روش­ها و ساز وکارهایی که ارتباط بین اعتبارات تخصیص یافته به دستگاه­های اجرایی را با خروجی ها و پیامدهای آنها از طریق بکارگیری اطلاعات عملکردی در تخصیص منابع تقویت می سازد.( گروه پنکو)
با توجه به آنچه گفته شد این پژوهش قصد دارد به طراحی مدلی برای بودجه ریزی عملیاتی بپردازد که در این راستا از تلفیق دو تکنیک بهره خواهد گرفت.

روش تهیه بودجه فعلی در کشور ما، روش افزایشی بوده و در این روش بودجه هر دستگاه اجرایی و دولتی بدون انجام هیچگونه ارزیابی از عملکرد گذشته ، فقط با افزایش درصدی به بودجه سال قبل تهیه وتصویب می­ شود. این نوع اختصاص بودجه به دستگاه­ها دارای توجیهات علمی، عملی و قانونی نبوده و فاقد قانونمندی­های رایج در کشورهای پیشرفته است. لذا تغییر رویکرد بودجه ­ریزی برای دستیابی به اهداف پیش بینی شده و جلوگیری از اسراف و تبذیر و توجه به نتایج مبالغی که هزینه می­ شود لازم و ضروری می باشد که با عنایت به خصوصیات و ویژگیهای رویکرد بودجه ­ریزی عملیاتی ، این رویکرد در دستور کار مسئولین کشور قرار گرفته و الزامات قانونی آن نیز در قوانین بودجه سنواتی و برنامه چهارم توسعه آورده شده است تا اولا” ماموریتها و فعالیت­های دستگاه های اجرایی الویت بندی شوند و در ثانی ضمن توزیع مناسب منابع اعم از مادی و معنوی، از به هدر رفتن آنها جلوگیری شود( احمدی،۱۳۸۲).
۱-۳ اهداف
این تحقیق در پی تحقق اهداف زیر می باشد:
طراحی نقشه شناختی بودجه ریزی عملیاتی مرکز آمار ایران
طراحی مدل تصمیم گیری چند معیاره بودجه ­ریزی عملیاتی برای مرکز آمار ایران
۱-۴ سؤالات تحقیق
با توجه به اهداف تحقیق و تعریف مسئله سوالات پیش روی تحقیق بدین شرح می باشند:
نقشه بودجه ریزی عملیاتی مرکز آمار ایران با رویکرد شناختی چگونه اشت؟
اولویت بندی عناصر نقشه شناختی بودجه ریزی عملیاتی مرکز آمار ایران با رویکرد MADM کدام است؟
۱-۵ روش انجام تحقیق
در این تحقیق تلاش خواهد شد تا با ترکیب دو دسته تکنیک و در دو مرحله مدلی برای بودجه ریزی با رویکرد عملیاتی ارائه شود. در مرحله نخست با بهره گرفتن از تکنیک انگاره نگاری شناختی معیارهای تخصیص بودجه شناسایی می شوند.تکنیک انگاره نگاری شناختی برای اولین بار در سال ۱۹۴۸ مطرح شد(مرچانت، ۱۹۹۹)^[۳]. یک انگاره شناختی نمایشی است از تفکر درباره یک مسئله که از فرایند انگاره نگاری حاصل می­ شود. در سالهای اخیر استفاده از انگاره های شناختی جهت ترسیم و بررسی ساختار شناختی اعضای سازمان ها که با مسایل پیچیده روبرو هستند، مورد توجه بسیار قرار گرفته است. انگاره های شناختی دارای ساختار سلسله مراتبی هستند که اغلب به شکل گراف های وسیله- هدف می باشند که عباراتی از جنس هدف در رأس این سلسله مراتب قرار می گیرد(ادن، ۲۰۰۴)^[۴].
یک انگاره شناختی معمولا به صورت عبارات متنی کوتاهی نمایش داده می­ شود که با پیکان­هایی یک سویه به هم مرتبط شده ­اند. به طور کلی فرض بر این است که عبارت واقع شده در انتهای پیکان منجر به عبارتی می­ شود که در نوک پیکان قرار دارد یا اینکه لااقل آن را تحت تاثیر قرار می­دهد(ادن، ۲۰۰۴).
تحقیق مورد بحث در پی آن است که با بهره گرفتن از این تکنیک معیارهای تخصیص بودجه و گزینه های داوطلب دریافت بودجه را شناسایی کند.
از سویی دیگر در اغلب موارد، به نظر می رسد که یکی از رویکردهای مفید در تخصیص بودجه اولویت بندی گزینه­ های داوطلب دریافت بودجه از طریق ارزیابی آنها در خصوص مجموعه ­ای از معیارها باشد(تنگ، ۲۰۰۹)^[۵]، لذا خروجی مرحله اول در واقع ورودی مرحله دوم تلقی می شود، در این مرحله تلاش می شود که با به کارگیری تکنیک­های تحلیل سلسله مراتبی در یک سطح ورودی­ ها و در سطح دیگر فعالیت­های سازمان از منظر تخصیص بودجه اولویت­ بندی شوند.
۱-۶ روش گردآوری داده ­ها و اطلاعات
در این تحقیق از روش­های کتابخانه­ای ( کتاب، مقالات و متون اینترنتی) و مصاحبه و پرسشنامه برای گردآوری داده ­ها و اطلاعات مورد نیاز استفاده می­ شود. بدین ترتیب که ابتدا با مطالعه منابع کتابخانه­­ای فصل ادبیات تحقیق کامل می­ شود و طرحی اولیه برای پژوهش حاضر ریخته می­ شود و سپس از طریق مطالعه اسناد و مدارک سازمانی مرکز آمار ایران و نیز انجام مصاحبه های نیمه باز، اطلاعات مورد نیاز برای فرایند طراحی و تحلیل مدل فراهم می ­آید.
۱-۷ زمان و مکان انجام پژوهش:
از نظر زمانی این پژوهش در بهار و تابستان ۱۳۹۰ انجام شده است و از نظر قلمرو مکانی در مرکز آمار ایران به عنوان مورد مطالعه انجام شده است.
۱-۸ مفاهیم و واژگان کلیدی
بودجه ریزی عملیاتی: بودجه ریزی عملیاتی نوعی سیستم برنامه ریزی ، هزینه یابی و ارزیابی است که بر رابطه بودجه هزینه شده و نتایج مورد انتظار تاکید می ورزد . بنابر این تعریف ، درچهارچوب بودجه ریزی عملیاتی بخش­های مختلف اداری بر اساس استانداردهای مشخص تحت عنوان شاخص­ های عملکرد پاسخگو هستند و مدیران در تعیین شیوه نیل به نتایج از اختیار عمل بیشتری برخوردارند(حسن آبادی و نجارصراف،۱۳۸۶).
انگاره نگاری شناختی: عبارت انگاره نگاری شناختی به سه شیوه کوناکون مورد استفاده قرار گرفته است. در حالت اول به صورت عنوان توصیفی رشته ای می باشد که به تحقیق پیرامون این مسئله می پردازد که افراد چگونه اطلاعات فضایی در مورد یک محیط را فراگرفته، به خاطر می سپارند و پردازش می کنند. در حالت دوم به عنوان یک عبارت توصیفی برای فرایند اندیشیدن درمورد روابط فضایی به کار رفته است. در حالت سوم به عنوان یک اسم توصیفص برای یک رویکرد روش شناسانه در درک شناخت به طورکلی، استفاده شده است که این رویکرد شامل ساخت نقشه هایی از فرایند شناخت می باشد(کی چینگ و فریوندسچ، ۲۰۰۰)^[۶]. در تحقیق حاضر تعریف سوم از انگاره نگاری شناختی مدنظر خواهد بود.
نقشه شناخت: هراری(۱۹۷۲) ^[۷]و همکارانش معتقدند یک نقشه شناخت نمایشی از تفکر درباره یک مسئله است که از فرایند انگاره نگاری حاصل می شود. نقشه ها شبکه ای از گره ها و پیکان ها به عنوان خطوط ارتباطی هستند(نوع خاصی از گراف جهت دار) که جهت پیکان رابطه علیت مورد نظر فرد را نشان می دهد.
تصمیم ­گیری چندمعیاره: بهینه کردن مسایل با در نظر گرفتن چندین معیار را تصمیم ­گیری چندمعیاره گویند. مدل­های تصمیم ­گیری چندمعیاره به دو دسته کلی مدل­های تصمیم ­گیری چندهدفه و مدل­های تصمیم ­گیری چند شاخصه تقسیم می­شوند( اصغرپور،۱۳۸۵).
تصمیم ­گیری چندشاخصه: تصمیم ­گیری چند شاخصه را می­توان ارزیابی چندمعیاره نامید. این دسته از روش­ها فضای تصمیم را گسسته تصور می­ کنند. هر چند که برای این مسائل جواب بهینه وجود ندارد اما با وجود گزینه­ های محدود از پیش تعیین شده، هدف مسئله انتخاب گزینه برتر بر مبنای شاخص­ های چندگانه است( اصغرپور،۱۳۸۵).
فصل دوم
ادبیات تحقیق
بخش اول:
پیشینه نظری پژوهش
۲-۱ -۱ مقدمه
هر سازمان انتفاعی و غیر انتفاعی همواره با مسئله تخصیص بودجه رو به رو می­باشد. از آغاز پیدایش سازمان­ها تا کنون روش­های متعددی مورد توجه مدیران در امر بودجه ­ریزی بوده است. امروزه ناکارآمدی نظام سنتی بودجه ­ریزی بر همگان اثبات گشته و تلاش برای تغییر نظام بودجه ­ریزی کشور از اهم امور تلقی می­گردد(جلال آبادی و همکاران ۱۳۸۴، پورطالعی و آتشک ۱۳۸۹) به طوری که نه تنها در برنامه چهارم توسعه این مهم مورد توجه قرار گرفته بلکه در برنامه پنجم توسعه در بند ۱۹۳ صراحتاً ذکر شده است که وزارتخانه ها و موسسات دولتی موظف­اند برنامه اجرایی و عملیاتی خود را در قالب بسته های اجرایی برنامه پنجم تهیه کنند. علاوه بر این در بند ۱۹۵ دولت مکلف شده است که تا پایان سال دوم برنامه زمینه های تهیه بودجه به روش عملیاتی را فراهم کند به گونه ­ی که بودجه سال سوم برنامه به روش مذکور تهیه گردد.
۲-۱-۲ بودجه و بودجه ­ریزی
۲-۱-۲-۱ تعریف بودجه
از زمان پیدایش واژه بودجه ، تعاریف متعددی از آن ارائه گردیده است که با توجه به نوع برداشت و نگاه افراد به موضوع بودجه متفاوت می باشد . در ابتدای امر، بودجه صرفاً به معنای بودجه نویسی مطرح بود . به همین دلیل تعاریفی که از آن صورت گرفته، معنای بودجه نویسی را در اذهان تداعی می نماید( یوسفی نژاد، ۱۳۸۶).
مفهوم و تعریف بودجه را از دیدگاه علمی و دیدگاه قانونی می­توان مورد بررسی قرار داد.
دیدگاه عرفی و علمی عموماً مشتمل بر تعاریفی است که از سوی صاحب­نظران و اندیشمندان اقتصادی ارائه گردیده است. برخی از این تعاریف عبارتند از:
- بودجه عبارتست از نگاه داشتن حساب دخل و خرج دولت و ایجاد توازن میان درآمدها و هز ینه­ها تا در اثر آن کسری بودجه پیش نیاید(بابائی، ۱۳۸۱).
- بودجه یک سند مالی است مربوط به درآمدها و هزینه­ های دولت(فرزیب، ۱۳۸۱).
- بودجه یک طرح نظام­دار برای بسیج امکانات و حداکثر استفاده از منابع انسانی، مادی و سایر منابع است(ابراهیمی نژاد، ۱۳۸۳).
- بودجه سندی است که دخل و خرج دولت ، برای یکسال شمسی در آن پیش بینی می گردد(صالحی ، ۱۳۷۴).
از نظر قانونی نیز در ماده یک قانون محاسبات عمومی کشور مصوب یکم شهریور ماه سال ۱۳۶۶ کشور بودجه به صورت زیر تعریف شده است:
بودجه کل کشور برنامه مالی دولت است که برای یک سال مالی تهیه می­گردد و حاوی پیش ­بینی درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار و بر ورد هزینه­ها برای انجام عملیاتی که منجر به نیل سیاست­ها و هدف­های قانونی می­ شود بوده و از سه قسمت به شرح زیر تشکیل می­ شود:
۱- بودجه عمومی دولت که شامل اجزای زیر است:
الف: پیش ­بینی دریافت­ها و منابع تامین اعتبار که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در سال مالی قانون، بودجه به وسیله دستگاه­ها از طریق حساب­های خزانه­داری کل اخذ می­گردد.
ب: پیش بینی پرداخت­هایی که می ­تواند از محل درآمدهای عمومی یا اختصاصی برای اعتبارات جاری و عمرانی و اختصاصی دستگاه­های اجرائی در سال مالی مربوط انجام دهد.
۲- بودجه شرکتهای دولتی و بانک­ها شامل پیش بینی درآمدها و سایر منابع تامین اعتبار
۳- بودجه موسساتی که تحت عنوانی غیر از عناوین فوق در بودجه کل کشور منظور می شود(ماده یک قانون محاسبات عمومی کشور).
۲-۱-۲- ۲ تعریف بودجه ­ریزی
محققان و صاحب نظران مختلف به تبع تعاریف گوناگونی که از بودجه ارائه کرده ­اند بودجه ­ریزی را نیز به صورت­های مختلفی تعریف کرده ­اند. فرزیب(۱۳۸۱) بودجه ­ریزی را یک تفکر منسجم از منابع مالی محدود در برابر نیازهای نامحدود می­داند به­ طوری که ارتباطات ارگانیک و همه جانبه بین منابع مالی و غیر مالی لحاظ شده باشد. وی در بیانی دیگر بودجه ­ریزی را برآورد منطقی حجم عملیات در مقابل اعتبارات می­خواند و معتقد است با توسل به بودجه ­ریزی برنامه توسعه از قوه به فعل در می ­آید.