انسان، در طول زندگی دنیوی و مادی خود همواره با دشمنان درونی و بیرونی مواجه است و غفلت از آن‌ ها و یا ترس و واهمه داشتن از آن ها، می‌تواند به انسان، صدمات جبران‌ناپذیری وارد کند و بهداشت روان فرد به مخاطره افتد. اما اگر تکیه‌گاه قوی و مطمئن و قابل اعتماد داشته باشد، می‌تواند با تکیه بر او، از پس دشمنان خود برآید و آن پایگاه و تکیه‌گاه مطمئن، جز خداوند، کسی نمی‌تواند باشد. تنها اوست که انسان را در هر شرایط، تنها نگذاشته و به او یاری می‌رساند که نتیجه این باور، برخورداری از سلامت روان خواهد بود.

ترس بی‌مورد، نوعی بیماری روانی است و قرآن کریم، مردم را دعوت می‌کند که از دیگران نهراسند (رضایی، سیدفاطمی و حسینی، ۱۳۸۹).

«لا تطع الکافرین و المنافقین و دع اذاهم و توکل علی الله و کفی بالله وکیلا» (احزاب، ۴۸)؛ و از کافران و منافقان اطاعت مکن و به آزارهای آن ها اعتنا نکن و بر خدا توکل کن و همین بس که خدا حامی و مدافع (تو) است.

یکی از پیام‌های آیه فوق، درسی است برای همه رهبران اسلامی و مؤمنان که در برابر انبوه دشمنان هرگز نهراسند، بلکه با اتکا و توکل بر پروردگار، با قاطعیت هرچه بیشتر، آن ها را به میدان فراخوانند و قدرتشان را تحقیر کنند، که این عامل مهمی برای تقویت روحیه پیروان و شکست روحیه دشمنان خواهد بود. زیرا قوی‌ترین اهرم در برابر تهدیدات دشمن، ایمان و توکل به خدا است؛ «حسبنا الله و نعم الوکیل» (آل عمران، ۱۷۳)؛ و مؤمن وقتی در گرداب بلا قرار می‌گیرد، توکل و اتصال خود را با خدا بیشتر می‌کند (قرائتی، ۱۳۸۳). و از عناد مخالفان خسته نمی‌شود و با توکل بر خداوند، راهش را ادامه می‌دهد. «و علی الله فلیتوکل المؤمنون» (آل عمران، ۱۲۲).

‌بنابرین‏ فرد ناتوان، با اتصال به کمک و مشیت خداوند توانا و قوی، مطمئن می‌شود که با کمک گرفتن از خداوند بر حوادث پیروز خواهد شد و پشتش به پشتیبانی خداوند، گرم است (گنجی، ۱۳۷۸).

یکی از عوامل مهم در تربیت و یکی از والاترین لذت‌ها برای انسان، سکینه و آرامش روانی است. اضطراب و نگرانی از بزرگ‌ترین دردهای بنی‌آدم و منشأ بسیاری از انحرافات و ناکامی‌هاست. تلاش‌های بشری برای خلاصی از درد جان‌کاه اضطراب و نگرانی، گویای تجربه های تلخی در این‌باره است.

نگرانی و اضطراب و استرس، عامل اصلی بیماری‌های روانی است که زندگی و بهداشت روان انسان‌ها را تهدید می‌کند؛ قرآن کریم به مسئله آرامش و امنیت انسان، توجه کرده و یکی از راهکارهای آن را توکل و یاد خدا می‌داند (رضایی، سیدفاطمی و حسینی، ۱۳۸۹).

«الذین ءامنوا و تطمئنّ قلوبهم بذکر الله ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب» (رعد، ۲۸)؛ آن ها کسانی هستند که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا مطمئن (و آرام) است؛ آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرامش می‌یابد.

شخص مضطرب، نگران آن است که آینده چه خواهد شد؛ این حالت را می‌توان با توکل بر خدا و پشتکار، درمان کرد (قرائتی، ۱۳۸۳). زیرا آنان که به خدا توکل کرده‌اند، از آرامش روانی کاملی برخوردارند و در زندگی، دلهره و اضطراب ندارند، گرچه سختی‌ها و مشکلات بسیاری به آنان رو کند.

«هو الذی انزل السکینه فی قلوب المؤمنین لیزدادوا ایماناً مع ایمانهم و لله جنود السماوات و الارض و کان الله علیماً حکیماً» (فتح، ۴)؛ او کسی است که آرامش را در دل‌های مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند، لشکریان آسمان‌ها و زمین از آن خدا است و خداوند دانا و حکیم است.

مشکلات و گرفتاری‌ها، مریضی‌ها، کمبودها، ظلم و ستم و حتی بعضی اوقات، احساس تنهایی و عدم وجود تکیه‌گاه یا کسی که انسان بتواند با او درددل کند و مشکلات و مسائل خود را با او در میان بگذارد، باعث فشار روانی می‌شود (رضایی، سیدفاطمی و حسینی، ۱۳۸۹). چون در زندگی، هر کس به تکیه‌گاهی نیاز دارد و آن که تکیه‌گاهی ندارد در دل آرامش حس نخواهد کرد. بهترین تکیه‌گاه برای انسان، کمالات الهی است و اگر ‌به این کمالات دست یافت، خداوند، خود، تکیه‌گاهش خواهد شد.

امام علی(ع) می‌فرمایند: «من توکّل لم یهتم»؛ هر کس به خدا توکّل کند، هرگز اندوهناک نمی‌شود (تمیمی‌آمدی، ۱۳۷۲).

انسان ‌متوکل، ارزیابی ذهنی خود را از مشکلات، مثبت می‌داند و اگر ارزیابی انسان از انتظارات فرد، مثبت بود؛ عامل فشارزا که باعث فشار و بیماری دیگران می‌شود، برای او کمتر نگران‌کننده خواهد بود (رضایی، سیدفاطمی و حسینی، ۱۳۸۹).

یکی از مشکلات و ضعف‌های تربیتی موجود در روان آدمی، که انسان گاهی اوقات در زندگی فردی و اجتماعی خود با آن مواجه است؛ این است که، نمی‌تواند درست تصمیم بگیرد. چه بسا به خاطر عدم تصمیم‌گیری دچار تردید و بلاتکلیفی می‌شود و این تردید و دو دلی سبب فشارهای روانی در او می‌گردد. یکی از کارکردهای توکّل این است که قدرت تصمیم‌گیری را در انسان زیاد می‌کند، چرا که به خداوند عالم و قادر توکّل کرده و به او امید بسته و از او راهنمایی خواسته است (غباری‌بناب، خدایاری‌فرد، شکوهی، علی‌نقی و علی‌نقی، ۱۳۸۰).

این اثر ‌به این خاطر است که، انسان وقتی به خداوند توکّل ‌کرده‌است؛ به‌خاطر اطمینانی قلبی که نسبت به خداوند دارد، قوت قلب پیدا کرده و خود را از سردرگمی و بلاتکلیفی نجات می‌دهد و بدون تردید تصمیم قاطع خود را می‌گیرد. چنان که قرآن در بیان قدرت خداوند می‌فرماید: «و لله ملک المسماوات و الارض و الله علی کلّ شیءٍ قدیر» (آل عمران، ۱۸۹)؛ و حکومت آسمان‌ها و زمین، از آن خدا است و خدا بر همه چیز تواناست.

«فإذا عزّمت فتوکّل علی الله إنّ الله یحبّ المتوکلین» (آل عمران، ۱۵۹)؛ اما هنگامی که تصمیم گرفتی، (قاطع باش) و بر خدا توکل کن، زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.

موضوع مهم، اینکه جمله فوق می‌گوید به هنگام تصمیم نهایی باید دو دلی و تردید را کنار گذاشته و توکل به خدا داشته باشیم، یعنی در عین فراهم نمودن اسباب و وسایل عادی، استمداد از قدرت بی‌پایان پروردگار را فراموش نکنیم؛ توکل به خداوند، آرامش و اطمینان و نیروی فوق‌العاده روحی به انسان می‌بخشد که با قاطعیت در مواجه با مشکلات ایستادگی می‌کند و در قدرت تصمیم‌گیری او اثر عظیمی خواهد داشت (مکارم شیرازی، ۱۳۷۴).