۲- همان، صص ۷۸ – ۹۶. ↑
- Safe Havens ↑
- No-Fly Zones ↑
- See Thakur, Ramesh, The United Nations, Peace and Security, Cambridge University Press, New York, 2007, p. 258. ↑
۱- جهانی امنتر: مسئولیت مشترک ما، همان منبع، بند ۲۰۷؛ همچنین عنان، کوفی، با آزادی بیشتر: به سوی توسعه، امنیت و حقوق بشری برای همه، همان منبع، بندهای ۱۲۲- ۱۲۶. ↑
۱- جهانی امنتر: مسئولیت مشترک ما ،همان منبع، بند۲۰۲. ↑
۲- عنان، کوفی، با آزادی بیشتر: به سوی توسعه، امنیت و حقوق بشری برای همه، همان منبع، بند ۱۳۷. ↑
۱- برای دیدن نظری مشابه ن.ک به موسوی، سید فضل ا… و حاتمی، مهدی، همان منبع، صص. ۱۷۳-۱۷۴. ↑
۱- برای اطلاعات بیشتر در این زمینه ن.ک به ممتاز، جمشید، مداخله بشردوستانه ناتو در کوزوو و اصل عدم توسل به زور، فصلنامه سیاست خارجی، سال چهاردهم، شماره ۴، زمستان ۱۳۷۹، صص ۱۰۲۹ به بعد. ↑
- See Evans, Gareth, Responsibility to Protect and Use of Military Force, Presentation to Seminar on International Use of Force, World Legal Forum , Hague, December 2007, pp. 1- 7. Available at http://www.worldlegalforum.org/Docs/Speech%20Gareth%20Evans.pdf (last visited 2010-01-05) ↑
- ECOWAS Warning and Response Network (ECOWARN ) ↑
-European Union Battlegroups ↑
-See Global Consultative Roundtable on the Responsibility to Protect: Civil Society Perspectives and Recommendations for Action, Responsibility to protect Engaging Civil Society, Interim Report, 2008, p.12. Available at: http://www.responsibilitytoprotect.org/index.php?module=uploads&func=download&fileId=653 (last visited 2009-12-05) ↑
- See Facareli, Carlo, Op.cit, p.212. ↑
- See Welesh, Jennifer, Implementing the Responsibility to Protect, Oxford Institute for Ethnics, Law and Armed Conflict, 2009, p.7. available at: www.elac.ox.ac.uk/downloads/r2p_policybrief_180209.pdf (last visited 2010-01-15) ↑
- Dual Standard ↑
- Burma ↑
- For More Information about this Case See The Responsibility to Protect and its application to the situation in Burma, International Coalition for the Responsibility to Protect, 2008, available at http://www.responsibilitytoprotect.org/files/R2PCS%20Statement%20on%20Burma%2021%20May%202008.pdf (last visited 2010-01-15) ↑
- For More information about this Case See The Georgia-Russia Crisis and the Responsibility to Protect: Background Note, Global Center for Responsibility to Protect, 2008, Available at: globalr2p.org/pdf/related/GeorgiaRussia.pdf(last visited 2010-01-17) ↑
- Bolton, John, Letter from Ambassador of US in United Nations on the Responsibility to Protect, 30 August 2005, Available at: http://www.responsibilitytoprotect.org/files/US_Boltonletter_R2P_30Aug05[1].pdf (last visited 2010-01-17) ↑
-See Brown, Adele, Op.cit, pp. 26-29. ↑
-Universal Declaration of Human Right ↑
-General Assembly Resolution, Number 308. (A/RES/63/308) ↑
- See Civil Society Perspectives and Recommendations for Action, Op.cit, pp.13-14. ↑
- Practice ↑
- See The Role of Civil Society in Strengthening the Responsibility to Protect Network, United Nations Association in Canada, Public Dialogue Series Publication, 2007, pp. 148. available at: http://www.unac.org/peacekeeping/en/pdf/academic_publication/chapter9.pdf (last visited 2009-12-05) ↑
- Vincent, Marie and Wouters, Jan, The Responsibility to Protect: Where Does the EU Stand, Leuven Centre for Global Governance Studies, Brief Policy No. 10, November 2008, p.9. ↑
- See Implementing the Responsibility to Protect, Op.cit, paras. 16, 17, 22, 25. ↑
-See, 2005 Summit Outcome, Op.cit, Para 139; see also Anan, Kofi, In Larger Freedom: towards Development, Security and Human Rights for all, 2005, Para. 135. (A/59/2005) ↑
۱-ن.ک به ممتاز، جمشید و نجفی اسفاد، مرتضی، بررسی بحران کوزوو و حقوق بینالملل، مجله دیدگاه های حقوقی، ، شماره ۱۷ و ۱۸، ۱۳۷۹، صص ۱۳۱- ۱۳۷. ↑
- Illegal but Legitimate ↑
۳- ن.ک به جهانی امنتر: مسئولیت مشترک ما، همان منبع، بندهای ۲۴۹ تا ۲۶۰. ↑
-See Bellamy, Alex, Preventing Future Kosovos and Future Rwandas, the Responsibility to Protect after the 2005 World Summit, Carnegie Council and Policy Innovations, 2006, p. 10. Available at: www.cceia.org/media/Bellamy_Paper.pdf (last visited 2009-09-15) ↑
- Department of Political Affairs(DPA) ↑
- For more Information about DPA See Politically Speaking, Bulletin of the United Nations Department of Political Affairs, Summer 2006, p.1. Available at http://www.un.org/Depts/dpa/newsletters/DPA%20Bulletin%20I.pdf (last visited 2010-01-05) ↑
- Universal Periodic Review (UPR) ↑
- United Nations Office for Coordination of Humanitarian Affairs (OCHA) ↑
-Department of Peacekeeping Operations (DPKO) ↑
-Peacebuilding Commission (PBC) ↑
- United Nations Development Program (UNDP) ↑
- Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR) ↑
- United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR) ↑
- Office of the Special Representative of the Secretary General on the Human Rights of Internally Displaced Persons (RSG on Human Rights of IDPs) ↑
- Steering Committee for Humanitarian Response (SCHR) ↑
- See Implementing the Responsibility to Protect, Op.cit, Paras.30-32. (A/63/677) ↑
- M. Haugevik, Kristin, Regionalizing the Responsibility to Protect , Possibilities, Capabilities and actualities, Norwegian Institute of International Affairs(NUPI), Available at: http://www.allacademic.com/one/www/research/index.php?cmd=Download+Document&key=unpublished_manuscript&file_index=1&pop_up=true&no_click_key=true&attachment_style=attachment&PHPSESSID=e114794ddb75822b0a20d29fcf1f2f39 (last visited 2010-02-12) ↑
- See Brown, Adele, Op.cit, pp. 41-43. ↑
- Non-interference ↑
-Non- indifference ↑
-See Bellamy, Alex, Wither the Responsibility to Protect? Humanitarian Intervention and the 2005 World Summit, Ethnic and International Affair, 2006, Vol. 20, No.2, pp. 157-162. ↑
- Continental Early Warning System (CEWS) ↑
-Panel of the Wise ↑
Braun, A. C. 1952. Conditioning of the host cell as a factor in the transformation process in crown gall. Growth, 16:65-74.
Carman, J. G. 1988. Improved somatic embryogenesis in wheat by partial simulation of the in-ovulo oxygen, growth-regulator and desiccation environments. Planta, 175:417-427.
Carpita, N. C. 1996. Structure and biogenesis of the cell walls of grasses. Annual Review of Plant Physiology and Plant Molecular Biology, 47:445-476.
Caswell, K. L., N. L. Leung and R. N. Chibbar. 2000. An efficient method for in vitro regeneration from immature inflorescence explants of Canadian wheat cultivars. Plant Cell, Tissue and Organ Culture, 60:69-73.
Chalfie, M., Y. Tu., G. Euskirchen., W. Ward and D. C. Prasher. 1994. Green Fluorescent protein as a marker for gene expression. Science, 263:802-805.
Chan, M., H. Chang., S. Ho., W. Tong and S. Yu. 1993. Agrobacterium-mediated production of transgenic rice plants expressing a chimeric α-amylase promoter/β-glucuronidase gene. Plant Molecular Biology, 22:491-506.
Chawla, H. S., L. A. Cass and J. A. Simmonds. 1999. Developmental and environmental regulation of anthocyanin pigmentation in wheat tissues transformed with anthocyanin regulatory genes. In Vitro Cellular and Developmental Biology-Plant, 35:403-408.
Cheng, M., J. E. Fry., S. Pang., H. Zhou., C. M. Hironaka., D. R. Duncan., T. W. Conner and Y. Wan. 1997. Genetic Transformation of Wheat Mediated by Agrobacterium tumefaciens. Plant Physiology. 115:971-980.
Chen, M., Q. Wang., X. Cheng., Z. Xu., L. Li., X. Ye., L. Xia., Y .Ma. 2007. GmDREB2, a soybean DRE-binding transcription factor, conferred drought and high-salt tolerance in transgenic plants. Biochemical and Biophysical Research Communications, 353:299-305.
Chong, K., S. Bao., T. Xu., K. Tan., T. Liang., J. Zeng., H. Hung., J. Xu and Z. Xu. 1998. Functional analysis of ver gene using antisense transgenic wheat. Physiologia Plantarum, 102:87-92.
Christensen, A. H and P. H. Quail. 1996. Ubiquitin promoter-based vectors for high-level expression of selectable and/ or screenable marker genes in monocotyledonous plants. Transgenic Research, 5:213-218.
Christensen, A., R. Sharrock and P. Quail. 1992. Maize polyubiquitin genes: structure, thermal perturbation of expression and transcript splicing, and promoter activity following transfer to protoplasts by electroporation. Plant Molecular Biology, 18:675-689.
Cleene, M and J. Ley. 1976. The host range of crown gall. The Botanical Review, 42:389-466.
Corlett, J. E., S. C. Myatt and A. J. Thompson. 1996. Toxicity symptoms caused by high expression of Tet represser in tomato (Lycopersicon esculentum Mill. L.) are alleviated by tetracycline. Plant, Cell and Environment, 19:447-457.
Cui, C., F. Song., Y. Tan., X. Zhou., W. Zhao., F. Ma., Y. Liu., J. Hussain., Y. Wang., G. Yang and G. He. 2011. Stable chloroplast transformation of immature scutella and inflorescences in wheat (Triticum aestivum L.). Acta Biochimica et Biophysica Sinica, 43:284-291
Dodig, D., R. Nikolic and N. Mitic. 2006. Tissue culture response of different wheat genotypes, environmental effect and association with plant traits. Options Mediterraneennes, series A, No. 81.
Douglas, C., W. Halperin., M. Gordon., E. Nester. 1985. Specific attachment of Agrobacterium tumefaciens to bamboo cells in suspension cultures. Journal of Bacteriology. 161:764-766.
Edreva, A. 2005. Pathogenesis-related proteins: research progress in the last 15 years. General and Applied Plant Physiology, 31:105-124.
Egawa, C., F. Kobayashi., M. Ishibashi., T. Nakamura., C. Nakamura and S. Takumi. 2006. Differential regulation of transcript accumulation and alternative splicing of a DREB2 homolog under abiotic stress conditions in common wheat. Genes and Genetic Systems, 81:77-91.
Ellis, J.G., D. J. Llewellyn., E. S. Dennis and W. J. Peacock. 1987. Maize dh-1 promoter sequences control anaerobic regulation: addition of upstream promoter elements from constitutive genes is necessary for expression in tobacco. The EMBO Journal, 6:11-16.
Enriquez-Obregon, G. A., R. Vazquez-padron., D. Prieto-sansonov., G. de la Riva and G. Selman-Housein. 1998. Herbicide resistant sugarcane (Saccharum officinarum L.) plants by Agrobacterium-mediated transformation. Planta, 206:20-27.
Enriquez-Obregon, G. A., R. Vazquez-padron., D. Prieto-sansonov., M. Perez and G. Selman-Housein. 1997. Genetic transformation of sugarcane by Agrobacterium tumefaciens using antioxidants compounds. Biotecnologia Aplicada, 14:169-174.
Evans, L.T. 2001. Feeding the ten billion: plants and population growth. Cambridge: Cambridge University Press.
Fabriani, G and Lintas, C. 1988. Durum wheat: Chemistry and Technology. American Association of Cereal Chemists, Inc. pp. 216.
FAO. 2006. Food and Agriculture Organization of the United Nations. Quarterly bulletin of statistics. Rome, Italy.
Farooq, M., H. Rashid., I. hsanullah., Z. Chaudhry., K. B. Marwat. 2004. Comparative tissue culture response of wheat cultivars and evaluation of regenerated plants. Pakistan Journal of Biological Sciences, 7:406-408.
Fowler, S and M. F. Thomashow. 2002. Arabidopsis transcriptome profiling indicates that multiple regulatory pathways are activated during cold acclimation in addition to the CBF cold response rathway. The Plant Cell, 14:1675-1690.
Frame, B. R., P. R. Drayton, S. V. Bagnall., C. J. Lewnau., W. P. Bullock., H. M. Wilson., J. M. Dunwell., J. A. Thompson and K. Wang. 1994. Production of fertile transgenic maize plants by silicon carbide whisker-mediated transformation. The Plant Journal, 6:941-948.
Gao, S., M. Chen., L. Xia., H. Xiu., Z. Xu., L. Li., C. Zhao., X. Cheng and Y. Ma. 2009. A cotton (Gossypium hirsutum) DRE-binding transcription factor gene, GhDREB, confers enhanced tolerance to drought, high salt and freezing stresses in transgenic wheat. Plant Cell Reports, 28:301-311.
Gatz, C., A. Kaiser and R. Wendenburg. 1991. Regulation of a modified CaMV 35s promoter by the Tn10-encoded Tet-repressor in transgenic tobacco. Molecular and General Genetics, 227:229-237.
Gawel, N. J and R. L Jarret. 1991. A modified CTAB DNA extraction protocol for Musa and Ipomea. Plant Molecular Biology Reporter, 9:250-254.
Giroux, M. J and C. Morris. 1998. Wheat grain hardness results from highly conserved mutations in the friabilin components, puroindoline a and b. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 95:6262-6266.
Gossen, M and H. Bujard. 1992. Tight control of gene expression in mammalian cells by tetracycline-responsive promoters. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 89:5547-5551.
Graves, A. E., S. L. Goldman., S. W. Banks and A. C. F. Graves. 1988. Scanning electron microscope studies of Agrobacterium tumefaciens attachment to Zea mays, Gladiolus sp. and Triticum aestivum. Journal of Bacteriology, 170:2395-2400.
Grimsley, N.H., C. Ramos., T. Hein and B. Hohn. 1986. ‘Agroinfection’ an alternative route for viral infection of plants by using the Ti plasmid. Proceedings of
the National Academy of Sciences of the United States of America, 83:3282-3286.
Guo, G., F. Maiwald., P. Lorenzen and H. Steinbiss. 1998. Factors influencing T-DNA delivery into wheat and barley cells by Agrobacterium tumefaciens. Cereal Research Communicatons, 26:15-21.
Hansen, G., R. Shillito and M. Chilton. 1997. T-strand integration in maize protoplasts after codelivery of a T-DNA substrate and virulence genes. Proceedings of the National Academy of Sciences of USA, 94:11726-11730.
He, G.Y., L. Rooke., S. Steele., F. Bekes., P. Gras., A. S. Tatham., R. Fido., P. Barcelo., P. R. Shewry and P. A. Lazzeri. 1999. Transformation of pasta wheat (Triticum turgidum L. var. durum) with high-molecular-weight glutenin subunit genes and modification of dough functionality. Molecular Breeding, 5: 377-386.
Hernalsteens, J. P., L. Thia-Toong., J. Schell and M. Van Montagu. 1984. An Agrobacterium-transformed cell culture from the monocot Asparagus officinalis. The EMBO Journal, 3:3039-3041.
Hiei, Y., S. Ohta., T. Komari and T. Kumashiro. 1994. Efficient transformation of rice (Oryza sativa L.) mediated by agrobacterium and sequence analysis of the boundaries of the T-DNA. The Plant Journal, 6:271-282.
Holmes, D. S and M. Quigley. 1981. A rapid boiling method for the preparation of bacterial plasmids. Analytical Biochemistry, 114:193-197.
Hsieh, T.H., J. Lee., P. Yang., L. Chiu., Y. Charng., Y. Wang and M. Chan. 2002. Heterology expression of the Arabidopsis C-repeat/dehydration response element binding factor 1 gene confers elevated tolerance to chilling and oxidative stresses in transgenic tomato. Plant Physiology, 129:1086-1094.
Huafei, L., M. Xiaotian., Q. Lijia., L. Meihua., L. Jing., G. Hongya and C. Zhangliang. 2000. Construction of chimeric inducible promoters by elicitors of rice fungal blast pathogen and their expression in transgenic rice. Chinese Science Bulletin, 45:242-246.
Hu, T., S. Metz., C. Chay., H. P. Zhou and N. Biest. 2003. Agrobacterium-mediated large-scale transformation of wheat (Triticum aestivum L.) using glyphosate selection. Plant Cell Reports, 21:1010-1019.
Hui, L., J. Zheng., D. Xiayu., S. Baoqin., J. Shuange., W. Daowen., O. Junwen., L. Jiayang., L. Liangcai., T. Wenzhong., R. Main and J. Xu. 2000. A transgenic wheat with a stilbene synthase gene resistant to powdery mildew obtained by biolistic method. Chinese Science Bulletin, 45:634-638.
به بین (= ببین)
۱۴- گاهی پیوسته آمدن «را» نشانه‌ی مفعولی:
همگنانرا (= همگنان را)، آسمانرا (= آسمان را)، بسیاریرا (= بسیاری را)، عمانرا (= عمان را)
۱۵- گاهی پیوسته آمدن پیشوند «بی» در کلماتی مانند: بیقرینگی (= بیقرینگی)، بیقدر (= بیقدر)
۱۶- پیوسته آمدن «می» استمرار بر سر افعال:
میچکاند (= میچکاند)، میبرند (= میبرند)، میداند (= میداند)، مینازم (= مینازم)
۱۷- جدانویسی برخی از کلمات مرکب و مشتق که باید پیوسته نوشته شوند:
اردیبهشت (= اردیبهشت)، پشتیبانی (= پشتیبانی)، آب یاری (= آبیاری)، دست برد (= دستبرد)، هم سایگی (= همسایگی) و …
۱۸- پیوسته آمدن «ها»ی جمع:
قرنها (= قرنها)، نفسها (= نفسها)، برگها (= برگها) و …
۱۹- کتابت بعضی از واژه‌ها مانند دکان، دچار، خرمی، خرداد به‌صورت دوکان، دوچار، خورمی، خورداد.
۲۰- آمدن واژه‌ی «اسب» به‌صورت «اسپ»
۲۱- آمدن «ئی» به جای «یی» در کلماتی مانند: تماشائی (= تماشایی)، مدارائی (= مدارایی)
۲۲- نوشته شدن کلمات بیت، رباعی، فرد، نظم و مصراع با رنگ قرمز قبل از هر بیت، رباعی، نظم و …
۲۳- آمدن «خوش» در معنای بسیار، سخت:
بار تنهایی بر سبکروحان خوش گران است.
۲۴- در مواردی هم املای نادرست در متن دیده شده است مانند: نسره (= نثره)، طوطیا (= توتیا)، شکرگذاری (= شکرگزاری)، تعویز (= تعویذ)
روش تصحیح
همانطور که پیشتر در معرفی نسخه‌ها اشاره شد نگارنده در کار خود چهار نسخه‌ی خطی در اختیار داشته است. شایان ذکر است در کتابخانه ملی نسخه‌ای اقدم از آثار ظهوری متعلق به سال ۱۰۶۱ هجری یافتم این نسخه به خط نستعلیق خوانا دارای شرح و حاشیه و به همراه تصاویری که نشان‌دهنده‌ی دربار و کارهای ابراهیم عادل شاه، پادشاه بیجاپور، بوده است. در صدد بوده‌ام این نسخه را به دلیل قدمت و اصالت آن، نسخه‌ی اساس کار خود قرار دهم. متأسفانه به دلیل مرجع بودن این نسخه مدیریت محترم کتابخانه ملی با درخواست بنده موافقت نکرد. لذا بنده از بهره‌مندی‌های وافر از این نسخه در کار خود محروم ماندم.
پس از ارزیابی نسخه‌ها، نسخه‌ی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به تاریخ کتابت ۱۲۵۷ هجری، از سویی به لحاظ شرح و حاشیه و همچنین رسم‌الخط بسیار شبیه و نزدیک به نسخه‌ی اقدم کتابخانه‌ی ملی بوده و از سوی دیگر نسبت به نسخ دیگر تاریخ کتابت آن قدیمی‌تر بود. بر این مبنا این نسخه به عنوان نسخه‌ی اساس کار ما قرار گرفت- البته نه اساس مطلق- و از سه نسخه‌ی دیگر کتابخانه ملی، مجلس و دانشگاه تهران به عنوان نسخه بدل استفاده شد.
کار نگارنده برمبنای تصحیح بینابین (تصحیح بر مبنای نسخه‌ی اساس و تصحیح التقاطی) است. یعنی نسخه‌ی اساس را تمام و کمال در متن بیاورد. چشم‌پوشی از نسخه‌ی اساس زمانی صورت گرفت که غلط واضح دیده شد و در مواردی که ضبط آن با نسخ دیگر متفاوت بوده با مقابله با نسخ دیگر، در صورت ارجح بودن نسخه بدل، گونهی صحیح در متن درج شد و در پانوشت، غلطهای نسخه‌ی اساس و همچنین گونه‌های متفاوت در دیگر نسخ نشان داده شد.
در رسم‌الخط نیز برای روانی و سهولت در خواندن، شیوه‌ی نگارش امروز و تا حد امکان رسم‌الخط مصوب فرهنگستان رعایت و اعمال شده است.
علائم و نشانه‌های اختصاری به‌کار گرفته شده در متن عبارتند از:
اس: نسخه‌ی اساس
م.ج: نسخه‌ی مجلس شورای اسلامی
م.ل: نسخه‌ی کتابخانه ملی
د: نسخه‌ی دانشگاه تهران
دیگر نسخ: ضبط مشترک در سه نسخه‌ی معرفی شده غیر از نسخه‌ی اساس.
(!): از نظر نگارنده نادرست است.
: اگر به همراه شماره‌ی تُک (عدد ارجاع) باشد یعنی در نسخه‌ی اساس بوده و در دیگر نسخ نیامده است. اگر بدون شماره‌ی تُک باشد یعنی نگارنده افزوده است.
بِمَنِّه و توفیقِه، إِنَّهُ وَلِیُّ التُّوفیقِ
تصـاویر نسخـهها
تصویر صفحه نخست نسخه‌ی اساس ـ اس
تصویر صفحه نخست نسخه‌ی دانشگاه تهران ـ د
تصویر صفحه نخست نسخه‌ی کتابخانه ملی ـ م.ل
تصویر صفحه نخست نسخه‌ی کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی ـ م.ج
دیباچـه کتـاب نـورس
سرودسرایان عشرتکدهی قال، که به نورس سرابستان حال، کار کام و زبان ساخته‌اند. به شهد ثنای صانعی، عذبالبیاناند که چاشنی نغمه‌های شکرین در رگ و پی نی دوانیده و خوش‌نشینان چمن نشاط که به بسط بساط انبساط پرداخته[۸] به زلال حمد خالقی رطباللسانند که گل ترانه‌های تر از شاخسار صوت و صدا دمانیده. محمل شوق حجازیانش به صدای تال هندیان زنگلهبند[۹] و زخم جگر عراقیانش به نمک تار طنبور ترکان در شکرخند. جلاجل اوراق درختان به هوای او ترانهریز، بَلَبان منقار بلبلان به نوای او نغمهخیز. نظم:
| درین بستان سرا افکنده غلغل | سخن گردیده[۱۰] گلبن نغمه بلبل |
| زبان را مطرب بزم دهن کرد |
۱-۲-۱۰-۱) برداشت به وسیلهی گیاه
بر خلاف نیتروژن و پتاسیم که به مقدار قابل ملاحظهای توسط محصولات زراعی از خاک برداشت میشوند. فسفر به مقدار کمی مورد نیاز گیاهان میباشد. البته این بدان معنی نیست که گیاه به این عنصر نیازی ندارد و یا ارزش نسبی این عنصر برای گیاه کم باشد بلکه حتی با توجه به نیاز کم گیاه به این عنصر، فسفر در شمار عناصر اصلی و مهم میباشد. مطمئناً مسائل مربوط به تثبیت و آزاد شدن فسفر در خاکهای مختلف در بالا بردن اهمیت فسفر نقش اساسی را داشته است (سالاردینی، ۱۳۸۲). جذب فسفر به وسیلهی گیاه به روش های حرکت تودهای، پخشیدگی و تبادل تماسی انجام میگیرد. به دلیل تحرک بسیار اندک فسفر در خاک، ارتوفسفاتها عمدتاً از طریق پخشیدگی به ریشهی گیاه میرسند. وجود آب برای پخشیده شدن یونها ضروری میباشد. با افزایش رطوبت خاک، شدت پخشیدگی نیز افزایش مییابد (ملکوتی و همایی، ۱۳۷۳).
۱-۲-۱۰-۲) تحرک فسفر خاک
فسفر خاک به سه صورت ممکن است حرکت کند ۱- به وسیلهی عمل موجودات زنده ۲- جریان تودهای ۳- حرکت در جهت شیب غلظت (پخشیدگی). موجودات زندهی خاک با جذب فسفر از یک
نقطهی خاک و رها کردن آن در جای دیگر باعث حرکت آن در خاک میشوند. جانوران خاک معمولاً باعث پراکندگی تصادفی فسفر خاک میشوند. در حالی که گیاهان مقدار قابل توجهی از فسفر خاک را از منطقهی ریشه جذب کرده و پس از مدتی به صورت فسفر آلی همراه با لاشبرگ به سطح خاک میآورند. به طوری که فسفر آلی سطح خاک نسبت به اعماق خاک به مراتب بیشتر بوده و کاهش آن نسبت به عمق تدریجی است. برعکس، فسفر معدنی قابل حل در اسید رقیق در سطح خاک کم است و با افزایش عمق نیز تدریجاً افزایش مییابد (سالاردینی، ۱۳۸۲).
۱-۲-۱۱- فسفر در گیاه
غلظت فسفر در گیاهان بین ۵/۰-۱/۰ درصد تغییر میکند که به طور قابل ملاحظهای کمتر از غلظت نیتروژن و پتاسیم میباشد (هاولین و همکاران، ۲۰۰۵). با این وصف، این عنصر به دلیل داشتن نقش بسیار مهم در فیزیولوژی گیاهی در میان عناصر مورد نیاز گیاهان در ردیف اول اهمیت قرار میگیرد. در واقع تمامی اندامهای گیاهی حاوی کم و بیش فسفر هستند و این عنصر برای کلیهی فعالیتهای گیاه ضرورت دارد (غازانشاهی، ۱۳۸۷). فسفر در ترکیبهای معدنی به صورت انواع فسفاتها و به نسبتهای متفاوت در دانه، ریشه، غده و برگها (به ویژه برگ غلات) یافت میشود. شکل آلی فسفر به صورت ترکیبهای قند همراه با اسید فسفریک در فتوسنتر گیاه شرکت میکند. اسید فسفوگلیسریک یکی از همین ترکیبهاست که در جریان اولین مراحل فتوسنتز شرکت دارد. دانه ها و غدهها شامل مقدار قابل ملاحظهی فیتین[۵] هستند که از ترکیبهای پلیالکل، ۶ ملکول اسید فسفریک، کلسیم و منیزیم تشکیل شده است. این ذخیرهی فسفر در هنگام جوانه زدن به صورت محلول در میآید و رشد اولیهی گیاه ر اتضمین میکند. سرانجام باید به لسیتین[۶] یا اسیدهای فسفاتیدیک اشارهای داشت که از چربیهای فسفردار است و بخش اعظمی از ترکیبهای آلی فسفری گیاهان را تشکیل میدهد (غازانشاهی، ۱۳۸۷).
۱-۲-۱۱-۱) نقش فسفر در گیاه
همانند نیتروژن، فسفر در بسیاری از فرآیندهای اولیهی رشد گیاه دخیل میباشد. نقش اساسی فسفر در ذخیره و انتقال انرژی است. دی و تری آدنوزین فسفات (ADP و ATP) به عنوان یک جریان انرژی در گیاهان عمل میکنند. وقتی -۴PO2H انتهایی مولکول ADP یا ATP جابهجا میشود، مقدار زیادی انرژی شیمیایی (Cal/mol000/12) مبادله میشود. انرژی حاصل از فتوسنتز و متابولیسم کربوهیدراتها در ترکیبات فسفاته ذخیره شده و در فرآیندهای مربوط به رشد و تولید مثل مصرف میشود (سیلسپور، ۲۰۰۸). فسفر عنصر ضروری در مولکول دی اکسی ریبونوکلئیک اسید (DNA) و ریبونوکلئیک اسید (RNA) میباشد که حاوی کدهای ژنتیکی گیاهان برای تولید پروتئینها و سایر ترکیبات لازم برای ساختار گیاهی، عملکرد دانه و انتقال ژنتیکی میباشد. فسفولیپیدها، فسفوپروتئینها، کوآنزیمها و نوکلئوتیدها ترکیبات مهم ساختمان غشاء سلولی بوده و در ایفای نقش آن دخالت دارند. بنابراین فسفر در رشد و توسعهی اندامهای زایشی (میوه، بذر و…) دخیل میباشد (سیلسپور، ۲۰۰۸؛ هاولین و همکاران، ۲۰۰۵). مقدار کافی فسفر باعث افزایش استحکام ساقهی غلات شده و ظرفیت تثبیت نیتروژن به وسیله بقولات را افزایش میدهد. کیفیت میوه، علوفه، سبزیجات و دانه ارتقاء یافته و مقاومت به بیماریها در حالتی که فسفر در حد کفایت باشد افزایش مییابد. تأثیر فسفر بر افزایش مقاومت گیاهان دانهریز به بیماری پوسیدگی ریشه قابل ملاحظه است. همچنین خطر آسیب زمستانی گیاهان دانهریز در صورت تغذیهی مطلوب فسفر کاهش مییابد (هاولین و همکاران، ۲۰۰۵).
۱-۲-۱۱-۲) نشانه های کمبود و بیشبود فسفر در گیاه
رایجترین نشانه های ظاهری کمبود شامل کوتولگی کلی گیاه و برگهای به رنگ سبز تیره میباشد. از آنجایی که تأثیر کمبود فسفر در تأخیر رشد کلی گیاه به وقوع میپیوندد، نشانه های مشهود برگی همانند نیتروژن و پتاسیم به ندرت مشاهده میشود. با افزایش شدت کمبود، رنگ سبز تیره به سبز خاکستری تا سبز مایل به آبی تغییر میکند. برگهای ارغوانی در گیاه ذرت مبتلا به کمبود یا سایر گیاهان علفی مشاهده میشود. نشانه های کمبود در نوک برگهای پایینی ظاهر شده و در حاشیه برگها گسترش مییابد تا اینکه کل برگ به رنگ ارغوانی در میآید. برگهای زیرین در حالت کمبود شدید فسفر نکروزه میشوند. رنگ ارغوانی به دلیل تجمع قندها بوده و دلیل آن ساخته شدن رنگدانهی آنتوسیانین در برگها میباشد (هاولین و همکاران، ۲۰۰۵).
جذب بیش از حد فسفر معدنی و بالا رفتن غلظت آن در بافتهای گیاهی، باعث بهم خوردن تعادل عناصر غذایی در گیاه شده، متابولیسم عنصر در درون گیاه را مختل کرده و موجب بروز نشانههایی میگردد که اصطلاحاً زیادی فسفر نامیده میشود. این نشانه ها ممکن است حتی شباهتهای ظاهری با کمبود فسفر در گیاه داشته و سبب گمراهی مشاهده کننده شوند (کریمیان، ۱۹۷۰). هاینز و ویلیامز (۱۹۹۲)، پس از مقایسهی تأثیر ۳۷ سال مصرف سطوح صفر، ۱۸۸ و ۳۷۶ کیلوگرم سوپر فسفات در هکتار در خاکهای مراتع کشور نیوزلند، گزارش دادند که مصرف این کود باعث ورود بیشتر این عنصر به زنجیرهی غذایی حیوانات چرا کننده در این مراتع شد و فسفر معدنی و آلی بیشتری در عمق ۲۰ سانتیمتری خاک تجمع نمود. زیادی فسفر میتواند سبب ایجاد بار منفی ذرات کلوئیدی خاک و بالارفتن تبادل کاتیونی خاک شود. این پدیده موجب افزایش جذب کاتیونها توسط خاک و کم شدن قابلیت استفادهی آنها برای گیاه میگردد (کریمیان، ۱۳۷۷).
۱-۲-۱۲- اهمیت اقتصادی ذرت
مهمترین کشورهای تولید کنندهی ذرت، آمریکای شمالی، چین و آمریکای لاتین میباشند که آمریکای شمالی با داشتن ۱۴ درصد سطح زیر کشت جهانی ذرت، اندکی کمتر از نصف تولید جهانی آن را به خود اختصاص داده است (پینتوس، ۱۹۷۳). بزرگترین صادرکنندگان ذرت را کشورهای آمریکای شمالی، فرانسه و آرژانتین و بزرگترین واردکنندگان آن را ژاپن، روسیه و کرهی جنوبی تشکیل میدهند (اسپراگو و ددلی، ۱۹۸۸). در آمریکای لاتین ذرت مهمترین غلهی دانهای است و گندم و برنج در مرتبه های بعدی قرار دارند (تولنار و مبیر، ۱۹۹۹).
۱-۲-۱۳- مبدأ، تکامل و پراکنش ذرت
دو نظریهی عمده در مورد مبدأ و خاستگاه ذرت مطرح است. نظریهی اول تئوسنت[۷] را به عنوان جد ذرت معرفی میکند و نظریهی دیگر معتقد است که ذرت زراعی از یک ذرت وحشی غیر از تئوسنت حاصل شده است. با تحقیق و مطالعهی گستردهای که در دههی گذشته صورت گرفت، نظریهی دوم نزد عموم پذیرفته شد (دوبلی، ۱۹۹۰). قدیمیترین شواهد باستانشناسی که از درهی تئوکان[۸] مکزیک بدست آمد، قدمت ذرت را در حدود ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد تعیین میکند (مانگلزدرف و همکاران، ۱۹۶۷). اگرچه مناطق فرضی که به عنوان مراکز اهلی شدن ذرت پیشنهاد شدهاند، از نظر جغرافیایی از یکدیگر مجزا هستند ولی، امروزه به نظر میرسد که اهلی شدن ذرت فقط در مکزیک روی داده است (دوبلی، ۱۹۹۰). ذرت امروزی گیاهی هتروزیگوت است و با اجداد وحشی خود از نظر بیولوژیکی بسیار متفاوت میباشد، به طوری که نمیتوان آن را به صورت وحشی در طبیعت پیدا کرد. ذرت تئوسنت و تریپساکوم[۹] از خویشاوندان نزدیک ذرت به شمار میروند. این سه گیاه متعلق به طایفهی مایدآ[۱۰] هستند. تئوسنت نوعی علف هرز یکساله است که ۲۰ کروموزوم دارد و از لحاظ خویشاوندی در مقایسه با تریپساکوم به ذرت نزدیکتر و از لحاظ مورفولوژی مشابه ذرت میباشد. به علاوه تئوسنت و ذرت میتوانند با هم تلاقی و در نسل اول نتاج باروری را تولید کنند. با این حال، بعضی از صاحب نظران عقیده دارند که ذرت به احتمال زیاد از دورگگیری بین یک گیاه ناشناخته از تیرهی پوآسه[۱۱] و تئوسنت به وجود آمده است (کاظمیاربط، ۱۳۷۸). تصور میشود که محل اصلی و اولیهی اصلاح ذرت، کشور پرو و سپس مکزیک باشد. از بررسیهای متعدد و مختلفی که در اثر تجزیهی دانه های گرده ذرت در مکزیک به عمل آمده است، توانستهاند قدمت آن را در حدود ۸۰۰۰ سال تخمین بزنند (کریمی، ۱۳۷۵). ذرت به دلیل ویژگیهایی مانند قدرت سازگاری وسیع با شرایط اقلیمی متنوع، بسیار زود در تمام دنیا گسترش یافته و مکان دوم را پس از گندم از نظر سطح زیر کشت به خود اختصاص داده است (کریمی، ۱۳۷۵).
۱-۲-۱۴- گیاهشناسی ذرت
ذرت با نام علمی Zea mays گیاهی تکلپه، یکساله و تنها گونهی زراعی وابسته به جنس Zea میباشد. این گیاه به تیرهی پوآسه، زیر تیرهی پانیکوئیده و طایفهی مایدآ تعلق دارد. طایفهی مایدآ شامل هشت جنس است که جنس Zea با تنها گونهی خود به نام Z. mayاز نظر اقتصادی مهمترین گونهی این طایفه را به شرح زیر تشکیل میدهد (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷).
ذرت معمولی: ۱۰ Z. mays L. n =
شبه ذرت (مکزیک): ۱۰ Z. mexican n =
ذرت تئوسینت: Euchleana Mexicana (teo sinte)
ذرت دایمی: ۲۰ Z. perennis n =
طایفهی مایدآ دارای جنس دیگری به نام تریپساکوم میباشد که از نظر ژنتیکی به ذرت نزدیک نیست و به آسانی با آن تلاقی نمییابد (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷). ذرت دارای تنوع فنوتیپی بسیار زیاد است و در آن ارقامی به ارتفاع ۶۰ سانتیمتر با ۷ برگ تا ارقامی به ارتفاع ۷ متر با ۴۸ برگ دیده میشود. طول برگها بین۳۰ تا ۱۵۰ و عرض آنها بین ۴ تا ۱۵ سانتیمتر متغیر است (پوپلس و همکاران، ۱۹۸۰). ارقام تجاری به طور معمول ارتفاع ۲ تا ۳ متر با ۱۶ تا ۲۳ برگ میباشند (تولنار و دیر، ۱۹۹۹). گلآذین ذرت از گلآذین گندم و جو متمایز است و اندامهای نر و ماده در نقاط متفاوت روی یک بوته قرار گرفتهاند. اندام نر ذرت که گلتاجی[۱۲] نامیده میشود، به صورت خوشه[۱۳] در بخش انتهایی بوته قرار دارد، به گونهای که گرده افشانی به وسیلهی باد تسهیل میگردد. در هر سنبلچه گلتاجی دو گلچه[۱۴]ی نر وجود دارد. گل تاجی قبل از ظاهر شدن درون غلاف برگ انتهایی قرار دارد و پس از کامل شدن رشد به تدریج از غلاف برگ انتهایی خارج میشود. هر گلچهی نر ذرت در بر گیرندهی سه پرچم بوده و مادگی در آن تحلیل رفته است و اثری از برون پوشینه[۱۵] و درون پوشینه[۱۶] در آن دیده نمیشود. هر گلتاجی ممکن است بیش از ۲۵ میلیون دانهی گرده تولید کند که این تعداد دانهی گرده صرف تلقیح حدود ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ بذر میشود. در مرحلهی گلدهی، هر بوته روزانه تا ۱۰ میلیون دانهی گرده تولید میکند (تولنار و دیر، ۱۹۹۹). گلآذین مادهی ذرت به صورت سنبله[۱۷] است که به آن بلال[۱۸] گفته میشود. به طور معمول در ارقام تجاری بیش از یک بلال تولید نمیشود، ولی ممکن است آغازه ۸ بلال در جوانههای جانبی هر ساقهی ذرت تشکیل شود (تولنار و دیر ، ۱۹۹۹). بلال از جوانههای جانبی موجود در زاویهی برگها شکل میگیرد و به طور معمول ۵/۰ تا یک متر (به فاصلهی ۵ تا ۷ برگ) پایینتر از گل
تاجی قرار دارد (تولنار و دیر، ۱۹۹۹). بلال دارای محور استوانهای و ضخیم است. بر روی محور بلال سنبلچههایی قرار دارند که هر کدام دارای دو گلچه است. یکی از گلچهها عقیم و دیگری بارور است، بنابراین تعداد ردیفهای دانه در هر بلال زوج است. هر گلچه دارای برون پوشینه، درون پوشینه و مادگی، ولی فاقد پرچم است. مادگی شامل کلاله، خامه و تخمدان است. خامه رشد طولی زیادی میکند و رشتهای به نام ابریشم[۱۹] به طول ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر به وجود میآورد که به مجموع این رشته ها کاکل میگویند. نزدیک به ۹۵ در صد گلهای مادهی بارور ذرت از طریق دگرگرده افشانی و باقیمانده به وسیلهی خود گرده افشانی تلقیح میشوند. هر دانهی گرده پس از آزاد شدن از گل تاجی به دلیل خشک شدن در هوا تنها چند دقیقه زنده است (راشدمحصل و همکاران، ۱۳۷۶). میوهی ذرت شبیه گندم و جو است. تعداد کل برگهای هر بوته در پایان فصل رشد به وسیلهی تعداد آغازههای برگ موجود در جنین به علاوهی تعداد آغازههای تشکیل شده تا مرحلهی آغازش گلتاجی، تعیین میشود. در هیبریدهای جدید ذرت برگها به مدت طولانیتری سبز باقی میمانند و عملکرد بیولوژیکی و شاخص برداشت بیشتری دارند (تولنار و دیر، ۱۹۹۹؛ پینتوس، ۱۹۷۳). ذرت در اصل گیاهی روز کوتاه است. ذرتهایی که در نواحی معتدله کشت میشوند حساسیت چندانی به طول روز ندارند، ولی ذرتهای نواحی گرمسیری روز کوتاه هستند و در طول روزهای بیش از ۵/۱۲ ساعت گلدهی به تأخیر میافتد (فائو، ۲۰۰۰).
۱-۲-۱۵- مورفولوژی و فیزیولوژی ذرت
۱-۲-۱۵-۱) سیستم ریشهای
سیستم ریشهای ذرت شامل ۵-۳ ریشهی جنینی، ریشه های ثانویه (حاصل از گره های اولیهی زیر سطح) و ریشه های هوایی میباشد (کوچکی، ۱۳۷۵). تعداد ریشه های ثانویه ۲۰-۱۵ برابر ریشه های اولیه است و از گره های ساقه و ۵-۳ سانتیمتری زیر خاک تشکیل میشوند. ریشه های هوایی از گره های دوم و سوم در بالای سطح خاک به وجود میآیند و ضمن کمک به استقرار گیاه در خاک، در جذب آب و مواد غذایی نیز مؤثرند (تاجبخش، ۱۳۷۵). ریشه های یک بوته ذرت در حدود ۲ متر مکعب خاک را اشغال میکند. سیستم ریشهای این گیاه مانند دیگر غلات افشان است، ولی توسعهی بسیار زیادی یافته است. لازم به ذکر است که هیبریدهای نیمه دیررس و دیررس به دلیل داشتن تعداد زیادی گره های زیرزمینی نسبت به ارقام زودرس دارای سیستم ریشهای قوی و توسعه یافتهتری هستند، بنابراین قدرت بیشتری در جذب آب و عناصر غذایی خاک دارند (تاجبخش، ۱۳۷۵).
۱-۲-۱۵-۲) ساقه
ذرت دارای ساقه های بند بند، گرهدار و توپر، ولی مستقیم و بدون انشعاب است. در حقیقت ساقهی ذرت یک ساقهی استوانهای است که در مقطع عرضی، بیضوی میباشد (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷). تعداد میان گرهها بین ۸ تا ۱۲ و فاصلهی بین گرهها در انواع مختلف بین ۶ تا ۲۰ سانتیمتر متغیر است. طول ساقه بین ۶۰ سانتیمتر تا ۶ متر تغییر میکند و در بعضی شرایط طول آن ممکن است به ۸ متر برسد. قطر ساقه در حدود ۵/۱ تا ۵ سانتیمتر است (تاجبخش، ۱۳۷۵). ساقهی ذرت نه تنها مازاد مواد فتوسنتزی را به عنوان یک مخزن ذخیره میکند، بلکه موجب افزایش مقاومت گیاه به ورس (بیشتر ناشی از باد یا باران) میشود (راشلمحصل و همکاران، ۱۳۷۶). ذرت با توجه به تیپهای مختلف میتواند دارای ساقه های فرعی یا پنجه نیز باشد که یک صفت ارثی است، ولی تحت تأثیر تراکم بوته، شرایط آب و هوایی، خاک، و روش های بذر کاری نیز قرار میگیرد ( کاظمیاربط، ۱۳۷۸).
۱-۲-۱۵-۳) برگ
برگها به طور متناوب بر روی ساقه قرار میگیرند، یعنی در هر گره ساقه یک برگ به وجود میآید که شامل یک غلاف[۲۰] که ساقه را در بر میگیرد و یک پهنک بزرگ و پهن است، پهنک برگ ممکن است یک لیگول[۲۱] یقه مانند نیز داشته باشد (تاجبخش، ۱۳۷۵). تعداد برگ نسبت به نوع رقم متفاوت و به طور معمول بین ۸ تا ۴۸ عدد (به طور متوسط حدود ۱۲ تا ۱۸ عدد) است و تعداد آن در ذرت یک صفت وابسته به رقم است و کمتر تحت تأثیر عوامل محیطی قرار میگیرد (کوچکی، ۱۳۷۵؛ تاجبخش، ۱۳۷۵).
لازم به ذکر است که تعداد برگها در ذرت فقط تحت فتوپریودیسم[۲۲] تغییر میکند. در هیبریدهای معمولی پهنک برگ نسبت به ساقه دارای زاویهی ۴۰-۳۰ درجه است. هیبریدهایی که دارای برگهای محدب هستند بهتر از هیبریدهایی معمولی نور خورشید را جذب میکنند و عملکرد آنها به مراتب بیشتر است (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷).
۱-۲-۱۵-۴) گلآذین
ذرت گیاهی یک پایه است و گلهای نر و ماده در دو گلآذین جدا از هم، ولی بر روی یک گیاه قرار گرفتهاند. آرایش تاجی به صورت سنبل مرکب[۲۳] در انتهای ساقه قرار گرفته است که به آن گلآذین نر میگویند . بر روی سنبلههای نر ، سنبلههای فرعی به صورت جفت قرار دارند که تعداد آنها، ۴۰-۱۰ عدد میباشد (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷). هر سنبلچه، دو گلچه دارد که به وسیلهی دو پوشینه یا گلوم پوشیده شده است. هر گلچه از یک پوشینک بیرونی، یک پوشینک درونی، سه پرچم، یک مادگی غیر فعال و دو بالشتک (لودیکول) تشکیل شده است (کاظمیاربط، ۱۳۷۸). گلآذین مادهی ذرت از جوانهای که در قاعدهی غلات برگ وجود دارد، تولید میشود که به وسیلهی برگهای تغییر شکل یافته احاطه شده است. گلآذین مادهی ذرت دارای یک خوشه با محور تا حدودی قطور است و بر روی آن سنبلچههایی دوتایی در کنار هم قرار دارند. محور ضخیم بلال حاوی ۳۰-۸ ردیف طولی از سنبلچههای زوج میباشد (تاجبخش، ۱۳۷۵). تعداد بلال هر ذرت در هر گیاه بسته به ارقام مختلف، متفاوت و بین ۱ تا ۱۲ عدد است، ولی تعداد بلال (گلآذین ماده) در ارقام اصلاح شده یک عدد میباشد (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷).
۱-۲-۱۵-۵) دانه
دانهی ذرت میوهای است که گندمه[۲۴] نام دارد و پوستهی آن فقط شامل پوستهی میوه[۲۵] است (کریمی، ۱۳۷۵). ترکیب عمدهی ذرت دانهای را نشاسته تشکیل میدهد و بیشتر مصارف صنعتی ذرت بر مبنای نشاستهی موجود در آن است (تولنار و دیر، ۱۹۹۹). افزون بر این در جنین ذرت ۳۰ تا ۳۷ درصد روغن وجود دارد که آن را به عنوان روغن ذرت مورد استفاده قرار میدهند (اسپراگو و ددلی، ۱۹۸۸). آندوسپرم ۸ درصد، جنین ۱۱ درصد و پریکارپ ۶ درصد وزن دانهی ذرت را تشکیل میدهند (تولنار و دیر، ۱۹۹۹؛ فائو، ۲۰۰۰).
۱-۲-۱۶- اکولوژی ذرت
۱-۲-۱۶-۱) پراکندگی جغرافیایی
ذرت از نظر جغرافیایی سازگاری وسیعی دارد و میتواند در نواحی کم آب با بارندگی سالیانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیمتر، تا مناطقی که دارای بارندگی سالیانه بیش از ۴۰۰۰ میلیمتر باشد، رشد کند. همچنین امکان کشت آن در ارتفاع کمتر از سطح دریا تا ارتفاع ۴۰۰۰ متری نیز وجود دارد (تولنار و مبیر، ۱۹۹۹)، ولی در مناطق با یخبندان طولانی رشد نمیکند (راشدمحصل و همکاران، ۱۳۷۶). کشت ذرت دانهای در محدودهی ۴۲ درجه در نیمکرهی جنوبی و ۵۳ درجه در نیمکرهی شمالی صورت میگیرد، ولی ذرت علوفهای را میتوان در خارج از این محدوده نیز کشت کرد (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷). این گیاه جزو عمدهترین محصولات مناطق معتدله، معتدلهی گرم، نیمه گرمسیر و مرطوب به شمار میرود (کریمی، ۱۳۷۵).
۱-۲-۱۶-۲) خاک
ذرت میتواند در خاکهای مختلف رشد کند و به دلیل داشتن ریشهی عمیق و توسعه یافته و قدرت بالای جذب مواد غذایی، نسبت به حاصلخیزی خاک توقع زیادی ندارد. ذرت را میتوان در اراضی متفاوت از نظر حاصلخیزی، بافت و pH کشت نمود (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷). ولی در خاکهای لومی که به حد کافی نرم، عمیق، دارای زهکش، غنی از آهک، هوموس، گرم و دارای تهویه مناسب باشد، رشد و نمو خوبی خواهد داشت (کریمی، ۱۳۷۵). ذرت در بین گیاهان چهار کربنی بیشترین حساسیت را به تنشهای محیطی دارد (اوانز، ۱۹۹۳). این گیاه به آب فراوان نیاز دارد و نسبت به شوری و غرقاب حساس است، به طوری که شوری بالاتر از ۷/۱ دسیزیمنس بر متر موجب کاهش رشد میشود (اسپراگو و ددلی، ۱۹۸۸). ذرت در هنگام جوانه زدن به شوری مقاوم است، افزایش شوری در این هنگام جوانیزنی را به تأخیر میاندازد، ولی بر درصد جوانهزنی تأثیری ندارد.
۱-۲-۱۶-۳) دما
دمای پایه برای ذرت ۱۰ درجهی سلسیوس و نیاز دمایی ارقام گوناگون آن بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ درجه روز در طول دوره رشد، متفاوت است. دمای بهینه برای جوانه زنی بذور، ۲۰-۱۸ و برای رشد رویشی ۲۰-۳۷ درجهی سلسیوس میباشد. در دماهای بیش از ۳۷ درجهی سلسیوس تلقیح گلها با مشکل رو به رو شده و پوکی دانه ها زیاد میشود (فائو، ۲۰۰۰). مناسبترین محیط برای کشت این گیاه، ناحیهای است که دمای آن دست کم به مدت ۳ تا ۴ ماه متوالی در سال بین ۲۱ تا ۳۲ درجهی سلسیوس باشد (کریمی، ۱۳۷۵). اگر دمای اواسط تابستان کمتر از ۱۳ درجهی سانتیگراد شود میزان رشد گیاه کاهش و اگر کاهش دما طولانی شود، رشد مناسب ذرت در عمل غیرممکن خواهد شد (کاظمیاربط، ۱۳۷۸). دمای بحرانی مؤثر بر عملکرد ذرت در حدود ۳۲ درجهی سلسیوس است (کریمی، ۱۳۷۵).
۱-۲-۱۶-۴) رطوبت
ذرت گیاهی است که برای رشد و نمو خود به آب زیادی احتیاج دارد. برای به دست آوردن علوفهی مناسب، رطوبت نسبی بالا ضروری است و اگر هدف از کشت برداشت دانه باشد، آب فراوان، هوای آفتابی و تا حدودی خشک لازم است (تاجبخش، ۱۳۷۵). از نظر فیزیولوژی، ذرت مزیتهای زیادی دارد که مهمتر از همهی آنها، کارآیی بالای تعرق آن میباشد. ذرت به ازای هر ۱۰۰ واحد آب مصرفی، به طور متوسط ۸۷/۲ واحد مادهی خشک تولید میکند. بنابراین نسبت تعرق آن در حدود ۳۵۰ است. در گیاهانی مانند برنج، جو، گندم، یولاف و چاودار با مصرف حدود دو برابر این میزان آب، یک واحد مادهی خشک تولید میشود (راشدمحصل و همکاران، ۱۳۷۶).
۱-۲-۱۶-۵) نور
ذرت گیاهی روز کوتاه است و گلدهی آن در شرایط روز کوتاهی تسریع میشود (کاظمیاربط، ۱۳۷۸). در مناطقی با روزهای بلند، تعداد برگهای آن افزایش مییابد، اندازهی بوته بزرگتر میشود و گلدهی آن تا فرارسیدن روزهای کوتاه به تأخیر میافتد (کاظمیاربط، ۱۳۷۸). به دلیل اینکه ذرت یک گیاه ۴C میباشد، در صورتی که دمای مناسب در دورهی رشد وجود داشته باشد، میتواند در مقایسه با گیاهان ۳ Cاز نور خورشید استفادهی بیشتری کند. انرژی ذخیره شده در دانه های ذرت دو تا سه درصد کل انرژی نورانی خورشید است که در تمام مراحل رشد و نمو خود دریافت میکند و انرژی ذخیره شده در کل زیست تودهی آن ۸-۶ درصد میباشد (نورمحمدی و همکاران، ۱۳۷۷).
۱-۲-۱۷- شاخصهای رشد
۱-۲-۱۷-۱) تعریف رشد
شهر مدائن در نزدیکی کوفه مرکز تشیع در عراق قرار داشته (بلاذری، ۱۳۳۷: ۳۷۷). و برای همین بین شیعیان این شهر و کوفه پیوستگیهای زیادی وجود داشته است که این امر از جمله دلایل انتشار تشیع در این شهر بوده است (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۱۶).
۳-۲- موالی مدائن و حضور در جریانهای سیاسی
اولین حضور موالی مداین در جریانهای سیاسی جامعه اسلامی در قیام مختار ثقفی نمایان شد. زمانی پس از واقعه عاشورا، آنگاه که امام حسین (ع) و یارانش به دست شماری از کوفیان به شهادت رسیدند، شیعیان این شهر که به واسطه تضییقات ابن زیاد و کوتاهی در انجام وظیفه به یاری امام نشتافتند، از کار خویش نادم شده و مصمم به قیام بر امویان شدند. آنان که نام خود را توابین گذاشته بودند، تنها به جهت عدم شرکت خود در کربلا و جبران آن، دست به این حرکت زدند. آنان گفتند، در صورت پیروزی، خلافت را به اهل بیت (ع) واگذار خواهیم کرد: «إن ظهرنا رددنا هذا الامر الی اهل بیت نبینا» (بلاذری، ۱۴۱۷/۱۹۹۶: ۵/۲۱۰). توابین، بنا به گفته بلاذری به سعدبن جذیفه که در مدائن بود، نامه نوشتند و از او همکاری خواستند. شیعیان مدائن نیز کسانی بودند که از کوفه به آنجا رفته بودند (بلاذری، ۱۴۱۷: ۲۰۶). در ربیع الاول سال ۶۴ هجری هنگامی که یزید مرد و هنگام تحول جایگاه سیاسی، در پی پیوستن بصره و کوفه به عبدالله بن زبیر، فرصت عمل خوبی برای توابین به وجود آمد. آنان به جمع آوری نیرو و سلاح در کوفه، بصره و مداین پرداختند و در نُخلیه در جنب کوفه برای جذب داوطلبان تجمع کردند (بلاذری، ۱۴۱۷: ۵۵۶-۵۵۱). توّابین در ربیع الآخرسال ۶۵ هجری قیام کردند و نخست به کربلا رفتند. وقتی به مزار امام حسین (ع) رسیدند، برای او طلب رحمت کردند و گریستند و از کوتاهی که در حق حسین (ع) توبه نمودند. بعد از یک شبانه روز گریستن، هیجان بسیاری به آنان دست داد و تصمیم گرفتند برای جنگ با عبید اللّه بن زیاد به دلیل اینکه دستور قتل امام حسین (ع) را صادر کرده بود به شام بروند. توابین با سپاه اموی در عین الورده – از سرزمین جزیره واقع در شمال غربی صِفّین- در سال ۶۵ هجری رو به رو شدند و به جنگ شدید و نابرابری با آنان دست زدند. از آنجا که در مقایسه با افراد سپاه اموی، شمارشان کم بود، این جنگ به نابودی سپاه آنان و کشته شدن رهبران شان، به استثنای رفاعه بن شداد منجر شد. وی همراه با باقیمانده اندک آنان به کوفه بازگشت (بلاذری، ۱۴۱۷: ۵۹۶- ۶۰۵).
شرکت موالی در قیام مختار، نخستین مشارکت فعال سیاسی موالی در یک قیام سیاسی مذهبی بود. این درست است که امام علی (ع) بر پایه شیوه اسلامی خود، نسبت به آنان محبت داشت، اما آن زمانی موالی آمادگی چنین مشارکتی را نداشتند و اساس و پایه سپاه امام را قبایل عربی تشکیل میدادند. مختار برای نخستین بار به جذب موالی ایرانی پرداخت و امکان استفاده از آنها را در یک قیام مطرح کرد، اما اظهار این که آمدن امام حسین (ع) به کوفه به دلیل بهره گیری از موالی بوده نمیتواند درست باشد (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۲۲). هنگامی که توابین مشغول آماده سازی خود برای قیام بودند مختار بن ابوعبید ثقفی با تأیید ضمنی محمد بن حنفیه برای قیام و خونخواهی شهدای کربلا راهی کوفه شد و شروع به تبلیغ کرد و توانست عدهای از توابین را به سوی خود جذب نماید. وی نخستین رهبر در کوفه بود که مسلم بن عقیل را ملاقات کرد. مسلم منزل او را به عنوان جایگاه خویش برگزید (دینوری، ۱۳۸۰: ۲۸۰). مختار همچنین نقش مهمی در بسیج مردمی برای مسلم داشت ولی در آن شبی داشت که امام حسین (ع) به سوی کوفه آمد از طرف عبیدالله بن زیاد زندانی شد (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۲: ۸۴۴). مختار بعد شهادت امام حسین (ع) به وساطت عبدالله بن عمر آزاد شد و به اجبار کوفه را ترک کرد، به مکه رفت و به عبدالله بن زبیر پیوست (طبری، ۱۳۷۵: ۷/۵۸۰). مختار در نهایت نتوانست به همکاری با عبدالله بن زبیر ادامه دهد و به کوفه بازگشت. هنگامی که توابین به عین الورده رفتند، مختار به علت فعالیتهای مخالف با ابن زبیر، برای بار دوم به زندان افتاد و بعد از پا در میانی عبدالله بن عمر شوهر خواهرش از زندان آزاد شد (ابن خلدون، ۱۳۶۳: ۲/۴۵). مختار در شرایطی قیام کرد که شیعیان کوفه از کوتاهی خود در عاشورا سخت نگران بودند و به تازگی شمار زیادی از آنها در این راه خود را درگیر با دشمن کرده و کشته شده بودند، مختار با استمداد از موقعیت محمد بن حنفیه توانست اعتماد مردم کوفه را به خود جلب کند. شیعیان کوفه که مشتاق اجرای سیره علی (ع) بودند، از حکومت زبیری‌ها در عراق که خود را مجری سیره عمر و یا عثمان معرفی میکردند، دل خوشی نداشتند. یک بار به زبیری‌ها گفتند که جز به سیره علی (ع) به چیز دیگری را رضایت نخواهد داد (ابن اثیر، ۱۳۷۱: ۴/ ۲۱۳). با چنین وضعی، طبیعی بود که از مختار که خود را حامی اهل بیت و مجری سیره امام علی (ع) معرفی میکرد حمایت کنند. در این شرایط، طبقاتی که از مختار حمایت می کردند، اشراف و بزرگان کوفه نبودند، چرا که آنها فرماندهی جریان کربلا را بر ضد امام حسین (ع) عهده دار بودند. از جنبه سیاسی، وی عمق درگیریهای میان خودِ عربها را – یعنی کسانی که در فتوحات نخستین مشارکت کردند و آنانی که بعداً مهاجرت نمودند و نیز درگیریهای قبایلی را درک کرد و تلاش نمود از این اوضاع سود جوید. او به این باور رسید که منافعش در این است که با قبایل یمنی، به ویژه با قبیلۀ نخع و رهبر آن، ابراهیم بن اشتر، هم پیمان شود، لذا او را به خویش متمایل کرد (طبری، ۱۳۷۵: ۶/ ۱۶- ۱۷). امّا از نظر دینی، محتوای حرکت او دینی – عقیدتی بود. مختار با متحد کردن بقایای توّابین، موالی و برخی قبایل یمنی همه شیعیان را زیر پرچم و رهبری خود فراهم آورد (دینوری، ۱۳۸۰: ۳۳۶). پس مختار هم نمیتوانست به اشراف عرب و نیروهای وابسته به آنان اعتماد کند. او باید در پی شیعیان و نیز کسانی بود که بتوانند در برابر اشراف بایستند، کسانی که خود در جریان کربلا مشارکت نداشته باشند. موالی برای این کار از هر جهت مناسب بودند. آنان که از یک سو طعم محرومیت را چشیده و با امویان و اشراف کوفه دشمنی داشتند و از سوی دیگر حمایت امام علی (ع) و علویان را دیده بودند، انگیزه‌های خوبی برای همراهی با یک جریان شیعی داشتند (بلاذری، ۱۴۱۷/۱۹۹۶: ۵/۲۶۷). مختار راهی جز تکیه بر موالی نداشت گرچه ممکن بود که در درازمدت منتهی به بریدن یکپارچه اعراب از وی شود، چرا که آنان نه تنها متهم به قتل امام حسین (ع) نبوده و نسبت به اهل بیت (ع) اظهار علاقه میکردند، بلکه انگیزه سیاسی نیز برای رهایی خود از ستم امویان داشتند. زمانی اشراف خواستند با عبدالرحمان بن مخنف برای مبارزه با مختار مشورت کنند، او بدانها گفت که همه موالی شما در کنار مختار هستند. آنان هم شجاعت عربی دارند و هم کینه عجمی (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۲۴). بعد از اینکه شرایط جنبش مهیا شد و زمینه مناسبی پیدا کرد، مختار سپاه عبدالله بن مطیع والی زبیری را شکست داد و حکومت را در کوفه به دست گرفت. ابن مطیع محل خود را ترک کرد و مردم پنهان شد (یعقوبى، ۱۳۷۱: ۲/۱۷۵). مختار در کوفه به منبر رفت و برنامه‌هایش را برای مردم اعلام کرد (طبری، ۱۳۷۵: ۶/۳۲). و سپس کار گزارانی را به ارمنستان، آذربایجان، موصل و جبال اعزام کرد تا به نام او حکومت کنند (دینوری، ۱۳۷۱: ۲۹۲). شمار موالی در سپاه مختار بسیار بالا بود، به طوری که وقتی مختار شرحبیل بن ورس همدانی را با سپاهی به سوی مدینه فرستاد، از سه هزار نفری که همراه او روانه کرد، تنها۷۰۰ نفر عرب و بقیه موالی بودند (بلاذری، ۱۴۱۷/۱۹۹۶: ۵/۲۴۶).
موالی در نگاه اشراف عرب، افراد پست شناخته میشدند. زمانی که محمد بن اشعث از دست سپاه مختار گریخت و در بصره نزد مصعب بن زبیر رفت، مصعب از او پرسید: در پشت سر چه بود؟ او پاسخ داد: به خدا فقط ترک و دیلم (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۲: ۱۳۸). در خبر دیگری نقل شده که جمعیت موالی در سپاه مختار تا آن اندازه بود که در میان سپاه صحبت به زبان فارسی، فراوان شنیده میشد (طبری، ۱۳۷۵: ۴/ ۵۷۶ -۵۶۲). پس از آن که قیام مختار سرکوب گردید، مصعب بن زبیر که از طبقه اشراف بود و از طرف برادر خود عبدالله، مأموریت سرکوبی این حرکت را یافته بود، گفت: همه موالی باید از بین بروند (بلاذری، ۱۴۱۷/۱۹۹۶: ۵/۲۶۳). علاوه بر اینکه این نصوص تاریخی، حاوی حمایت موالی کوفه، مداین و اطراف آن از یک حرکت شیعی است، نشانه کثرت آنها نیز هست، به حدی که توانستند حکومت شانزده ماهه مختار را سر پا نگه دارند. برخورد مختار در این مدت با مردم، بسیار مناسب بود این مساله سبب نفوذ وی به ویژه موالی شده است (طبری، ۱۳۷۵: ۴/۵۳۱).
دلیل دیگر نفوذ او، شیعی بودن جهت حرکت وی بوده است. مهمترین وعده سیاسی وی که بدان عمل کرد، انتقام از کشندگان امام حسین (ع) بود. او به این وعده عمل کرده و شماری زیادی را قتل رساند. بنا به گفته ابن اعثم و به نقل از محمد بن اشعث، او تا موقع فرار ابن اشعث به بصره، نزدیک به سه هزار نفر از متهمین به قتل حسین بن علی (ع) را از دم تیغ گذارنده بود (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۲: ۲۳۸). نفوذ قدرت مختار و شهادت مسلم بن عقیل دست داشتند به وحشت انداخت و برای برای همین دست به شورش زدند و مختار ابراهیم را به کوفه فراخواند. با بازگشت ابراهیم شورش اشراف کوفه شکست خورد و وی بار دیگر برای مقابله با عبیدالله بن زیاد با بیست هزار نفر روانه شد (طبری، ۱۳۷۵: ۸/۳۳۵۰-۳۳۲۳). در این زمان هر چند مروان مرده بود، اما عبدالملک به عبیداله دستور داد که به ماموریت خود ادامه دهد. سپاه عبیدالله بن زیاد با وجود اینکه تعدادشان زیاد بود در جنک خازِر از ابراهیم بن مالک اشتر شکست خورد و عبیدالله کشته شد (ابن اثیر، ۱۳۷۱: ۱۲/ ۱۴۲-۱۳۰). مختار بعد از این جریانات اقدام به تعقیب قاتلان کربلا کرد و تعداد زیادی از آنان را شامل، عمر بن سعد بن ابی وقاص، حرمله بن کامل اسدی، خولی، شمر بن ذی الجوشن و دیگران را به قتل رساند (منتطر القائم، ۱۳۸۸: ۳۳۲). برای همین تعدادی از اشراف کوفه که در حادثه کربلا دخیل بودندواز جمله محمد بن اشعث و شبث بن ربعی به بصره رفتند ومعصب بن زبیر را به جنگ مختار تحریک کردند. مختار در این زمان در حالت ضعف قرار داشت، برای اینکه ابراهیم بن مالک اشتر از او جدا شده بود. مختار ابتدا لشکری را با فرماندهی احمر بن شمیط راهی جنگ حروراکرد. احمربن شمیط با همراهی عبدالله بن کامل شاکری و همچنین کیان ایرانی به این جنگ رفت که با حیله مهلب بن صفره، احمر بن شمیط فریب یکی از دوستانش به نام بن وهب را خورد و به خاطر شک به عجمان به کیان دستور داد که پیاده به جنگ بروند و علیرغم اصرارهای کیان که لشکریانش در جنگ سواره ماهرتر هستند متقاعد نشد و دستور داد که پیاده به میدان بروند ایرانی‌ها پیاده به میدان رفتند و همگی کشته شدند. پس از ان جنگ روحیه سربازان ضعیف شد وعبدالله بن کامل واحمر بن شمیط که به اشتباه خود اقرار کرده بود در جنگ کشته شدند (طبری، ۱۳۷۵: ۸/۳۴۰۱-۳۳۹۵). مختار که خود به منطقه جنگی آمده بود بعد از ارزیابی اوضاع به کوفه عقب نشینی کرد و در حصار قلعه شهر متحصن شد. بعد از چند ماه محاصره مختار سعی فراوان کرد تا محاصره شدگان را به قیام و خروج از دارالاماره وادار نماید؛ اما آنها توجهی نکردند. مختار که از یاران خود مأیوس شده بود، با اندکی از یاران خود که مورخان تعدادشان را ۱۹ نفر برشمرده‌اند، از دارالاماره خارج شده به دشمن حمله بردند و سعی کردند، محاصره را بشکنند؛ اما پس از جنگ و گریزهای فراوان، سرانجام یکی پس از دیگر کشته شدند؛ مختار هم جوانمردانه جنگید و در چهاردهم رمضان سال ۶۷ هجری، در سن ۶۷ سالگی کشته شد (طبری، ۱۳۷۵: ۸/۳۴۱۲- ۳۴۱۰).
پس از کشته شدن مختار، یارانش که او را تنها گذاشته بودند و به امید امان به یاری مختار نرفته بودند، همان طور که مختار پیش گویی کرده بود، همگی آنان با مصعب بن زبیر کشته شدند (دینوری، ۱۳۸۰: ۳۵۲).
موالی بعدها در قیام عبدالرحمان بن محمد بن اشعث قدرت نمایی کردند. حجاج در کوفه برای نزدیکی به خاندان اشعث که در عراق و در بین مردم کوفه و قبیله کنده دارای نفوذ بودند و با بنی امیه در مقاطع مختلف همکاری کرده بودند و همچنین برای اینکه آنها را به همکاری با خود وادارد، میمونه دختر محمد و خواهر عبدالرحمن را به عقد یکی از پسرانش درآورد. رتبیل، پادشاه کابل، در سال ۷۹ هجری سپاه عبیدالله بن ابی بکره شکست داد. این فاجعه، واقعه دردناکی برای خلیفه بود، از این رو حجاج را موظف به ارسال سپاهی برای تأدیب او کرد (خلیفه بن خیاط، ۱۴۱۵/۱۹۹۵: ۱/ ۲۷۸).
حجّاج سپاهی بزرگ فراهم کرد و در تجهیز آن کوشید و فرماندهی آن را به عبدالرحمان بن محمد سپرد و او را حاکم سیستان کرد و به او دستور داد به رتبیل حمله کند. عبدالرحمان با این سپاه در سال ۸۰ هجری به سوی سیستان رفته، به دژهای رتبیل حمله کرد و وی را به عقب نشینی واداشت، اما به علت طبیعت کوهستانی و ناهموار منطقه نتوانست او را مطیع کند. پس از عبدالرحمن خود را در این تنگنا دید که به پیش رویاش تا شکست ترکان ادامه دهد یا توقف کرده، به پیروزیهای جزئی اش بسنده کند تا سپاهش با طبیعت کوهستانی منطقه خو بگیرد. از این رو تصمیم گرفت عملیات نظامی را تا یک سال به تعلیق درآورده به شهر بُست در سیستان رفته و حَجّاج را با ارسال نامه از این تصمیم آگاه کرد (ابن اثیر، ۱۳۷۱: ۱۳/۶۰). حجاج با شدت با این تصمیم عبدالرحمن بن محمد مخالفت کرد و او را ترسو خطاب کرد. همچنین حجاج در نامه دیگری وی را تهدید کرد که در صورت اینکه دستور وی را اطاعت نکند او را برکنار خواهد کرد (طبری، ۱۳۷۵: ۸/۳۶۷۸). عبدالرحمن جواب حجاج را بی حرمتی در حق خود و مردم عراق عنوان کرد و برای همین با اعلام نارضایتی نسبت به حجاج در تدارک قیام بر آمد. سپاهیان سرانجام به برکناری حَجّاج تصمیم گرفتند و با ابن اشعث بیعت کرده، رو به سوی عراق نهادند (یعقوبى، ۱۳۷۱: ۲/۲۲۹). در میان سپاه، او برای نبرد با امویان به گفته امام علی (ع) استناد میشد. این نمونه نشانگر آن است که به هر روی گرایش شیعی عراقی در این ماجرا دستی داشته است. ابن اثیر در تحلیل این نکته که چرا جمعیت کثیری بلافاصله به عبدالرحمان پیوستند، مینویسد: عمال حجاج (طبعاً در مشرق) بدو نوشتند که خراج کاهش یافته است. علت آن نیز مسلمان شدن اهل ذمه میباشد. آنها از قریه‌ها به شهرها آمدهاند. حجاج نیز بدانها نوشت: هر کسی از هر قریهای بوده بایست بدان قریه باز گردد. آنها را از شهرها بیرون کنید و از آنها جزیه بگیرید. این فرمان سبب شد که وقتی عبدالرحمان قیام کرد، موالی و از جمله موالی مداین به سرعت بدو پیوستند (طبری، ۱۳۷۵: ۸/۳۶۷۸). سرانجام، دو سپاه شام و عراق در دیر جَماجم با هم رو در رو شدند و جنگ شدیدی در چهاردهم جمادی الآخر سال ۸۲ هجری میان آنها در گرفت. این جنگ به پیروزی چشم گیر سپاه شام، شکست ابن اشعث و و فرار او به سیستان منجر شد (یعقوبى، ۱۳۷۱: ۲/۲۳۲). حجاج تعداد زیادی از اسرای دیر الجماجم را به قتل رساند. او تنها کسانی را که به کفر خود اعتراف میکردند، رها میکرد. عبدالرحمن به رتبیل پناهنده شد. حجاج وقتی از موضوع اطلاع یافت برای رتبیل هدایای فرستاد و از او خواست که عبدالرحجمن را به نزد وی بفرستد. رتبیل پذیرفت و او را به سوی حجاج فرستاد. عبدالرحمن در بین راه با خود گفت: به خدا سوگند حجاج نمیتواند من را بازیچه خویش قرار دهد و برای همین در شهر رََخج در یک زمان که مامورین حجاج متوجه او نبودند خود را از بالای قصری که در آن استراحت میکردند به پایین انداخت و کشته شد (مقدسی، ۱۳۷۴: ۲ /۹۲۲).
۳-۳- اهواز
شهر اهواز مابین شهرهای بصره و فارس قرار دارد. اهواز در روزگار ساسانیان از شهرهای عمده خوزستان به شمار می‌رفت و از مراکز عمده صنایع نساجی خوزستان بود و یکی از کانون‌های مسیحیت در ایران، و از اسقف‌نشین‌های خوزستان محسوب میشد. علاوه بر این، این شهر از مراکز عمده بازرگانی بوده، و نیز به‌واسطه واقع شدن در کنار رود کارون - که قابلیت کشتی‌رانی داشته - محل مناسبی برای تجمع مال‌التجاره و دادوستد به شمار می‌رفته‌است. اعراب پس از پیروزی در جنگ نهاوند پادگان‌هایی در شهرهای فتح‌شده، از جمله در اهواز ساختند (کریستن سن، ۱۳۷۲: ۳۶۱).
شواهد نشان میدهد که تشیع در اهواز پا به پای تشیع شهر قم پیش رفته است. اهواز از مراکز اصلی شیعه در ایران و سابقه تشیع آن از قرن اوّل هجری است. شاید این تعبیر را به جز اهواز، تنها بتوان درباره قم به کار برد. تشیع اهواز به سبب پیوند نزدیک آن با کوفه و رفت آمد اهالی این شهر به یکدیگر بوده است. رفاعه بن شداد که از شیعیان کوفه و درگیر در ماجرای توابین بود، از طرف امام علی (ع) قاضی اهواز بود و حضرت در نامهای نصایحی به او کردند که قطعاتی از آن در دعائم الاسلام برجای مانده است (جعفریان، ۱۳۸۸: ۲۱۱). بنابراین نفوذ تشیع در اهواز از قرن اول امری عادی بوده و اخبار و اقوالی در این باره در منابع آمده است. طبق معمول مهم ترین شواهد مربوط به رجال شیعی این شهر است. ابراهیم بن میمون از کوفیان شیعی است که برای کار تجاری به اهواز رفت و آمد داشت (عبیدلی، ۱۴۱۳ق: ۲/۲۹۸). برای رواج تشیع در شهر اهواز میتوان به دلایل ذیل استناد کرد:
- نزدیکی به شهر مدائن
-فعلایت وکلای امامان شیعه در این شهر که با تبلیغات مناسب زمینه پیوستن مردم به تشیع را فراهم میکردند (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۵۶).
- حضور شورشیان شیعی همچون عبدالله بن معاویه بن جعفر بن ابوطالب در این شهر (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۶۶).
۳-۴- تفرش
در مورد «تفرش» نوشته شده: از وجود امام زاده‌هاى مُتعدد در تفرش و نزدیکى آن به قم و رى، برداشت مىشود که مردم تفرش از صدر اسلام، پیرو مذهب تشیع بوده‌اند (جغرافیاى تاریخى تفرش: ۶۱). نویسنده دیگرى مىنویسد: آیین حقه تشیع در همان قرن نخستین هجرى به رى و به تبع آن به «قصران خارج» راه یافت. . . . ظاهراً رواج آیین تشیع در رى و قصران به وسیله آن دسته از سادات و فرزندان حضرتعلى (ع) صورت گرفت که در خلافت جابرانه امویان از جور و ستم ایشان، بدین نواحى پناه آوردند (کریمیان، بی تا: ۲ /۷۴۹). در جاى دیگر نیز وجود قبر امام زاده حمزه در این شهر به عنوان نشانه وجود تشیع در این شهر ذکر شده است (کریمیان، ۱۳۷۱: ۲/۵۱). مستوفی در این باره نوشته مردم آنجا، شیعه اثنی عشری بوده و از قدیم الایام همین مذهب را داشته اند. نیز گفته شده که عمده سکنه نقرش، سادات حسینیاند. این سادات از مکه مهاجرت کرده و در آنجا سکنا گزیدهاند (اعتماد السلطنه، ۱۳۷۳: ۱/۷۵۶).
۳-۵- یزد
واژه یزد در لغت به معنای مقدس و پاک بوده و وجه تسمیهٔ این شهر، سرزمین مقدس و شهر خدا است (قلمسیاه، ۱۳۷۰: ۱۴). درزمان ساسانیان به فرمان یزدگرد اول در این محل شهری بناشد که آن را «یزدان گرد» نام نهادند و یزد گرد شهر را به دختر خود هدیه داد. واژه یزد نامی است باستانی که ریشه در «یشت» یا «یزت» و «یسن» دارد، با مفاهیمی چون ستایش، نیایش، پرستش، ایزد و. . . که یکی از فصول پنجگانه اوستا هم با یکی از این نامها یعنی یشت خوانده شده‌است.
بعداز آمدن اسلام وگرایش مردم یزد به دین اسلام عنوان «دارالعباده» به این شهر داده شد. این نام توسط ملکشاه سلجوقی انتخاب شد زیرا علاء الدوله کالنجار تقاضای حکومت یزد را از وی کرده بود تا درآن جا به عبادت بپردازد (آیتى، ۱۳۱۷: ۴۱).
هنگامی که لشکریان عرب از اصفهان در پى یزدگرد آخرین شاه ساسانی به یزد رسیدند، اثرى از آن شهریار فرارى ندیدند. آنها در یزد به دو دسته تقسیم شدند. یک دسته، از راه ریگ شتران و چهارده طبس، به خراسان رفتند و دسته دیگر در قریه فهرج اقامت نمودند. آنها که به خراسان رفتند در میان ریگ شتران، که ریگزارى خونخوار و مرگبار و پرخطر است، در بیابان طبس راه را گم کردند و تشنه ماندند و بیشترشان از تشنگى هلاک شدند؛ تعدادى از آنها نجات یافته، به خراسان رسیدند و برخى دیگر، به چنگ مردم اطراف افتاده و کشته شدند (مستوفى بافقى، ۱۳۴۲: ۱/ ۲۴). امّا آنها که در فهرج ماندند پس از سه روز، مردم فهرج را به قبول اسلام یا دادن جزیه و یا حاضر شدن براى جنگ دعوت کردند. در نهایت بین دو طرف جنگ در گرفت و از طرفین جمعى کشته شدند. تعداد کمى از اعراب موفق به فرار شدند و باقى طعمه تیغ گشتند (جعفرى، ۱۳۵۲: ۱۶).
ماجراى فهرج و خویدک نقطه عطفى در تاریخ این دوره یزد گردید و چنانکه گفتهاند: پس از ختم غائله، شمار کمى از اعراب که موفق به فرار شده بودند قضیه را به سعدبن ابىوقاص اطلاع دادند. سعد بن ابی وقاص به محض دریافت خبر، سعدبن عثمان را با لشکرى جرّار براى انتقام کشیدن از مردم فهرج، فرا و خویدک به سوى یزد فرستاد، امّا جماعتى از مردم یزد که از کار فهرجیان خرسند نبودند، به محض ورود لشکریان اسلام، مبادرت به قبول اسلام کردند، سران سپاه را از بىگناهى خود آگاه ساختند. یزد نیز بدین آیین جدید روى آورد و کسانى که بر کیش سابق خود ماندند نیز جزیه پرداختند (آیتى، ۱۳۱۷: ۶۹). اوّلین مساجد در ایران در شهر یزد بنا گردیده است (قلمسیاه، ۱۳۷۰: ۱۸). بعد از این تاریخ، مردم یزد و توابع آن به آداب اسلامى مؤدّب گشته، هر جا آتشکدهاى بود آن را خراب مىکردند و مسجدى به جایش مىساختند (قلمسیاه، ۱۳۷۰: ۱۹).
امام علی (ع) در سال ۳۶ هجری سَلم بن زیاد را به عنوان والی فارس منصوب کرد. وى سپس بیتالمال یزد و فارس را خدمت آن حضرت مىفرستاد و در عین حال، یزدیان با امام علی (ع) به وسیله سلمبن زیاد بیعت کردند و خلافت وى را گردن نهادند و برخى گویند که از زمان حضرت امیر، یزد به «دارالعباده» و کاشان به «دارالمؤمنین» ملقب شد. همانگونه که پیشتر گفتیم، مردم یزد به وسیله حاکم وقت زمان امام على (ع) با آن حضرت بیعت نمودند و این خود مىتواند نشان از تشیّع مردم این منطقه باشد. از اینرو، مىبینیم که اکثر یزدیان نیز همانند بسیارى از مردم شهرهاى دیگر ایران از ابتدا دوستدار امام على (ع) بوده و خیلى زود به مذهب جعفرى درآمدند، ولى به علت فضاى سیاسى حاکم بر بلاد اسلامى، به ویژه پس از شهادت امام (ع) و در دوره حکومت امویان، تقیه پیوسته در کار آنها بوده است (مستوفى بافقى، ۱۳۴۲: ۱/ ۳۶).
فصل چهارم:
پراکندگی مناطق شیعه نشین ایران درقرن دوم هجری
درآمد
در قرن دوم هجری تشیع به صورت جدی در ایران گسترش یافت که این امر ابتدا در شهر قم شکل گرفت و سپس به سایر شهرهای ایران در کاشان، ری، آوه، اصفهان، اهواز و بیهق گسترش یافته است.
۴-۱- قم
قم در ابتدا محل سکونت اقوامی از زرتشتیان بوده که ممجان نامیده می‌شده‌است (زنده دل، ۱۳۷۹: ۱۰۷). مولف تاریخ قم در باره علت نامگذاری این شهر بدین نام نوشته است: «شهر قم را، بدین علت قم نامیدند که محل جمع شدن آب‌ها و آب انار بوده است و آب در آن جا جمع می‌شده و آن را هیچ منفذ و رهگذری نبوده، در اطراف آن جا علف و گیاهان و نباتات فراوان می‌روییده است و در عرب، جمع شدن آب را قم گویند؛ که بعضی آن را با قمقمه (معرب کمکم) هم‌معنی دانسته‌اند و گلاب پاش را نیز نوعی از قمقمه وصف کرده‌اند و جمع آن را قماقم نامیده‌اند؛ با این تفاوت که وقتی در آن نواحی علف زار و سبزه زار زیاد میشد، چوپانان برای چرانیدن گوسفندان خود، برگرد علف زارها خیمه می‌زدند و خانه‌هایی را بنا میکردند و خانه‌های ایشان را در فارسی، کومه نامیدند و به مرور زمان کومه تبدیل به کم شد؛ پس آن را معرب گردانیده و قم نامیدند» (قمی، ۱۳۱۳: ۷۴).
احداث شهر قم در خبری در سال ۸۳ هجری (یاقوت حموى، ۱۳۹۹ق: ۴/۳۹۷). بیان شده و چنان که در خبر دیگر آمدن طایفه ای عرب به قم که به عنوان موسس این شهر در سال ۹۴ هجری دانسته شده است (قمی، ۱۳۱۳: ۲۴۰). با این حال از مجموع اخبار نقل شده، چنین به دست می آید که پیش از آن نیز کسانی در آن زندگی میکرده اند (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۷۴).
از مجموع حوادث مربوط به نفوذ اعراب اشعری در این منطقه که راوی اصلی آن مولف تاریخ قم است، چنین برمیآید که گروه‌هایی از عجمان در این منطقه میزیستند، امّا اعراب، پس از مدتی، آنان را از آن نقطه بیرون کرده و از بین بردهاند. ابن حوقّل نوشته که در شهر قم، اعراب زندگی می کنند، امّا زبان آنها فارسی است (ابن حوقل، بیتا: ۳۷۰). در این صورت باید عجم هایی هم میبودند که تأثیر قاطع روی زبان عربی قبایل عربی گذاشته باشند. توصیف یعقوبی از قم برای نشان دادن زندگی مشترک عجم و عرب قابل توجه است. شهری است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است و درون شهر، دژی است کهن برای عجم، و در کنار آن شهری است که به آن کمندان گفته میشود و آن را رودخانه ای است که در میان دو شهر آب در آن جاری است و روی آن پل هایی است که با سنگ بسته شده و اهالی که بر آن چیره اند قومی هستند از مدحج و سپس از اشعریان، و در آن مردمی از عجم‌های کهن سکونت دارند و قومی هم از موالی که خود میگویند از موالی عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب اند (بلاذری، ۱۳۳۷: ۴۹).
پس از قیام مختار در سال ۶۷ هجری گروهی از طایفه بنی اسد به قم مهاجرت کردند و در آنجا ساکن شدند. مچنین گروهی از طایفه مذحج و قیس نیز به این منطقه آمدهاند، که هر دو طایفه علایق شیعی داشته اند (قمی، ۱۳۱۳: ۲۳۹).
نخستین شهر ایران که پس از مداین، کانون طرفداران خاندان پیامبر (ص) شد؛ شهر قم بود که اوّلین کسانی که ساکنان این شهر و بخش‌های تابع آن را با تشیع آشنا ساختند، گروهی از فرزندان مالک بن عامر اشعری بودند که مذهب تشیع داشتند (قمی، ۱۳۱۳: ۲۷۸). اینان که بنا بن نقل تاریخ قم شمار آنها به شش هزار تن می‌رسیده است؛ در اصل یمنی بودند که در کوفه ساکن شده بودند (قمی، ۱۳۱۳: ۲۴۰).
همراه اشعریان بسیاری از موالی آنان نیز به تشیع گرویده، احتمالاً به قم آمدهاند. در بین فرماندهان سپاه مختار، محمد بن سائب و برادرش عمربن سائب، اشعری بودند که در قیام مختار فعالانه شرکت داشته و عمر بن سائب از طرف مختار به حکومت ری و همدان منصوب شد. پس از شکست مختار و تسلط عبدالملک مروان بر عراق و به ویژه پس از انتصاب حجّاج بن یوسف به حکومت کوفه، فشار بر شیعیان شدیدتر شد. پس از شکست سپاهیان عبدالرحمن، شدت عمل حجاج نسبت به اعراب یمانی و موالی و شیعیان فزونی گرفت، بنابراین فرزندان و عموزادگان مالک بن عامر اشعری برای در امان ماندن از شر حجاج از کوفه به منطقه جبال کوچ کردند و همان طور که گفته شد با ورود آنان، تشیع به ناحیه جبال و به ویژه قم و کاشان راه یافت و به نوشته مورخان، ایشان در ناحیهای بین قم و کاشان و اصفهان ساکن شدند و به تدریج بذر تشیع را در شهر قم پاشیدند (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۷۹). اشپولر در این باره نوشته است: «یکی دیگر از دلایل اصلی نفوذ تشیع در ایران در قرن اوّل هجری، اعرابی بودند که از جزیره العرب و عراق راهی ایران شدند. در طول قرون اول و دوم هجری شمار این مهاجرتها بسیار زیاد بوده است و به قول برتولد اشپولر، مرکز اصلی تبلیغات شیعیان ابتدا در کوفه بود و از آنجا به عناصر عربی موجود در قم سرایت کرد» (اشپولر، ۱۳۷۳: ۳۲۶).
گفته شد که شهر قم و اطراف آن یکى از مراکز سنّتى تشیّع است که از اواخر قرن اوّل مرکز سکونت و تجمع شیعیان بوده است. در تقسیمبندى مناطق زیر پوشش سازمان وکالت، قم جزو مناطق جبال محسوب مىشود و به همراه آوه و قزوین و همدان، زیرنظر وکلاى برجستهاى اداره مىشده است. در این شهر، اوقاف زیادى وقف پیشگاه معصومین (ع) شده بود و وکلایى از جانب ائمه (ع) ناظر و وکیل بر اوقاف قم بودند که از معروفترین آنان «احمد بن اسحاق قمى» است (جبارى، ۱۳۸۲: ۱/۱۱۲).
۴-۲- آوه
آوه، یا آبه، شهرکی کهن نزدیک ساوه بوده و اکنون شهری است از بخش مرکزی که در جنوب شهرستان ساوه در استان مرکزی ایران قرار دارد. فرهنگ‌ها و منابع تاریخی و جغرافیایی عربی و فارسی، آبه و آوه هر دو آمده، اما اغلب به صورت آبه ثبت شده‌است. جمعی چون دمشقی، فیروزآبادی و یاقوت حمودی «آبه» و گروهی چون ابن‌خلدون، مقدسی، ابن بطوطه و نویسنده حدود العالم، «آوه» آورده‌اند (لسترنج، بیتا: ۲۱۱). اهل ساوه خوش صورت و خوش آوز هستند و در آن کاروانسرا، خانقاه و مدارس بسیار دارد (قزوینى، ۱۳۶۶: ۱۴۱).
در عموم منابع قدیم، آوه به عنوان یکی از شهرهای مهم شیعه نشین و مردم آن به عنوان شیعیانی متعصّب وصف شده اند (یاقوت حموى، ۱۳۹۹ق: ۱/۵۰). کهنترین مأخذی که درباره تشیع مردم آوه سخن گفته، کتاب معروف تاریخ قم تألیف حسن بن محمدقمی (۳۸۷ه. ق) است. عنوان باب چهارم این کتاب چنین است: «در ذکر آمدن عرب آل ملک بن عامرالا شعری به قم وآبه و متوطن شدن بدین هر دو شهر و ذکر سبب انتقال ایشان ازکوفه به قم وآبه بر اختلاف روایات و ذکر سبب کشتن حجاج بن یوسف، محمد بن سایب بن ملک اشعری را» (قمی، ۱۳۱۳: ۲۴۰). بر همین اساس بایدگفت که تشیّع مردم آوه همزمان باتشیّع مردم قم بوده است. در خصوص مراسم عاشورا در بین مردم این شهر آمده است: «این طایفه روز عاشورا اظهار جزع و فزع کنند و رسم تعزیت را اقامه کنند و مصیبت شهدای کربلارا تازه گردانند بر منبرها. علما، سر برهنه کنند و عوام جامه چاک کنندو زنان روی خراشند و مویه کنند» (قزوینی، ۱۳۵۸: ۳۷۰). با توجه به وجود جوّ شدید گرایش به تشیع در آوه، و نزدیکى آن به قم، طبیعى است که وکلاى ائمه (ع) در این قسمت نیز فعال بوده باشند (جبارى، ۱۳۸۲: ۱/۱۱۶).
۴-۳- رى
ری در کتیبه‌های هخامنشی و منابع یونانی به صورت رگ‌آ[۱] و رغه[۲] آمده است. سلوکیان به ری، اریا[۳] و ارویا[۴] و اشکانیان «آرشکیا» می‌گفته‌اند. ری در دوران پیش از اسلام مرکز بزرگ دینی زرتشتیان بوده و به وسیله مدیران موبد نوعی حکومت دینی نظیر واتیکان در آن وجود داشت و به طور کلی ری در دوران مادها و هخامنشیان و حتی قبل از آن نیز شهری مقدس به شمار می‌آمد. قرار گرفتن ری در مسیر جاده ابریشم که از آنجا به همدان می‌رفت علاوه بر جنبه مذهبی به ری اهمیت بازرگانی نیز می‌داده‌است، لذا مردم ری عموماً بازرگان و تاجر پیشه بوده‌اند (کریمیان، ۱۳۴۵: ۳۷).
شهر ری بدون درگیری در زمان عثمان به دست ابوموسی اشعری فتح شد (ابن قتیبه، ۱۹۹۲: ۵۶۸). چندی بیش از پیروزی کامل بنی عباس، ری به دست حسن بن قحطبه گشوده شد، در حالی که گرایش مذهبی مردم این شهر به سوی امویان بود و این موضوع، به دلیل حضور حاکمان ناصبی مذهبی چون کثیر بن شهاب بود. اسکافی، ری را در کنار شام و بصره از جمله شهرهای ناصبی بر شمرده است (اسکافى، ۱۳۷۹: ۳۲). اگر روایاتی که از اهل بیت (ع) در مذمت ری نقل شده است، صحت داشته باشد، میتوان آنها را تأییدی بر گرایش ضد شیعی مردم این شهر دانست. در هر حال این مسأله به معنى فقدان سابقه گرایشهاى شیعى در این منطقه نیست. از همان ابتداى رشد تشیع در عراق و ایران، امامان شیعه اصحاب خاصى از رى داشتند. شاهد این امر، ذکر لقب «رازى» در اسامى تعدادى از اصحاب ائمه (ع)، از امام باقر (ع) به بعد در منابع رجالى مىباشد (یاقوت حموى، ۱۳۹۹ق: ۳/۱۱۸- ۱۱۹).
همچنین قطب الدین راوندى، از مفضّل بن عمر، جریان دو مرد خراسانى از اصحاب امام صادق (ع) را نقل کرده که مقدارى مال را از خراسان به قصد مدینه و براى تحویل به امام صادق (ع) حمل مىکردند، و همواره مواظب مال بودند. در رى یکى دیگر از اصحاب حضرت با آن دو ملاقات کرد و کیسهاى که حاوى دو هزار درهم بود به آنان داد. این دو مرد خراسانى با مواظبت تمام این اموال را تا نزدیکى مدینه حمل کردند؛ در نزدیکى مدینه متوجه شدند که کیسهاى که مرد رازى به آنان تحویل داده مفقود شده است! از این بابت غمناک گشتند و وقتى به محضر حضرت شرفیاب شدند، کیسه را نزد حضرت یافتند. معلوم شد که حضرت در دل شب به خاطر نیازى که به آن مال پیدا کرده بود، شیعهاى از جن را مأمور آوردن آن کیسه نموده است! (جبارى، ۱۳۸۲: ۱/۱۱۷). برخی از عوامل گرایش اهل ری به تشیع - که پیش از آن از سنیان متعصبی بودند چنین است:
در مرحله ی نخست، موقعیت جغرافیایی ری بوده که از طرف شمال به طبرستان و از طرف جنوب به قم محدود میشد و سبب اینکه آن دو منطقه و به خصوص قم از مناطق شیعه نشین بوده اند، این موضوع میتوانسته از نظر مذهبی بر ری تأثیر گذاشته باشد.
حاکمیت ابوالحسن احمد بن حسن مادرانی بر ری در سال ۲۷۵ هجری و حمایت وی از شیعیان، به گونه ای که حتی برخی از علمای اهل تسنن برای تقّرب به وی کتابهایی درباره اهل بیت (ع) نوشتند (جعفریان، ۱۳۸۸: ۲۵۲).
یکی دیگر از عوامل گرایش مردم ری به تشیع، وجود یکی از وکلای امام زمان (ع) به نام ابوالحسین محمد بن جعفر اسدی (م۳۱۲ ق) در این شهر بوده است (جعفریان، ۱۳۸۸: ۲۵۳).
