فصل اول
طرح تحقیق
۱- مقدمه:
بررسی آمار صادرات و واردات در سال ۱۲۶۸ ه ش نشان می‌دهد که محصولات کشاورزی و دامی عمده ترین بخش محصولات صادراتی ایران در یک قرن پیش بوده است. در آن زمان ابریشم، برنج، پنبه، توتون و تنباکو از اقلام عمده صادراتی کشور بوده‌اند که امروزه به منظور وارد کردن اغلب آنها سالانه مبلغ قابل ملاحظه ای ارز از کشور خارج می‌شود. این آمار همچنین نشان می‌دهد که با وجود کسری موازنه تجاری در سال۱۲۶۸ ه ش ، درآمد حاصل از صدور کالاهای کشاورزی به تنهایی قادر به جبران بیش از نیمی از هزینه‌های مربوط به واردات کشور بوده است ولی تا سال ۱۳۲۰ ه ش سهم صادرات غیر نفتی به تدیریج تقلیل می‌یابد چنانکه سهم صادرات غیر نفتی از کل مبادلات بازرگانی خارجی به یک سوم می‌رسد و تا سال ۱۳۳۰ ه ش این نسبت به حدود یک چهارم تنزل پیدا می‌کند. روند گسترش واردات در پی افزایش درآمد‌های ناشی از فروش نفت به نحوی شتاب می‌گیرد که تولید داخلی تحت الشعاع واردات کالا واقع شده و تجارت خارجی به اهرم فشار بر اقتصاد ملی بدل می‌شود. بنابراین از حدود یکصد سال پیش رابطه تحویل نفت در مقابل دریافت کالای ساخته شده، هسته اصلی بازرگانی خارجی کشور گردیده و وابستگی اقتصادی در نتیجه وجود این بافت ناسالم ایجاد و تحکیم شده است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به منظور تغییر روند بازرگانی خارجی با توجه به نیازهای واقعی کشور، تلاشهایی بعمل آمد. اما از هم گسیختگی اقتصاد کشور بدلیل اعتصابات گسترده مردم در سال ۱۳۵۷ و عدم وجود برنامه مشخص و نیز بروز عوامل متعدد سیاسی موجب گردید که سهم واردات مصرفی همچنان به روند صعودی خود ادامه دهد. بعدها نیز تحریم اقتصادی و جنگ تحمیلی، میزان صادرات را بشدت کاهش داد. بطوریکه در حال حاضر تجارت خارجی ایران با صادرات تک محصولی (نفت) و وابستگی شدید به ارز حاصل از آن مشخص می‌باشد. در سالهای اخیر دولت تلاشهای بسیاری به منظور افزودن بر سهم صادرات غیر نفتی بعمل آورده است. در این راستا صادرات سنگهای قیمتی و بخصوص فیروزه نیشابور می‌تواند مثمر ثمر واقع گردد، چراکه فیروزه نیشابور بعنوان بهترین فیروزه جهان، دارای شهرت بین المللی است و در صورت توجه بیشتر به صادرات آن می‌تواند ارز آوری مناسبی ایجاد نماید.
۲- بیان مسئله:
قدیمی ترین اطلاعی که از فیروزه در دست داریم به ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح مربوط است و نوشته‌اند که فراعنه مصر این سنگ زیبا را از معادن شبه جزیره سینا استخراج کرده و در زینت آلات خود بکار می‌بردند و بدین گونه شاید استخراج فیروزه قدیمی ترین استخراج کانهای صخره ای در ستاریخ باشد ولی از همان زمان های باستان بهترین و مطلوبترین فیروزه در معادن ایران بدست می‌آمده که از زمان های بسیار قدیم آن را استخراج و صادر می‌کرده‌اند و چون این سنگ بهادار از راه ترکیه به اروپا وارد و شناخته گردیده است بدان سبب اروپاییان آن را، ترکواز (Turquoise) یعنی ترکی می‌نامند.
نام نیشابور با نام فیروزه همزاد است و در مقام تعریف، نیشابور را شهر فیروزه‌های درشت، شهری با سنگهای فیروزه و … می‌گویند. بشهادت گوهر شناسان دور و نزدیک، فیروزه نیشابور در روی زمین مقام اول را دارد. این سنگ گرانبها و پر ارزش که زینت بخش گنجینه‌های گرانبهای ثروتمندان جهان و خزاین ممالک می‌باشد همواره توجه جهانیان را به خود جلب کرده است.
از کتیبه کاخ داریوش در شوش معلوم می‌گردد که در آن تاریخ فیروزه «اخشائین» نامیده می‌شده و از خوارزم برای زینت آلات کاخ وارد شده بود. نمونه‌هایی که در اثر کاوشهای باستان شناسی بدست آمده نشان می‌دهد که فیروزه در هزاره دوم قبل از میلاد در ایران بعنوان سنگ زینتی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در دوره ساسانیان از فیروزه غیر از انگشتر و گوشواره و غیره ظروفی برای دربار سلاطین تهیه می‌شده است.
از مطالب فوق بخوبی می‌توان به مرغوبیت فیروزه نیشابور و قدمت استخراج و تراش آن و دیرینه بودن هنر ساخت زیور آلات فیروزه ای در ایران پی برد بطوریکه فیروزه نیشابور حتی به کشورهای اروپایی هم صادر می‌شده است. اما علی رغم این پیشینه افتخار آمیز، متأسفانه در حال حاضر فیروزه تراشی و صادرات فیروزه از وضعیت مطلوبی برخوردار نیست و بر اساس مصاحبه‌های انجام شده با فیروزه تراشان و صادرکنندگان مصنوعات فیروزه ای، هم اکنون بخش قابل ملاحظه ای از فیروزه‌های تراشیده شده در بازار داخلی را فیروزه‌های شیمیایی و یا فیروزه‌های آمریکایی که بصورت قاچاق وارد کشور می‌گردد، تشکیل می‌دهد. با وجود چنین مسأله نگران کننده ای تاکنون تحقیق علمی برای پاسخگویی به سؤالات زیر انجام نشده است:
وضعیت فعلی مدیریت بازار فیروزه صادراتی استان خراسان چگونه است؟
راهکارهای مناسب جهت افزایش صادرات مصنوعات فیروزه ای کدامند؟
امید است که این تحقیق بتواند از طریق پاسخگویی به سؤالات فوق در جهت آشنایی بیشتر با صنعت فیروزه استان خراسان و رفع موانع و مشکلات آن مفید واقع شده، نقش کوچکی در تحقق آرمان ملی اقتصاد بدون نفت ایفا نماید.
۳- ضرورت انجام تحقیق
با توجه به اینکه فیروزه تراشی یکی از صنایع دستی مهم استان خراسان محسوب می‌شود و برای پی بردن به ضرورت انجام این تحقیق، شایسته است که به اختصار اهمیت صنایع دستی را از ابعاد مختلف بررسی نماییم:
اشتغال زایی: اشتغال زایی صنایع دستی با توجه به تعداد قابل توجه شاغلین در رشته‌های گوناگون صنایع دستی و سنتی از مهمترین عوامل مؤثر توسعه اقتصادی به حساب می‌آید.
ارزش افزوده: تولیدات صنایع دستی، از ابعاد مختلف بخصوص در رابطه با صادرات کشور از ویژگی خاصی در زمینه‌های اقتصادی ارز آفرینی و تولید درآمد ملی برخوردار است. ارزش افزوده اینگونه تولیدات موجب توصیه اکید در زمینه توسعه و گسترش آن می‌گردد.
عدم وابستگی صنایع دستی: صنایع دستی بدلی عدم وابستگی به مواد اولیه خارجی و اتکا به تولیدات داخلی، از ویژگی بارزی برخوردار است و این امر در اکثر رشته‌های آن بوضوح دیده می‌شود. البته در بعضی موارد نادر، به میزان ناچیزی از مواد اولیه خارجی وابسته می‌گردد. در مجموع توسعه و گسترش صنایع دستی گام مفیدی در خود کفایی نسبی کشور به حساب می‌آید.
مظاهر فرهنگی صنایع دستی: اصالتهای فرهنگی صنایع دستی، مبین ارزشها و هویت سنتی جامعه بوده و اشاعه اینگونه صنایع در گسترش و تعمیم هویت فرهنگی جامعه بسیار با اهمیت می‌باشد.
علاوه بر موارد فوق می‌توان گفت که امروزه استخراج و فرآوری سنگهای قیمتی، بخش مهمی از اقتصاد کشورهایی مانند: برزیل، کلمبیا، افریقای جنوبی، استرالیا، برمه، سریلانکا، تایلند، چین، هند، کشورهای اروپایی، آمریکا و بسیاری از دیگر کشورها را تشکیل می‌دهد. بصورتیکه حذف این صنعت برای تعدادی از این کشورها حکم حذف صنعت نفت برای ایران را دارد.
ارزش تولید جهانی سنگهای قیمتی پس از فرآوری در سال ۱۹۹۵ میلادی به بیش از یکصد میلیاد دلار رسید. امروزه اهمیت بازار جهانی سنگهای قیمتی به حدی است که در اکثر کشورهای جهان متخصصان این رشته در محافل علمی-دانشگاهی ویژه ای تحت نام جمولوژی (Gemology) یا گوهر شناسی تربیت می‌شوند. در یک مقایسه اگر ارزش یک نگین زمرد با کیفیت عالی به وزن ۶۰ قیراط (۱۲ گرم) و به ارزش تقریبی یک میلیون دلار را با قیمت ۱۲ گرم طلا به ارزش تقریبی یکصد دلار بسنجیم در می‌یابیم که چرا امروزه اکثر سرمایه گذاران کوچک و بزرگ در جهان، خرید سنگهای قیمتی را به خرید فلزات قیمتی ترجیح می‌دهند.
اما متأسفانه در کشور ما بهره برداری از معدن فیروزه نیشابور از وضعیت مطلوبی برخوردار نمی باشد. زیرا مطابق اطلاعات دریافتی از اداره کل معادن و فلزات استان خراسان، میزان استخراج مجاز سالیانه این معدن ۳۷۰۰۰ کیلوگرم می‌باشد ولی در سال ۱۳۷۷ میزان استخراج،۱۳۵۰۰ کیلوگرم بوده است و بناچار فیروزه تراشان برای تداوم فعالیت خود، به فیروزه‌های وارداتی روی آورده‌اند و اگر این روند به همین صورت ادامه پیدا کند دور از انتظار نخواهد بود که در آینده ای نه چندان دور دستیابی به فیروزه مرغوب و معروف نیشابور به آرزویی برای فیروزه تراشان و خریداران داخلی و خارجی تبدیل شود.
۴- فرضیه‌های تحقیق:
مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، از قیمت مناسب برخوردار هستند.
مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، ازکیفیت مناسب برخوردار هستند.
مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، از توزیع مناسب برخوردار هستند.
مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان، از ترفیع فروش مناسب برخوردار هستند.
قوانین و مقررات صادراتی کشور، بر صادرات مصنوعات فیروزه ای تأثیر مثبت داشته است.
۵- اهداف مورد نظر برای انجام تحقیق
با توجه به اینکه لازمه هر نوع حرکت تکاملی در جهت تحقق وضعیت مطلوب، شناخت دقیق وضعیت موجود می‌باشد و با در نظر گرفتن اینکه یکی از مهمترین اهداف تمام تحقیقات کاربردی، ارائه راهکارهای مناسب به منظور سیاست گذاری‌های صحیح می‌باشد، اهداف اساسی از انجام این تحقیق را می‌توان به شرح زیر بیان نمود:
شناخت وضعیت فعلی مدیریت بازار فیروزه صادراتی استان خراسان.
ارائه راهکارهای مناسب جهت افزایش صادرات مصنوعات فیروزه ای.
۶- روش تحقیق:
در این پروژه برای جمع آوری اطلاعات از روش مصاحبه و نیز از منابع کتابخانه ای استفاده شده است.
۱- جامعه آماری:
در این پژوهش، دو جامعه آماری به شرح زیر در نظر گرفته شده است:
فیروزه تراشان مستقر در بازار امام رضا (ع)
صادرکنندگان فعال مصنوعات فیروزه ای استان خراسان که دارای کارت بازرگانی می‌باشند.
۲- نمونه گیری:
با توجه به اینکه تعداد اعضای جامعه آماری صادرکنندگان مصنوعات فیروزه ای استان خراسان ۸ نفر می‌باشند، از روش سرشماری برای بررسی تمام اعضای این جامعه استفاده گردید.
برای جامعه آماری فیروزه تراشان، حجم نمونه ۳۰ نفر در نظر گرفته شد که از طریق روش نمونه گیری تصادفی ساده (قرعه کشی) از میان اعضای جامعه آماری مذکور انتخاب شدند.
۳- محدودیت‌ها و مشکلات انجام تحقیق
مهمترین مشکل در انجام این تحقیق را می‌توان عدم وجود مناع اطلاعاتی در زمینه بازاریابی و صادرات فیروزه ایران و سایر کشورهای صادر کننده ذکر نمود.
۴- پیشینه تحقیق
با توجه به بررسی‌های انجام گرفته توسط نگارنده، تا کنون تحقیق علمی در زمینه بررسی وضعیت مدیریت بازار (۴p) مصنوعات فیروزه ای صادراتی استان خراسان انجام نگرفته است و از بین سایر موضوعات مرتبط با فیروزه، می‌توان مقالات زیر را نام برد:
مقاله خانم ملیحه برادران حسینی تحت عنوان «فیروزه و فیروزه تراشی» که مربوط به سال ۱۳۶۸ بوده و کلیاتی در مورد نحوه استخراج و تراش فیروزه را مورد بررسی قرار داده است و در کتابخانه سازمان صنایع دستی خراسان موجود می‌باشد. علاوه بر مورد فوق، مقاله کوتاهی تحت عنوان «شهرت جهانی فیروزه خراسان بویژه در کشورهای مسلمان» را می‌توان نام برد که توسط آقای احمد ماهوان در سمینار شناخت استعدادهای بازرگانی-اقتصادی استان خراسان (۲۸ و ۲۹ دی ماه ۱۳۷۳) ارائه شده است. سایر تحقیقات انجام شده عمدتاً معدن فیروزه نیشابور با از جنبه‌های جغرافیایی و زمین شناسی مورد بررسی قرار داده‌اند که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
پایان نامه تحصیلی مرحوم دکتر مهدی صدیقی تحت عنوان «معادن خراسان» در گروه جغرافیایی دانشگاه مشهد (سال تحصیلی ۴۰-۱۳۳۹).
پایان نامه کارشناسی ارشد آقای مسعود رباطیان تحت عنوان «پترولوژی کانسار فیروزه نیشابور» در دانشکده علوم پایه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال (زمستان ۱۳۷۴).
۵- تعریف واژه‌های تخصصی مورد استفاده در تحقیق:
مدیریت بازار: مدیریت بازار یا بازار گردانی عبارتست از اداره کردن بازار از طریق مدیریت (محصول، قیمت، توزیع و ترفیع).
چهارپی (۴p): منظور از ۴p عناصر آمیخته بازاریابی می‌باشند که عبارتند از:
محصول (Product)، قیمت (Price)، توزیع (Place)، و ترفیع فروش (Promotion).
نمایندگی تجارتی: رابطه ای است حقوقی که بموجب آن نماینده می‌تواند به نام و به حساب شخص دیگری (اصیل) در انعقاد قراردادی شرکت کند که آثار آن بطور مستقیم دامنگیر اصیل می‌شود.