان اهل سنت نیز موجود است

• لزوم رعایت سررسید در عقد قرض: گروهی از فقیهان شیعه و اهل سنت باور دارند که اگر در قرارداد قرض شرط زمان شود قرض‌دهنده حق مطالبه پیش از سررسید را ندارد و گروهی آن را لازم‌الرعایه نمی‌دانند (موسویان, ۱۳۸۸).

احکام اساسى عقد قرض.

• قرض تملیک مال است و به باور تمام مذاهب جز مالکیه بعد از قبض و اقباض، تملک حاصل مى‌شود و مالکیه باور دارد که با عقد ملکیت حاصل می‌شود.

• اگر مال مورد قرض مثلى باشد (مانند: گندم‌، جو، طلا و نقره)، به باور شیعه مقترض باید مثل آن را به مقرض رد کند و اگر قیمى باشد (مانند گوسفند) مقترض باید قیمت یوم‌القرض آن را به مقرض رد کند.

• درباره کاهش یا افزایش ارزش مورد قرض‌، چنانکه مورد قرض از اموال مثلى باشد مقترض فقط ضامن رد مثل آن است؛ خواه قیمت آن در بازار افزایش یافته باشد و خواه کاهش.

• چنانکه در قرض شرط شود که مقترض زیادتر یا بهتر از آنچه قرض‌گرفته است به مقرض برگرداند، ربا و حرام است. همین‌طور اگر مقرض و مقترض در این‌باره تبانی کرده باشند.

• اگر مقترض بدون شرط قبلى خودش هنگام ادای دَین مقدارى اضافى به مقرض پرداخت کند اشکال نداشته، بلکه مستحب است. همچنین اگر مقرض بدون شرط قبلى امیدوار باشد یا علم داشته باشد به اینکه مقترض بیش از بدهى‌اش برمی‌گرداند، بدون اشکال است.

• گرفتن کارمزد برای اعطای قرض، به‌ویژه زمانی که این کار به ‌وسیله مؤسسه‌ای مانند بانک یا صندوق قرض‌الحسنه صورت پذیرد جایز است. مؤسسه‌هایی که ناچار به تحمل هزینه‌هایی مانند: اجاره مکان، حقوق کارکنان، قیمت آب، برق و تلفن هستند، مقرض می‌تواند تمام این هزینه‌ها را به عنوان کارمزد از مقترض دریافت کند و اگر تعداد قرض‌کننده‌ها فراوان است به تناسب بر کل آنها تقسیم کند. (موسویان, ۱۳۸۸).

کاربرد قرض‌الحسنه در مالیه اسلامی. با توجه به ماهیت غیرانتفاعی و خیرخواهانه قرارداد قرض‌الحسنه نهادهای مالی اسلامی می‌توانند در جهت هدف‌های اجتماعی و خداپسندانه خود منابع حاصل از پس‌اندازهای قرض‌الحسنه افراد خیّر و بخشی از سرمایه داخلی یا وجوه اداره شده دولت یا مؤسسه‌های خیریه را با ضوابط ذیل به خانوارهای نیازمند و مؤسسه‌های خیریه‌ای که فعالیت اجتماعی دارند، قرض‌الحسنه بپردازند:

• تسهیلات قرض‌الحسنه فقط برای خانوارهای نیازمند جهت تأمین مایحتاج ضرور زندگی مانند: ازدواج، درمان، تحصیل، کمک هزینه خرید، ساخت، تعمیر یا اجاره مسکن، خرید لوازم ضرور منزل و تأمین سرمایه جهت فعالیت‌های اقتصادی کوچک داده می‌شود؛

• بانک اسلامی در برابر پول قرض داده شده سودی نمی‌گیرد اما می‌تواند در حد تأمین هزینه‌های مربوط به اعطای قرض‌الحسنه از متقاضیان قرض، کارمزد دریافت کند؛

• بانک اسلامی می‌تواند جهت امنیت سپرده‌ها، در برابر پول قرض داده شده، به دریافت وثیقه یا ضامن معتبر اقدام کند؛

• گرچه بانک‌‌های اسلامی برای تأمین مالی خانوارهای نیازمند می‌توانند از دیگر قراردادها مانند بیع نسیه اقساطی یا جعاله نیز استفاده کنند اما اولویت نخست برای تأمین مالی این خانوارها قرض‌الحسنه است؛ بنابراین با فرض وجود منابع مرتبط شیوه قرض‌الحسنه مقدم است (موسویان, ۱۳۸۸).

۲-۳-۲-۲ قراردادهای بیع (فروش)

یکی دیگر از قراردادهایی که می‌تواند به‌صورت گسترده در بانکداری اسلامی مورد استفاده قرار گیرد، عقد بیع است. عقد پیش‌گفته به‌صورت‌های بیع نسیه (اقساطی و دفعی)، بیع سلف و بیع دین به کار می‌رود.
تعریف‌ بیع. بیع در لغت به معنای خریدوفروش میباشد. در اصطلاح به معنای تملیک عین به عوض معلوم است (قانون مدنی، ماده ۳۳۸).
ارکان عقد بیع‌.
أ. ایجاب و قبول‌: قرارداد بیع مانند قراردادهای دیگر نیاز به ایجاب و قبول دارد. منظور از ایجاب و قبول‌، الفاظى است که با گفتن آن‌، طرفین، اراده خود را به انعقاد بیع اعلام می‌دارند، اگر بیع فقط با دادوستد کالا، صورت‌ پذیرد صحیح است و به آن «معاطات» گفته مى‌شود و فقط شافعیه از اهل سنت صحت آن را نمی‌پذیرند.
ب. طرفین عقد (متبایعان): در عقد بیع، فروشنده را بایع و خریدار را مشترى مى‌گویند که باید شرایط ذیل را داشته باشند:

• طرفین عقد باید اهلیت معامله را داشته باشند؛ یعنی بالغ و عاقل باشند، معامله را با اختیار انجام دهند، قصد معامله کرده باشند و به جهت سفیه یا ورشکسته بودن محجور نباشند. ‌

• طرفین عقد باید مالک آن چیزى باشند که به طرف مقابل تملیک می‌کنند.

• ولىّ، قیم و وکیل قانونى و شرعى طرفین عقد نیز مى‌توانند به جاى طرفین عقد، بیع کنند.

• اگر کسى با مال دیگری بیع کند بیع، فضولى بوده و صحت آن به اجازه مالک منوط است.

ج. عوضان: در عقد بیع چیزى که مورد معامله قرار مى‌گیرد، مبیع(مثمن) و چیزى که در برابر، مشترى به بایع می‌پردازد، ثمن نامیده مى‌شود و شرایط ذیل را دارد:

• به باور مشهور فقیهان شیعه و اهل سنت، مبیع باید عین باشد چه عین خارجی و چه کلی در ذمه و نمی‌توان منفعت چیزی یا عمل کسی یا حقی را به عنوان مبیع به فروش رساند اما می‌توان منفعت چیزی را به عنوان ثمن، در عقد بیع قرار داد.

• مالیت داشته باشد یعنى ارزش عقلایى داشته باشد.

• قابل تسلیم به مشترى باشد‌.

• مورد معامله باید معیّن باشد؛ بنابراین نمى‌تواند مرددّ بین دو یا چند چیز باشد‌.

۲-۳-۱۶- مواد معدنی:

بعضی از گیاهان از نظر مواد معدنی فقیر هستند مانند دم اسب (Eruisetum arvense) که مقدار زیادی سیلیس دارد. گل قاصدک (Taraxacum officinale) دارای مقادیر زیادی پتاسیم میباشد و بر خلاف دیگرگیاهان مدر که باعث خارج شدن مواد معدنی از بدن میشود به بقای بالای پتاسیم در بدن کمک میکند (زارعزاده، ۱۳۸۳).
امروزه تأکید اصلی و هدف اختصاصی متخصصین فارماکوگنوزی^[۱] بر روی حفظ و توسعه استعدادهای ژنتیکی تولید مواد مؤثره دارویی گیاهان عالم است و نه فقط روی موجودیت خود گیاهان دارویی که مورد توجه عامه مردم قرار دارد. از طرفی در دنیای امروز کاربرد گیاهان دارویی به صورت فرآوری شده مقرون به صرفه می باشد زیرا اثر شفابخشی ماده مؤثره دارویی گیاهان نیز بیشتر می شود و به طور غیرمستقیم گیاهان دارویی طبیعت و ذخایر دارویی از دستبرد مصارف حاد عمومی مصون می ماند( امید بیگی، ۱۳۷۴و صمصام شریعت،۱۳۷۵).

۲-۴- ویژگی های گیاهان دارویی

۱- گیاه دارویی سه جنبه کاربردی دارند: طبی، ادویه ای و عطری. برخی دو یا هر سه جنبه را دارند.
۲- این گیاهان مواد زیستی مخصوص فعال و مفیدی را با مقادیر بسیارکم (معمولاً کمتر از یک درصد) در خود ذخیره میکنند. به بیان دیگر ماده دارویی غالباً از پنج یا شش گروه ترکیبات اصلی سازنده گیاه نیست، بلکه از ترکیبات فرعی آن است که نقش مستقیم آنها در حیات گیاه روشن نبوده و متابولیتهای ثانوی نام دارند. به طور کلی نظر بر این است که تولید متابولیتهای ثانوی برای تنظیم سازگاری گیاه نسبت به عوامل نامساعد و تنشهای محیط زندگی صورت گرفته و به منزله به کار افتادن یک نوع جریان دفاعی در جهت استمرار تعادل فعالیتهای حیاتی به حساب می آید.

۳- معمولاً بخشهای خاصی از گیاه (ریشه، برگ، گل، دانه، میوه و …) از لحاظ تولید ماده مؤثره مورد نظر است نه همه گیاه.
۴- گیاهان دارویی مورد عمل در کشاورزی ممکن است هم محصولات زراعی و هم محصولات باغی را شامل گردد.
۵- محصولات دارویی در مقایسه با محصولات معمولی زراعی و باغی گستره مصرف نسبتاً محدودتری دارند و محدوده کشت کمتری را به خود اختصاص میدهند.
۶- یک محصول دارویی معین ممکن است از چند گیاه و از اندامهای مختلف گیاهی حاصل شود.
۷- محصولات دارویی هم با افزایش عوامل حاصلخیزی، به زراعی و به نژادی و هم با تهییج های غیر طبیعی (ایجاد استرس) افزون میشوند. بسته به مورد برای تعالی تولید، تلفیق بهینه ای از هر دو ضرورت مییابد (امیدبیگی،۱۳۷۴).

۲-۵- ویژگی های گیاه ماریتیغال

خارمریم یا Silybum marianum L. (Syn. Carduus mariauus Lکه با نام های عمومی Milkthistle ، Silybe و Mutterdistel نیز معروف است یکی از راستههای بزرگ گیاهان راسته گل استکانی(Campanulales) هاست که دارای دو تیره است تیره گل استکانی و تیره کاسنی (Composite) (دوازده امامی و حسینی، ۱۳۸۸).

۲-۵-۱- گیاهشناسی ماریتیغال

ماریتیغال، گیاهی است یکساله، که در آب و هوای گرم با خاک سبک شنی میروید. ریشه این گیاه مستقیم، به رنگ روشن و دارای انشعابهای زیادی میباشد. ساقه آن نیز مستقیم است و انشعابهای زیادی دارد. ارتفاع ساقه متفاوت بوده و بین ۱۵۰ تا ۲۵۰ سانتیمتر است. برگها پهن و شکنندهاند و اوایل رویش به شکل روزت روی زمین قرار میگیرند. دمبرگها بلند، بیضی شکل و خاردار میباشند. وجود لکههای سبزرنگ کلروفیلدار و سفیدرنگ که بر اثر ایجاد فاصله بین غشاء و سلولهای کلروفیلدار مزوفیل ایجاد شده به ظاهر برگ حالتی شبیه به سنگ مرمر میدهد. حاشیه برگها خاردار بوده و کاپیتولها به شکل بیضی و تا حدودی تخم مرغی شکل هستند. قطر آنها بین ۵ تا ۸ سانتیمتر است. گلهای لولهای به رنگ بنفش تیره بوده و به ندرت سفیدرنگ میباشند. قسمت خارجی کاپیتولها برجسته و پولک مانند است و از تعداد زیادی زواید خار مانند تشکیل شدهاند. میوه (دانه) به شکل تخم مرغ، به طول ۸ میلیمتر و ضخامت ۴ میلیمتر است. رنگ آن عموماً قهوهای تیره است، اما قسمت تحتانی آن به رنگ قهوهای روشن مشاهده میشود. وزن هزاردانه آن ۲۳ تا ۳۱ گرم است. این گیاه به حالت خودرو در کنار جاده های متروک، اراضی بایر و حدود خارجی زمینهای زراعی میروید. برگهای این گیاه بزرگ با کناره های منقسم، دندانه دار، خاردار و به رنگ سبز شفاف است. خارهای نازک و ظریف راس دندانه های برگ این گیاه، رنگ زرد و ظاهر مشخص در مقابل رنگ سبز پهنک نشان میدهد ضمناً چون کناره رگبرگهای آن لکههای سفید وجود دارد، مجموعاً باعث میشود که توجه به مشخصات برگ، باعث سهولت تشخیص آن از گیاهان دیگر این تیره گردد. هر کاپیتول حدود ۱۰۰ دانه دارد و هر گیاه بین ۱۰ تا ۵۰ کاپیتول ایجاد مینماید. رنگ پوشش غشایی بذر بستگی به وضعیت آب و هوایی در مرحله گلدهی دارد. وقتی هوا سرد و بارانی باشد ممکن است دانه ها بدون رنگ شوند. برگهای تازه روییده از بذر (لپه) از یک دوم تا سه چهارم اینچ پهنا و سه چهارم تا یک اینچ درازا دارند. علی رغم اینکه دانه این گیاه حاوی روغن زیادی است و معمولاً قوه نامیه دانه های روغنی کم است ولی برجستن بعضی از گزارشها بذر ماریتیغال میتواند تا ۹ سال در خاک باقی بماند هرچند درصد جوانهزنی از هر سال تا سال دیگر حدود ۵۰% کاهش مییابد (سید شریفی، ۱۳۸۶؛ قهرمان، ۱۳۶۲).

۲-۵-۲- منشأ و پراکندگی جغرافیایی

این گیاه در بعضی از مناطق ایران به صورت خودرو میروید. اطراف مزارع و جادهها و کنار زمینهای بایر در جنوب کشور بیشتر وجود دارد. خار مریم بومی جنوب اروپا، منطقه مدیترانه و شمال آفریقا است در تمام مناطق ایران میروید و امروزه نیز در جلگه های هموار این نواحی (صفحات دارای اقلیم معتدل شبه مدیترانه ای در فلات ایران) کشت می شود. ماریتیغال در مناطق مختلف کشور ایران مانند چالوس، رودبار، گنبد کاووس و نوده (ارتفاعات ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری) و در مازندران در مناطق کلاردشت و بابل (ارتفاعات ۴۵ متری) امارت در دره هراز (ارتفاعات ۵۰۰ متری)، مغرب ایران، آذربایجان در منطقه دشت مرغان. کرمانشان در منطقه کوه نوه و لرستان در باغ سهراب در ارتفاعات ۸۵ متری و خوزستان در مناطق حمیدیه، شوس و رامهرمز و در استان فارس در مناطق فارس در مناطق کازرون، بوشهر و برازجان، ممنی، جهرم و زرین دشت، بصورت خودرو می رویند این گیاه در سطوح وسیعی همه ساله در کشورهای آلمان، اطریش، رمانی و غرب آفریقا کشت میشود. آلمان یکی از تولیدکنندگان عمده دارو از این گیاه است (آزاد بخت، ۱۳۷۸).

۲-۵-۳- سیتوژنتیکی ماریتیغال

Kamel (2004) و Ghffari (1989) تعداد کروموزوم پایه در گیاه ماریتیغال را ۲n=34 گزارش نمودند. Asghari و همکاران (۲۰۰۲) نشان دادند که کروموزومهای این جنس از نوع متاسنتریک، سابمتاسنتریک و آکروسنتریک بوده و بر اساس موقعیت سانترومر شامل شش جفت کروموزوم متاسنتریک و ده جفت سابمتاسنتریک و یک جفت آکروسنتریک بودند. این گیاه متعلق به زیر قبیله Carduinae از قبیله Cardueae می باشد. تعداد کروموزوم در جنس Crisium، Onopordum و Notobasis تقریباً ۲n=34 می باشد. تعداد کروموزوم در S. marianum بیشتر به جنسهای Onopordum و Notobasis در زیر قبیله Carduinae نزدیکتر است این جنسها از لحاظ ضخامت کروموزومی و مقدار کلی کروماتین مشابه هستند (Krasnikov et al., 2003).

۲-۵-۴- ترکیبات شیمیایی

اعضای مختلف این گیاه دارای تانن، نوعی ماده تلخ، یک نوع زرین و دانه آن نیز دارای یک ماده روغنی، آمیدن و مواد آلبومینوئیدی می باشد. مواد مذکور در آلبومن دانه، واقع در زیر پوسته خارجی آن وجود دارد. از این نظر برای درمان بیماریها مصرف دانه آن توصیه گردیده است. طبق بررسیهای انجام شده برگهای این گیاه دارای مادهای به نام کنی سین cnicine است و دانه های آن دارای مادهای به نام تیرامین (tyramine) است .تیرامین (تیروزامین Tyrosamine، اوته رامین Uteramine ، توکوزین Tocosine، سیستوژن Systogene) به فرمول C₁₈H₁₁NO و به وزن مولکولی ۱۸/۱۳۷ است. تیرامین از تیروزین، بر اثر جدا کردن کربوکسیل (Carboxyl) از آن بدست می آید. علاوه بر Silybum marianum در اعضای گیاه دیگری به نام Viscum albun و در بافتهای حیوانی که پوسیدگی و عفونت حاصل کرده باشند، همچنین در پنیر کهنه و ارگو (ergot) یافت میشود. تیرامین به حالت متبلور در بنزن یا الکل بدست میآید. در گرمای ۱۴۵ درجه ذوب می شود. هر گرم آن در ۹۵ میلیلیتر آب ۱۵ درجه و ۱۰ میلیلیتر آب جوش محلول است. در بنزن و گزیلن نیز به مقدار کم حل میشود. کلریدرات آن به فرمول C₁₈H₁₁No.Hcl در مخلوط الکل و اتر به حالت متبلور بدست میآید. نقطه ذوب آن گرمای ۲۶۹ درجه است در آب حل میشود و محلول حاصل، واکنش خنثی دارد. از میوه Silybum marianum مادهای به نام سیلی مارین (Silymarin) به فرمول C₂₅H₂₂O₁₀ و به وزن مولکولی ۴۳/۴۸۲ (شامل سه ایزومر اصلی به نام های سیلی بین (Silibin) سیلی دیانین (Silydianin) و سیلی کریستین (Silychristin) استخراج گردیده است. سیلی مارین نیز ممکن است در تمام اعضای گیاه یافت شود اما غلظت آن در میوه بذور بیشتر است. سلی مارین غیرقابل حل در آب میباشد بنابراین نمی توان آنرا به عنوان یک داروی خوردنی تجویز کرد به همین خاطر آنرا به فرمهای مختلف از کپسول درآوردهاند. در صورتی که از راه زبانی خورده شود جذب فعال آن کم بوده و حدود ۲۳ تا ۴۷% است. در انسانها و حیوانات بیشترین سطوح بلاسمایی از یک دوز خوردنی بین ۴ تا ۶ ساعت انجام می گیرد. سیلی مارین بیشتر از راه صفرا جذب و میزان کمتری از راه ادراری جذب میشود. میانگین دوام و پایداری آن ۶ تا ۸ ساعت است (گلی، ۱۳۸۶؛ رهنما، ۱۳۸۶ و زارع زاده، ۱۳۸۳).

۲-۵-۵- خواص درمانی

استفاده از این گیاه، مدتها به علت عدم تشخیص آن از گونه های مشابه، بین مردم معلوم نبوده است. Gerad State در گیاهنامه خود در سال ۱۵۹۷ بیان میکند که خار مریم بهترین درمان کننده بیماریهای مالیخولیایی است. از قرن ۱۶ میلادی به بعد، مصرف آن در تغذیه و درمان بیماریها بین مردم رایج گردید بهطوریکه از برگهای سبز آن به صورت خام در تهیه سالاد استفاده بعمل آمد و ریشه آن نیز در تهیه اغذیه (راگو) و مربا به کار برده شد. ریشه و اعضای هوای این گیاه، طعم تلخ و اثر اشتهاآور، مقوی و مقوی معده و مدر دارند. از این جهت در طب عوام از آنها پیوسته در مداوای بیماریهای طهال و کبد، درمان یرقان، یبوستهای مزمن، دفع رسوبات و سنگهای صفراوی، اشکال وقوع حالت قاعدگی و غیره استفاده به عمل آمده است. در معالجه تشمع کبدی و بطور کلی نارسانی اعمال کبد مفید واقع میشود. بررسیهای W.Bohn در سال ۱۹۲۷ نشان داد که مصرف فرآوردههای این گیاه در درمان بیماریهای کبدی که به صورت یرقان بروز نموده باشد و همچنین در رفع دردهای مربوط به طهال (Sptenalgie) اثر مفید ظاهر میکند (زارعزاده، ۱۳۸۳).Dr. H. Leclere و همکارانش در سالهای ۱۹۳۹ و ۱۹۳۸ میلادی نشان دادند که فرآورده های دانه این گیاه در درمان پایین بودن دائم فشارخون، رفع سردردهای یک طرفه (Migraines) و کهیر ناشی از آنافیلاکسی، بیماریهای کبدی و عدم ترشح و دفع صفرا یا خستگی های ناشی از کار زیاد، سل ریوی مخصوصاً در مرحله پیشرفته بیماری، اختلالات هضمی، فراخ شدن مرفی سیاهرگهای یک عضوی، انبساط و کشیدگی دردناک سیاهرگهای درون جمجمه، دریا گرفتگی و بروز عوارض ناشی از مسافرت با قطار یا اتومبیل و یا نظیر آن، اثرات مفید ظاهر مینماید.از محاسن فرآورده های این گیاه آن است که هیچگونه مسمومیتی ندارد و میتواند بطور مداوم مصرف شود. بررسیهای مختلف نشان داده است که جوشانده و تنطور حاصلی از دانه این گیاه اثر بندآورنده خون ظاهر می نماید. همان طور که گفته شد دانه های ماریتیغال حاوی فلاونوئیدهای ارزشمندی مانند سیلی بین، سیلی کریستین و سیلی دیانین است که مجموع آنها تحت عنوان سیلیمارین شناخته میشود. این مواد نقش عمده در درمان بیماریهایی چون سیروز کبدی دارند و محافظت کننده کبد در مقابل بعضی از عوامل مسموم کننده مانند الفا- آمانتین (Amantin- ) و فلوئیدین (Phelloidin) نیز می باشد. در اثر تحریک کنندگی سیلی بینین و سیلی کریستین از بذور گیاه ماریتیغال بر روی بعضی از سلولهای کبدی در یک نوع میمون آفریقایی نشان داد که در این سلولها، بیوسنتز پروتئین، DNA و آنزیم لاکتاک دی هیدروژناز به عنوان پارامترهایی که فلاوونئیدها میتوانستند بر آنها تأثیرگذار باشند انتخاب شدند. تأثیر تحریک کنندگی فوق العاده سیلی بین روی این پارامترها بیشتر در سلولهای Vore اتفاق افتاد که ایزوسیلی بین سیلی دیانین در این سلولها غیرفعال ظاهر شدند. در این آزمایش ثابت شد که اگر سلولهای کبدی بوسیله Vincristin, Cisplatin, Paracetamol صدمه ببینند، دادن سیلی بین قبل و بعد از صدمه شیمیایی بوسیله این مواد در سلولهای کلیوی میتواند از تأثیر مسموم ضدکلیوی خودداری کند پس سیلی بین برای سلولهای کلیوی نیز میتواند به عنوان یک محافظت کننده عمل کند (سنجری وهمکاران، ۱۳۹۱؛ زارع زاده، ۱۳۸۳ و Malekzadeh و همکاران، ۲۰۱۱).
از پژوهشهای دیگر در زمینه خواص درمانی گاه ماریتیغال می توان به موارد ذیل اشاره نمود (فلاح حسینی و همکاران، ۱۳۸۳) :
در گیاه ماریتیغال ترکیبات فعال بیولوژیکی بی نظیری کشف شده است. حدود ۶۰ سال است که از این بررسیها میگذرد و در طی این مدت، بسیاری از بیماریها درمان شدهاند. داروهایی که هم اکنون در بازار وجود دارد شامل Silymarin, Legalon Carsyl, Silymar, Silybor است که این داروها اکثراً برای تنظیم محافظت کننده های کبدی تجویز می شوند. فراوردههای ذکر شده در بسیاری از جاهها نیز به عنوان مراقبت کننده های کبدی، سیروز کبدی، بیماریهای دیگر کبدی و سیستم هاضمه تجویز می شود. مواد مؤثر برای تنظیم کردن کبد (سیلی مارین) بیشتر خرج فعالیتهای سمزدایی و حالت ضداکسیدشدگی می شود که مواد اضافه را به سمت غشای تثبیت کننده کیسه صفراوی هدایت می کنند و باعث می شوند متابولیسم کبدی به حالت نرمال درآید. در این بررسی که روی موش مورد آزمایش قرار گرفت، جهت آزمایش داروی جدید که از گیاه ماریتیغال بدست آمده است به نام های Extractun silybifludum (عصاره آیکی) و Silybochol را به مرحله اجرا درآورد. ccl4 در موشها باعث مسموم شدن کبد شده و باعث نقص کبدی می شود. با دادن عصاره آبکی، فعالیت سموم ضدکبدی در کبد افزایش یافت و باعث طولانی تر شدن خواب موشها گردید و تغییر محافظت کنندگی از Silbochol روی کبد موشهایی کم با ccl4 تحت تأثیر قرار گرفته شده بود بوسیله افزایش چربی Proxidation به مرحله اثبات درآمد و باعث بهبود کبد و دفع سموم کبدی گردید. در این بررسی آمده شده که اصلی ترین فلاوونئید سیلی مارین است، آشکارترین خاصیت آن اثر ضداکسیدکنندگی LDL را دارد و همچنین سیلی کریستین و سیلی دیانین بیشتر به عنوان Proxidant هستند و نمی توانند به طور قابل ملاحظه ای در کاهش ضداکسیدکنندگی LDL نقش داشته باشند. در داروهای حاضر بیشتر غلظت مواد موثره که بیشتر به نام سیلی مارین مطرح می شوند ۴۰% است که برای تهیه این داروها دوز ۲۵-۲۰ mg/kg از سیلی بین دوآن وجود دارد (فلاح حسینی، ۱۳۸۳). در یک بررسی موارد استفاده از سیلی مارین بصورت زیر ذکر شده است:
۱- رفع مسمویتهای ناشی از قارچ Amanita phalloide این جنس بصورت گسترده ای در اروپا و امریکای شمالی پخش شده است. این قارچ حاوی دو نوع سم کبدی خیلی قوی هستند. Phaloidin, Amantina بلعیدن یا خوردن اتفاقی این قارچ که تقریباً سالیانه ۶۰ نفر در آمریکا و اروپا گزارش شده است نزدیک به ۳۰% تلفات دارند. در موش بعد از خوردن این سم اگر در دقایق اولیه به آنها سیلمارین بدهند ۱۰۰% موثر است. این بررسی روی گروهی سگ که این قارچ را خورده بودند نیز انجام شد و دیده شد که سگهایی که سیلیمارین دریافت نکردند با مسمومیت کبدی روبرو شدند و مردند و آنهایی که از ۵ تا ۲۴ ساعت بعد از خوردن این سم به آنها سیلیمارین داده شده با مرگ و میر ۳۰ درصدی روبرو شدند و در زمان ۳۶ ساعت بعد از خوردن سم مرگ و میر در آنها ۵۰% افزایش یافت.تأثیر حفاظت کنندگی کبدی در انسان بعد از بلعیدن Amanita با بررسیهایی نشان داده شده است. در یک مطالعه از هر ۱۸ نفر فرد مسموم همگی بعد از دریافت سیلی مارین زنده ماندند. نویسندگان این بررسی عقیده دارند که غلظتهایی از سیلیمارین در ۴۸ ساعت بعد از خوردن Amanita تأثیر زیادی روی جلوگیری از صدمه کبدی دارد. در سال ۱۹۹۵ یک جمعیت ۴۱ نفره که Amanita خورده بودند به علت دریافت نکردن سیلی مارین همگی مردند. در یک گزارش در سال ۱۹۹۶ یک خانواده چهار نفره که Amanita خورده بودند، هر چهار نفر با وجودی که در روز سوم سیلی مارین دریافت کردند زنده ماندند پس این گزارش بیان کرده است که در مورد مسمومیت ناشی از قارچ جنس Amanita در انسان تا چهار روز بعد از مسموم شدن اگر سیلی مارین دریافت شود، مسمومیت رفع می شود (فلاح حسینی، ۱۳۸۳)
۲- بعنوان محافظت کننده کبدی
الف) Hepatoprotection هپاتیت (التهاب کبدی) Hepatitis طبق این بررسی، سیلی مارین بعنوان درمان کننده هپاتیت های حاد و مزمن موثر اعلام شده است. در هپاتیهای حاد ویروسی، سیلی مارین زمان گسترش ویروس را کمتر کرده است و همچنین میزان بیلی روبین (رنگدانه ای است که از انحطاط هموگلوبین ایجاد می شود) و ترانس امیناسوس (آنزیمهای کالیزکننده انتقال گروه آمین از یک مونتدال دیگر) را کمتر کرده است. در بیمارانی که هپاتیت مزمن داشتند مقدار ۴۲۰ میلی گرم از سیلین مارین در روز به مدت ۶ ماه بهبود آنزیمهای هپاتیت را نشان داد.در یک بررسی در ایتالیا روی ۲۰ بیمار که هپاتیت حاد فعال داشتند میزان ۴۲۰ میلی گرم در روز از سیلی بین فسفاتیدیل کولیل به مدت ۷ روز به بیماران داده شد و طی آن آنزیمهای هپاتیت (AST, ALT, GGT) فسفاتهای آلکالین و تمام بیلی روبینها کاهش یافتند (فلاح حسینی، ۱۳۸۳)
ب) بیماریهای کبدی و سیروز الکلیک Alcoholic hepatopathy and Cirrhosis در یک بررسی در یکی از بیمارستانهای فنلاند، یک بیمار با مقدار آنزیمهای هپاتیت بالا (به علت مصرف زیاد الکل) mg/day420 از سیلی مارین را دریافت کرد که آنزیمهای کبدی (ALT, AST, GGT) بعد از چهار هفته در او کاهش یافت.در یک بررسی در مجارستان، ۳۶ بیمار که بیماریهای کبدی الکیکی قدیمی داشتند با دادن ۴۲۰ میلی گرم در روز از سیلی مارین، آنزیمهای کبدی (ALT, AST, GGT) و تمام بیلی روبین در این بیماران کاهش یافت و در بافت برداری از بافتهای کبدی بعد از ۶ ماه از درمان، پتپیداز (دیاستازی است که به عنوان کاتالیزور در هیدرولیز کردن پروتئین ها موثر است) و پروکولاژن III (از بافتهای فیبری فعال) در آنها کاهش یافت و باعث بهبود بافتهای کبدی این بیماران شد (فلاح حسینی، ۱۳۸۳)
پ) افزایش کلسترول خون Hypercholesterolemia در یک بررسی روی رژیم غذایی حیوانات، سیلی مارین همراه با یک رژیم غذایی افزایش دهنده کلسترول خون، باعث افزایش سطح HDL کلسترول خون و کاهش کلسترول صفرا وافزایش کل کلسترول شد (فلاح حسینی، ۱۳۸۳).
ت) درمان سیروز Psoriasis سیلی مارین در کبد اجازه دفع اندوتوکسین را میدهد بنابراین می تواند جلوی AMP phosphodisterase و سنتز leukotriens را بگیرد پس در درمان سیروز کبدی بسیار موثر است (فلاح حسینی، ۱۳۸۳).
ث) درمان سرطان پروستات Prostate cancer برسیها نشان داه اند که سیلی مارین قابلیت تکثیر سلولها را کاهش می دهد و سطح های (PSA) آنتی ژن پروستات و تفاوت سلولها را افزایش می دهد. از angiogenesis (ایجاد عروق در دوران رشد جنینی) و رشد تومورهای پروستات انسانی را کم می کند (فلاح حسینی، ۱۳۸۳)

۲-۵-۶- نیازهای اکولوژیکی

ماریتیغال گیاهی مدیترانهای است که در طول رویش به هوای گرم و آفتاب فراوان نیاز دارد. بذرها در دمای ۸ تا ۱۰ درجه سانتی گراد جوانه میزنند، ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی بذر، بین ۱۸ تا ۲۰ درجه سانتیگراد است. ماریتیغال را در هر نوع خاک میتوان کشت کرد. خاکهای کاملاً شنی و عمقی از مواد و عناصر غذایی، برای کشت این گیاه مناسب نیستند و باعث کاهش عملکرد می شوند. (امیدبیگی، ۱۳۸۴) بذور ماریتیغال تا ۹ سال می تواند در زیر خاک زنده بماند. اپتیمم جوانهزنی زمانی اتفاق میافتد که بصورت متناوب دانه یک دوره ۱۶ ساعته را در دمای ۱۵-۲ درجه سانتیگراد و سپس یک دوره ۸ ساعته را تحت دمای ۳۰-۱۰ درجه سانتیگراد بگذراند. پراکنده شدن بذر بیشتر به واسطه وجود زائده کرک مانند بر روی بذر توسط باد صورت میگیرد. بذر این گیاه از طریق مخلوط شدن با بذرهای دیگر گیاهان و به کمک آب و گل فراوردههای کشاورزی، وسایل نقلیه و نیز حیوانات پراکنده میشوند. شروع جوانهزنی این گیاه همزمان با شروع بارندگی در آبان و آذر میباشد. و در اواخر اردیبهشت تقریباً تمام بوتهها دانه ها را تولید نموده و خشک می شوند. در جنوب استان فارس نیز این گیاه بصورت خودرو بوده و تا اواخر بهار یا اوایل تابستان دانه ها رسیده و خشک میشوند. نیاز غذایی این گیاه نسبت به دیگر گیاهان زراعی که بوده و با بارندگی اندک (حدود ۲۴۰ میلی متر) چرخه زندگی خود را به پایان میرسانند بنابراین میتوان این گیاه را به صورت دیم در مناطقی مثل خوزستان، فارس، اهواز مناطقی که شرایط آب هوایی مانند مناطق یاد شده دارند امکان پذیر است. این گیاه یکی از گیاهان مهم تأمین کننده دانه گرده برای زنبورعسل است. در مناطق سردسیر بهترین تاریخ کاشت اوایل بهار میباشد و تیرماه امکان برداشت دانه وجود دارد. یکی از نکات مهم در ارتباط با این گیاه زمان برداشت است زیر اگر برداشت به موقع صورت نگیرد دانه ها به علت داشتن پاپوس توسط باد پراکنده می شوند. دوره رویش ماریتیغال، بین ۱۱۰ تا ۱۴۰ روز ا ست، چنانچه بذرها اوایل بهار کاشته شوند پس از ۸ تا ۱۰ روز جوانه میزنند. در ایران، اولین گلها ۷۵ تا ۸۰ روز پس از سبز شدن دانه یعنی اواخر بهار ظاهر می شود.۷۰ تا ۸۰% کاپیتولها روی شاخه های فرعی این گیاه بوجود میآیند (امیدبیگی، ۱۳۸۴).

۲-۵-۷- کاشت ماریتیغال

اگرچه ماریتیغال را میتوان با بیشتر گیاهان به تناوب کاشت ولی گیاهان وجینی برای این کار مناسبترند این گیاهان نه تنها خاک را فقیر نمیسازند بلکه چنانچه بقایای گیاهی آنها به خاک برگردانده شود مقدار زیادی مواد آلی به خاک افزوده میشود. مزرعه پس از برداشت گیاهان وجینی معمولاً عاری از علفهای هرز میشود و چون ماریتیغال به اکثر علفکشها حساس است نیازی به مبارزه شیمیایی با علف هرز نخواهد بود. همچنین بعد از برداشت گیاهان وجینی، برای آماده ساختن زمین فرصت کافی خواهد بود. باقی ماندن ماریتیغال برای مدت نسبتاً طولانی در زمینهایی که در آنها کشت میگردد، آنها را به علف هرز منطقه مبدل میکند. این گیاه را می توان حداقل ۲تا ۳ سال در یک زمین کاشت. کاشت ماریتیغال از طریق بذر و به صورت ردیفی (به وسیله ردیف کار غلات) در زمین اصلی انجام میگیرد. برای هر هکتار زمین، ۱۰ تا ۱۲ کیلوگرم بذر نیاز است. تعداد ۱۰ تا ۱۲ بذر در هر متر طولی مناسب است. برای سهولت در برداشت مکانیکی، بهتر است گیاهان به صورت نواری کشت شوند یعنی پس از هر ۴ تا ۵ ردیف در فاصلهای به اندازه ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتیمتر خالی بماند و در تمام زمین به همین شکل عمل شود. پس از کشت، انجام غلتک مناسب و آبیاری کافی، باعث تسریع و هماهنگی در رویش بذر می شود (امید بیگی، ۱۳۸۴). Omer و همکاران (۱۹۹۳) فاصله کاشت روی ردیف را ۵۰ سانتیمتر را مورد بررسی قرار دادند و نتیجه گرفتند که فاصله کاشت ۵۰ سانتیمتر هرچند عملکرد دانه به خاطر کاهش تراکم بوته در واحد سطح به میزان ۴/۷ تا ۸/۷ درصد کاهش می یابد ولی به علت دریافت نور بیشتر توسط گیاه در این فاصله کاشت، میزان مواد موثره دارویی در دانه افزایش می یابد.. با افزایش تراکم عملکرد بتدریج افزایش و پس از عبور از تراکم مناسب کاهش مییابد. قلی بیگیان و همکارن (۱۳۸۷) طی یک آزمایش در ایران اثر سطوح مختلف کود نیتروژن بر عملکرد کمی و کیفی ماریتیغال را مورد بررسی قرار داد و مشاهده نمود که با افزایش مقدار کود نیتروژن مقدار سیلی مارین دانه اندکی کاهش پیدا می کند، ولی افزایش عملکرد دانه ناشی از کاربرد کود نیتروژن بقدری بود که براحتی کاهش سیلیمارین دانه جبران گردید و عملکرد سیلی مارین در واحد سطح نیز افزایش یافت. در این آزمایش حداکثر مقدار سیلی مارین در واحد سطح از بکار بردن ۲۰۰kg نیتروژن در هکتار بدست آمده بود.

۲-۵-۸- داشت ماریتیغال

بذرها پس از ۸ تا ۱۰ روز سبز میشوند. وقتی گیاهان ۴ تا ۵ برگی شدند، علفهای هرز بین ردیفها و گیاهان را باید با دست (در سطوح کوچک) یا به وسیله ماشین (کولتیواتور) وجین کرد. وقتی ارتفاع گیاهان به ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر رسید، باید وجین علفهای هرز را تکرار کرد و پس از ۳ تا ۴ هفته سومین و آخرین برداشت علفهای هرز را انجام داد. پس از آن نیازی به وجین علفهای هرز نیست، زیرا گیاهان به سرعت رشد میکنند و مانع گسترش علفهای هرز میشوند.چنانکه گفته شد، ماریتیغال به بسیاری از علفکشها حساس است، از این رو مبارزه شیمیایی با علفهای هرز این گیاه باید با دقت کامل انجام گیرد و در انتخاب نوع علفکش، غلظت و زمان کاربرد آن باید دقت نمود. تحقیقات اخیر نشان میدهد که استفاده از علفکش اولیترف به مقدار ۵/۲ تا ۴ لیتر در هکتار و فلوبالکس به مقدار ۵/۲ تا ۳ کیلوگرم در هکتار قبل از کاشت بذر، نتایج مطلوبی در از بین بردن علفهای هرز دارد. پس از کاشت و قبل از رویش آنها نیز میتوان از علفکش بوویلان به مقدار ۳ تا ۴ لیتر در هکتار استفاده کرد. این علفکشها را به هیچ عنوان نباید پس از رویش گیاه به کار برد. آفات در طول رویش گیاهان ممکن است صدمات زیادی به محصول وارد کنند. از این آفات میتواند از نوعی سرخرطومی گرده خوار نام برد. برای از بین بردن این آفات، می توان از آفت کش وفاتوکس به مقدار ۳ تا ۵/۳ کیلوگرم در هکتار استفاده نمود. سفیدک سطحی یا پودری، از بیماریهایی است که در آن قارچ عامل سفیدک به صورت لکه های سفیدرنگی در سطح ساقه و برگ ظاهر میشود و اواخر فصل به صورت لکه های قهوهای دیده می شود. میوه گیاهان مبتلا به این قارچ، پوک میشوند. میتوان از قارچکش سولفوره یا قارچکشهای مناسب مانند آفاگون یا تریفمین در زمان مناسب، برضد این بیماری استفاده نمود (امید بیگی، ۱۳۸۴)

۲-۵-۹- برداشت ماریتیغال

تحقیقات انجام شده در ایران، نشان میدهد در کشت بهاره میوه ها از اوایل تابستان بتدریج میرسند. هنگام رسیدن میوه ها، گلچهها خشک میشوند و تارهای بلند و سفید رنگ (پاپوسها) ظاهر میگردند. رنگ میوه های رسیده، قهوهای و براق است. میوه های رسیده به سهولت از گیاه جدا و به اطراف پراکنده میشوند. کاپیتولها معمولاً در یک مرحله برداشت میشوند. اواخر تیر- اوایل مرداد، زمان مناسبی برای برداشت محصول است. چون ماریتیغال برگهای بزرگ و انبوهی دارد و اطراف برگها را تیغهای فراوانی پوشانده است، کار برداشت کاپیتولها با دست، بسیار مشکل ساز است. در سطوح کوچک، کاپیتولها را میتوان با داس برداشت کرد، اما در سطوح وسیع کشت، برداشت محصول فقط با ماشینهای مخصوص امکان پذیر میباشد. پس از جمعآوری میوه، آنها را خشک و تمیز و در مکان مناسب نگهداری می کنند. عملکرد ممکن است بین ۲/۱ تا ۲ تن در هکتار باشد (امیدبیگی، ۱۳۸۴).

۲-۶- اهمیت کودهای آلی

به هر نوع ماده معدنی یا آلی یا بیولوژیک که دارای عناصر غذایی باشد و باعث بالا بردن حاصلخیزی خاک و همچنین با تیمار گیاهی باعث افزایش عملکرد کیفی و کمی محصول شود کود اطلاق میشود. کاربرد روز افزون کود های شیمیایی باعث بروز خسارات جبران ناپذیر زیست محیطی، بهداشتی و اقتصادی شده است. این معایب کود های شیمیایی و هزینه های بالای تولید آن ها باعث توجه به استفاده از کودهای آلی و دامی گردیده است (آستارایی و کوچکی ،۱۳۷۵). کودهایی که منشأ طبیعی دارند کودهای آلی گفته میشود. از این روش بعنوان روش صحیح حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه یاد میشود که ضمن حفظ محیط زیست، افزایش کیفیت آب، کاهش فرسایش و حفظ تنوع زیستی، کارایی نهادهها را افزایش میدهد. بیش از ۶۰ درصد خاک های ایران کمتر از ۱ درصد ماده آلی دارند. یک راه حل برای افزایش مقدار موادآلی خاکهای زراعی کشور استفاده از کودهای آلی از قبیل کود حیوانی، کود سبز و ورمی کمپوست می باشد. منابع کود آلی از جمله کود دامی، کمپوست حاصل از زباله شهری و ورمی کمپوست دارای ارزش تغذیه ای فراوانی برای محصولات زراعی بوده و مصرف آنها گامی موثر در روند توسعه کشاورزی پایدار و حفظ محیط زیست می باشد. (Saleh Rastin, 2001).
منظور از کود دامی یا حیوانی مجموعهای از مواد بستری، ادرار و مدفوع گاو، گوسفند، مرغ یا هر حیوان دیگری است که از محل نگهداری آنها به دست میآید. درصد مواد غذایی کود حیوانی و کیفیت فیزیکی آن به عواملی مثل نوع حیوان، کیفیت مواد بستری، میزان پوسیدگی کود، تغذیه دام، میزان سدیم و مقدار بذر علفهای هرز، اسپور قارچها، لارو و تخم حشرات، شن و خاک بستگی دارد.. درصد ازت کود گاوی بیشتر از کود گوسفندی و مرغی است. ولی درصد فسفر و پتاسیم کود مرغی از کود های گاوی و گوسفندی بیشتر است. همان گونه که ذکر شد درصد مواد غذایی کودها به اغذیه دامها بستگی دارد. مثلاً چنانچه جیره غذایی یک دام از نظر یک عنصر ضعیف باشد کود حاصله نیز بالطبع از نظر آن عنصر ضعیف خواهد بود. بنابراین چون میزان عناصر غذایی موجود در کود دامی ثابت نیست، و همانگونه که در بالا اشاره گردید از دامی به دامی دیگر و از جیره غذایی به جیره غذایی دیگر تفاوت می کند، این امر کارشناس را در جهت اعمال یک مدیریت کودی صحیح دچار سردرگمی مینماید چرا که در مدیریت تغذیه، یک کارشناس با اجزاء و واحدهای کوچکی مانند درصد و حتی پی پی ام (قسمت در میلیون ) عناصر غذایی سروکار دارد و ثابت نبودن میزان عناصر غذایی در یک کود مسلماً نمیتواند یک برنامه کودی صحیح را ایجاد کند. از مهمترین مزایای کودهای دامی: ظرفیت نگهداری آب در خاک را افزایش میدهد. که این امر در مواقع کم ابی کمک شایانی خواهد نمود، نفوپذیری آب در خاک را بهبود میبخشد، کود حیوانی آب درون خاک را بنحوی با ذرات خاک متصل نموده و از تبخیر و نفوذ آن جلوگیری کرده و آماده برای جذب گیاه میسازد و همین امر سبب جلوگیری از فرسایش نیز میگردد، کود حیوانی عملیات زراعی را آسان نموده و زمین را برای گاو رو نمودن بهبود میبخشد، در خاکهای شنی سبب اتصال بهتر ذرات در خاک گشته و در خاکهای رسی سبب افزایش پروزیته و نفوذپذیری خاک میگردد، کودهای حیوانی به علت داشتن ماده آلی سبب بهبود هوادهی خاک میگردند و کربن دی اکسید و اسیدهای آلی و موادغذایی موجود در خاک را آماده برای جذب گیاه مینماید، میزان جذب حرارت در خاک تیره بیشتر از خاکهای روشن بوده و به همین لحاظ کودهای حیوانی کمک زیادی در گرم شدن زمین و نهایتاً رشد بیشتر گیاه میگردند، این کودها قدری خاصیت قلیائی دارند که به مرور با مصرف کودهای حیوانی PH خاک افزایش مییابد و باعث افزایش میکرو اورگانیسمها گردیده که باعث افزایش فعالیت بیولوژیکی خاک میگردند. از مهمترین معایب کودهای دامی: فراوانی ترکیبات آلی ازتدار ساده کود حیوانی تازه، بسیار مساله ساز است. تجزیه سریع این مواد موجب آزاد شدن گاز آمونیاک و تجمع آن در مجاورت ریشه ها گردیده و موجب مسمومیت گیاه میشود. زیادی املاح نمکدار در کود نیز میتواند از طریق ایجاد پتانسیل اسمزی و یا مسمومیت مستقیم گیاه مساله ساز باشد (آستارایی و کوچکی ،۱۳۷۵). در جدول ۲-۱ میزان شوری برخی از کودهایی را که کشاورزان در باغات و مزارع خود استفاده مینمایند ذکر شده است:
۲-۱- جدول میزان شوری برخی از کودهای دامی ( Autoun ,1982 )

P: برآورد نسبت صفت متغیر؛ ۰٫ ۵ = P
Z: متغیر نرمال واحد متناظر با سطح اطمینان ۹۵ درصد؛ ۱٫ ۹۶ = z_a/2
ε:مقدار اشتباه مجاز ؛ ۰۸/۰ ε=
N = تعداد جامعه آماری ؛
n=160
هم چنین، به منظور افزایش شباهت نمونه و جامعه و افزایش دقت نمونه گیری برای برآورد پارامترهای جامعه و دخالت دادن ویژگی های جامعه درنمونه و با درنظر گرفتن این نکته که جامعه مورد مطالعه ازگروه های نا همگون شکیل یافته است، از روش نمونه گیری تصادفی گروه بندی شده یا طبقه بندی شده استفاده شد. در این روش، جامعه به گروه های متجانس تقسیم و هر گروه از افرادی تشکیل می شود که دارای ویژگی های مشابه هستند. پس از تقسیم جامعه به گروه های متجانس، تعداد نمونه نسبت به هر گروه مشخص می شود.

۳-۵ روش‏های جمع آوری اطلاعات
الف - مطالعات کتابخانه‏ای
در هر تحقیقی جمع آوری اطلاعات واقعی با توجه به اهداف تحقیق دارای اهمیت اساسی است. دراین تحقیق محقق براساس روش های پیمایشی و کتابخانه ای در این مرحله برای کسب داده های ثانویه (داده هایی که قبلا تولید شده و در منا بع موجود قابل دسترسی است) به بررسی کتاب‏ها، مجله ها، پایان نامه ها و سایر مستند های موجود در کتابخانه های تخصصی پرداخته و با بهره گرفتن از فیش برداری به منظور جمع آوری اطلاعات مربوط به مبانی نظری تحقیق پرداخته است. با توجه به کمیابی منابع کتابخانه ای در مورد موضوع تحقیق، مهم ترین منبع مورد استفاده اینترنت بوده است که این مسأ له بر اهمیت تحقیق و بروز بود ن اطلاعات می افزاید.
ب- تحقیقات میدانی
روش دیگری که در این پژوهش مورد استفاده قرار می گیرد، روش میدانی با بهره گرفتن از پرسش نامه است، با توجه به این که پرسش نامه یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روشی برای کسب داده‏‏های پژوهش است محقق در این پژوهش به منظور دست‏یابی به حقایق مربوط به گذشته، حال و پیش‏بینی وقایع آینده از پرسش نامه استفاده نموده است که با ارزش گذاری، کدگذاری و تجزیه و تحلیل، تعبیر و تفسیر پرسش نامه منظم به علت یکنواختی آن برای همه آزمودنی‏‏ها، آسان و راحت بوده، چرا که از پاسخ گو خواسته می‏شود به جای انشای پاسخ، تنها یک علامت در مقابل یکی از پاسخ‏های پیش‏بینی شده بگذارد. بنابراین در این قسمت محقق برای کسب داده های اولیه برای تجزیه و تحلیل، ازدو پرسش نامه استاندارد به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز برای آزمون فرضیه های تحقیق اقدام کرده است. که شامل پرسش نامه سرمایه اجتماعی با ۴۰ سؤال، و پرسش نامه تعالی سازمانی با ۳۶ سئوال در ۹ بخش متناظر با معیارهای تعالی سازمانی و هر بخش دارای ۴ سوال متناسب با متغیر مورد بررسی، با بهره گرفتن از مراجع و مستندهای مورد استفاده در متن اصلی مدل تعالی استفاده کرده است. هم چنین برای پاسخ به سؤالات پرسشنامه ها از طیف امتیازی لیکرت استفاده شده است.
جدول۳-۲: مشخصات پرسش‏نامه تعالی سازمانی