میگردد." [۲۱]
گفتار دوم – عوامل شخصی تشدید مجازات
الف – تعریف
همان گونه که از نام این عامل بر میآید، جهات و کیفیاتی است که باید در شخص وجود داشته باشد تا باعث تشدید مجازات وی شود. در این مورد که این شخص چه کسی است، اختلاف نظری وجود ندارد و همگی متفق القول اند که شخص مرتکب مورد نظر می باشد اعم از اینکه مباشر، معاون یا شریک باشد. در این بین اختلاف نظری بین نویسندگان حقوق جزا وجود دارد با این عبارت که ” منظور از علل شخصی تشدید مجازات، اموری است که بستگی به شخصیت مجرم و یا مجنی علیه داشته و از شخص آنها ناشی می شود." [۲۲] و از تشدید مجازات به سبب مسلمان بودن مجنی علیه را از مصادیق شخصیت مجنی علیه که باعث تشدید مجازات می شود نام می برد. در حالی که این عامل را می توان عامل عینی یا خارجی تشدید مجازات دانست زیرا شخصیت و وضعیت مجنی علیه اوضاع و احوالی خارج از شخص مرتکب است. ” کیفیت مشدده شخصی مربوط به تقصیری است که در شخص مجرم وجود دارد مثل حالت
مستی. “ [۲۳]
” اینکه کدام یک از کیفیات شخصی، موجب تشدید مجازات است، نیاز به تصریح قانون دارد قاضی
نمی تواند به میل خود و خارج از موارد مصرحه در قانون، دایره کیفیات مشدده شخصی را توسعه داده و بر مبنای آن مجازات را تشدید کند. مثلا ً غیر مسلمان یا خارجی بودن مرتکب جرم را به عنوان کیفیات مشدده تلقی و به موجب آن مجازات مجرم غیر مسلمان یا فرد خارجی را تشدید کند. “ [۲۴]
” تفکیک کیفیات مشدد عینی و شخصی بیشتر از نظر رعایت مقررات کیفری شرکت و معاونت در ارتکاب جرم است. زیرا وجود کیفیات عینی مجازات باعث تشدید مجازات مرتکب و سایر کسانی که در وقوع آن شرکت یا مقاومت کرده اند، خواهد شد. ولی کیفیات مشدده شخصی تنها در مورد مرتکب جرم قابل اجرا است. زیرا علت تشدید فقط مربوط به شخص مجرم است." [۲۵]
ب – مصادیق
از مهم ترین مصادیق علل شخصی تشدید مجازات عبارت اند از :
-
- احصان : حد زنا در مورد زن یا مردی که دارای شرایط احصان باشند مطابق بند(الف) و (ب) ماده ۸۲ قانون مجازات اسلامی رجم است.
-
- مستی : قانونگذار در ماده ۷۱۸ قانون مجازات اسلامی یکی از عواملی که باعث تشدید مرتکب به بیش از دو سوم حد اکثر مجازات مورد نظر محکوم شود، مستی است.
-
- کفر : مطابق بند (ج) ماده ۴۸ قانون مجازات اسلامی، کافر بودن زانی موجب قتل وی می شود.
-
-
- مستخدم دولت بودن : قانونگذار مجازات شرکت در جعل یا استفاده از مدارک و اوراق جعلی را، در صورتی که مرتکب مستخدم دولت باشد را حداکثر میزان مجازات در نظر گرفته. هم چنین در تبصره ۲ ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء، اختلاس و کلاهبرداری برای مجازات مستخدمین دولتی علاوه بر مجازات مورد نظر، مجازات دیگری نیز در نظر گرفته است.
-
نکته ای که باید بدان اشاره شود این است که اکثریت قریب به اتفاق نویسندگان حقوق جزا سردستگی یا رهبری در جرایم گروهی و سازمان یافته را از علل شخصی تشدید میدانند در حالی که مطابق نظر اینجانب این عامل جزء عوامل عمومی تشدید مجازات محسوب می شود نه علل شخصی تشدید مجازات و از این جهت در قسمت عوامل عمومی مورد بحث قرار گرفته است .
مبحث چهارم – انواع عوامل عام تشدید مجازات در حقوق ایران
همان گونه که در تقسیم بندی کیفیات مشدده به آن اشاره گردید، عوامل عمومی تشدید مجازات یکی از تقسیم بندی های این عوامل هستند که خود به سه عامل تکرار جرم، تعدد جرم و سردستگی گروه مجرمانه از هم تفکیک می شوند.در این مبحث این سه عامل مورد تعریف و تدقیق قرار خواهد گرفت.
گفتار اول – تعدد جرم و انواع آن
برای ارائه تعریفی جامع و کامل ابتدا تعاریفی از بزرگان حقوق را نقل می کنیم :
دکتر اردبیلی در تعریف تعدد جرم می گوید : ” تعدد جرم بنا به تعریف عبارت است از ارتکاب جرایم متعدد بدون اینکه متهم برای اتهامات متعدد و پیشین خود به محکومیت کیفری قطعی رسیده باشد، خواه جرایم متعدد در فواصل کوتاهی ارتکاب یافته باشد، چندانکه زمان برای تعقیب و محکومیت متهم کافی نبوده، خواه متهم متواری بوده و یا جرایم او به دلایل گوناگون کشف نشده باشد." [۲۶]
دکتر نوربهاء تعدد جرم را اینگونه تعریف می کند : ” بزهکار یا جرایم فراوانی را در کنار هم و با فواصل معین انجام می دهد بی آنکه هیچ یک از آنها به مرحله صدور حکم یا اجرا رسیده باشد و یا با عمل واحد چند عنوان مجرمانه را بر عهده می گیرد و یا چند نتیجه از عمل واحد او ایجاد می شود. “ [۲۷]
تعدد جرم خود به انواع مختلفی قابل تقسیم است که هر یک در جای خود تعریف خواهد شد.
الف – تعدد مادی (واقعی)
در این حالت ” دادگاه با متهمی مواجه می شود که بیش از یک جرم مرتکب شده است، اعم از اینکه جرایم متعدد را تواما ً و در زمان نزدیک به هم و یا اینکه در زمان های کم و بیش طولانی مرتکب شده باشد. “ [۲۸] تعدد مادی خود به دو نوع قابل تقسیم است : ۱- تعدد مادی مختلف. ۲- تعدد مادی غیر مختلف (مشابه).
-
- تعدد مادی مختلف
در این قسم از تعدد فرد مرتکب جرایم متعددی می شود. به عنوان مثال شخصی مرتکب یک فقره سرقت، دو فقره استعمال مشروبات الکلی و یک فقره جعل می شود. این قسم از تعدد همان است که در قسمت ابتدایی ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی به آن تصریح شده : ” در مورد تعدد جرم هر گاه جرائم ارتکابی مختلف باشد.
-
- تعدد مادی غیر مختلف (مشابه)
در تعدد مادی مشابه شخص مرتکب یک نوع جرم اما به کرات می شود. به عنوان مثال فردی مرتکب چند فقره کلاهبرداری می شود. این قسم تعدد در قسمت دوم ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی با عبارت ” اگر مختلف نباشد فقط یک مجازات تعیین می گردد… ” آمده است.
ب- تعدد معنوی (اعتباری)
” مقصود از تعدد اعتباری جرائم، شمول چند وصف جزایی بر فعل واحد است. به این معنی که گاه فعل واحد نقض چندین ماده از قوانین کیفری محسوب شده و به نظر چنین می رسد که جرائم متعددی ارتکاب یافته است. “ [۲۹]
در این نوع از تعدد جرم، فرد مرتکب واحد و عمل ارتکابی نیز عمل واحد ولی در عمل منتج به نتایج متعدد می شود. به عنوان مثال فردی طی عملیات تروریستی اقدام به بمب گذاری در یک ساختمان می کند و در نتیجه این اقدام، ساختمان مورد نظر تخریب، افرادی کشته و زخمی و خسارت به ساختمان های همجوار وارد میشد.” آیا در این موارد، به اعتبار نتایج متعدد، جرائم متعدد.واقع شده یا خیر؟ به نظر میرسد از حیث تعزیری بودن، جرم واحد اما اگر در اثر عمل مجرمانه واحد، نتایج مجرمانه متعدد که
پاره ای تعزیری و برخی موجب قصاص یا دیه یا حد باشد، به اعتبار مجازات های متعدد، جرائم متعددی واقع شده است.”[۳۰]
ج – تقسیمبندی تعدد به تعدد عام و خاص
” در معنای عام یعنی جرائم متعددی از ناحیه کسی تحقق یافته باشد. این تعریف از دو جهت اطلاق دارد :
-
- شامل کلیه جرائم اعم از جرائم موجب حد، قصاص، دیه، تعزیر و بازدارنده است.
-
- شامل جرائم بعد از اجرای مجازات جرم سابق نیز می شود. به عبارت دیگر در این معنا تعدد جرم شامل تکرار جرم نیز می شود. بنابراین در محاورات عمومی وقتی گفته می شود (الف) مرتکب جرائم متعددی شده است یا تعدد جرم رخ داده است، یعنی جرائم متعددی صرف نظر از نوع و نیز قبل یا بعد از اجرای مجازات تحقق یافته است.
تعدد جرم در مفهوم خاص عبارت از ارتکاب جرائم متعدد تعزیری و بازدارنده از ناحیه کسی در حالی که قبل از آخرین جرم، مجازات هیچ یک اجرا نشده و یا بعد از اجراء حکم، جرائم متعدد تعزیری یا بازدارنده از ناحیه وی واقع شده باشد." [۳۱]
گفتار دوم – مفهوم تکرار جرم و انواع آن
” مفهوم تکرار که معادل انگلیسی آن “recidivism” و معادل عربی آن ” عود ” است، از واژه لاتین"recidere ” مشتق می شود که به معنی سقوط مجدد ” fall back ” می باشد. در این معنی تکرار جرم به عنوان یک موضوع حقوق کیفری عبارت از بازگشت یک فرد به ارتکاب رفتار جنایی است، بعد از اینکه او به علت ارتکاب جرم پیشین محکوم، مجازات و (به فرض) اصلاح شده است. “[۳۲]
در رابطه با تعریف تکرار جرم باید گفت که ” در حقوق کیفری ایران معیارهای مختلفی از تکرار جرم پذیرفته شده است و بر این اساس تعریف تکرار جرم در ایران، تابعی از قانون کیفری حاکم است. نویسندگان حقوق کیفری در ایران نیز از همین مبنا عمل کرده و به تعریف تکرار جرم پرداخته اند. “[۳۳] بنابراین در مبحث مربوط به تاریخچه تکرار جرم با توجه به قانون هر دوره تعریفی از آن ارائه خواهد شد.
تکرار جرم نیز خود به انواع مختلفی قابل تقسیم است :
