NPP
FPP
PAL
SDE
ppb
DNA
ATP
FCR
pH
DPPH
IC₅₀
GC
FID
GC-MS
dc
ac
RT
KI
NCI
MIC
DD
UV-Vis
DMSO
BHT
CFU
I.U.
NCCLS
BHI
SDA
PDA
NA
LC₅₀
FRAP
TBA

فصل اول

مباحث نظری

مقدمه

گیاهان دارویی از سابقه­ای بسیار درخشان به ویژه درکشور­های باستانی مانند چین، یونان، مصر، ایران و هندوستان برخوردار است. در ایران باستان استفاده از گیاهان به عنوان دارو، ضدعفونی کننده و معطرکننده مرسوم بوده است [۱].
تاریخ اسانس‌ها از شرق آغاز شد. فن اسانس‌گیری به روش تقطیر در مشرق زمین به خصوص در مصر، ایران و هندوستان پی‌ریزی و اجرا شد [۲]. خدمات علما و دانشمندان مسلمانی نظیر جابربن‌حیان، زکریای‌رازی، ابونصرفارابی، ابوعلی‌سینا که سرآمد علوم شیمی، پزشکی وداروسازی عصر خود بودند؛ به اندازه ای است که هنوز هم جوامع انسانی از پرتو آنها در زمینه‌های مذکور استفاده می‌کنند. شاید اولین داروخانه گیاهی در قرن سوم هجری در بغداد شکل گرفت. اما به دلیل اینکه تا آن زمان دانش بشری فاقد معیارها و استانداردهای لازم برای تشخیص درست گونه‌های گیاهی بود، گاهی گونه‌ها و گیاهان متعددی با یک عنوان ولی با خواص متفاوت به مردم ارائه می‌شدند. بعدها مواد مؤثر موجود در گیاهان دارویی جایگزین مواد خام گیاهی گردید و به تدریج باب شیمی گیاهی گشوده شد تا اینکه امروزه تعداد زیادی از داروهای مدرن از منابع گیاهی استخراج می‌شوند [۳].

کیمیاگران اسانس را جوهره گیاه نامیده­اند و بر اساس این تفکر اسانس شکل مادی نیروهای حیاتی و روحی موجود در گیاهان است. با گسترش این علم، استخراج اسانس مورد توجه بیشتر قرار گرفت و به همراه عصاره­های گیاه، قرنها به عنوان پایه بیشتر داروها و یا به تنهایی به عنوان دارو جهت درمان بیماری­های مزمن و همگانی بکار می­رفتند [۴].
کشور ما در زمینه درمان گیاهی و استفاده از گیاهان دارویی تاریخ و پیشینه‌ای درخشان دارد. با وجود این، آن‌چنان‌که شایسته است، حاصل قرن‌ها تجربیات گذشتگان را ارج ننهاده‌ایم. با توجه به اینکه کشور ایران از ذخیره غنی گیاهی برخوردار است و بسیاری از گیاهان این سرزمین از لحاظ قابلیت‌های مختلف فیتوشیمیایی، ضدمیکروبی، دارویی و غیره مورد بررسی قرار نگرفته لذا شایسته است قابلیت گیاهان بکر آن ارزیابی شود که دو گیاه Morina persica L. و Physospermum cornubiense (L.) DC. از این جمله می باشند.

۱-۱- ترکیبات طبیعی

سال‌هاست که منشأ، خواص و فواید مربوط به فرآورده‌های طبیعی توجه پژوهشگران را به خود معطوف کرده است.فرآورده‌های طبیعی معمولاً به دو دسته‌ی بزرگ متابولیت‌های اولیه و متابولیت ثانویه تقسیم می‌شوند. متابولیت‌های اولیه متشکل از مولکول‌های لازم و ضروری برای زندگی هستند و عمدتاً شامل پروتئین‌ها، کربوهیدرات‌ها، چربی‌ها و نوکلئیک اسیدها می‌باشد. این مولکول‌ها از مسیرهای متابولیکی که در بیشتر موجودات زنده رایج هستند، تشکیل می‌شوند. از این رو مسیرهای متابولیت اولیه مرتبط با فرایندهایی هستند که موجب سنتز، تجزیه، و تبدیل این متابولیت‌های اولیه می‌گردد.در مقابل، فراوانی متابولیت‌های ثانویه معمولاً کمتر است و اغلب منحصر به گونه‌های خاصی می‌باشند [۶]. در بیشتر موارد، ترکیبات طبیعی به متابولیت‌های با جرم مولی کمتر از ۲۰۰۰ واحدجرم اتمی اطلاق می‌شود که برای ادامه حیات موجودات زنده ضروری نیستند ازجمله ؛ آلکالوئیدها، فلاونوئیدها، کومارین‌ها، گلیکوزید‌ها، لیگنان‌ها، استروئیدها و غیره [۷]. ترکیبات طبیعی را براساس ساختار مولکولی، فعالیت فیزیولوژی، کموتاکسونومی و مبدأ بیوسنتز می‌توان تقسیم‌بندی کرد [۸].

۱-۱-۱- آلکالوئید

گیاهان حاوی آلکالوئید گستره وسیعی از داروها را در بر می­گیرند. آلکالوئیدها از نظر ساختمان شیمیایی اختلاف زیادی با هم دارند ولی وجود یک ازت بازی وجه مشترک تمامی آن­ها می­باشد. آلکالوئیدهای معمول که از گیاهان به دست می­آیند، نوعی ترکیب بازی هستند که دارای یک یا بیش از یک اتم ازت ( معمولاً در حلقه­ی هتروسیکل ) می­باشند. این ترکیب­ها دارای اثرات فیزیولوژیک برجسته­ای روی انسان و حیوان می­باشند [۹].
دو دسته کلی از آلکالوئیدها وجود دارند:
۱-آلکالوئیدهای غیرهتروسیکل یا آلکالوئیدهای نامعمول و غیرشاخص که گاهی اوقات آنها را پروتو‌آلکالوئید یا آمین‌های بیولوژیک می‌نامند.