تصویر ۴۱– ۳٫ ترکیب­بندی منحنی با ایجاد توالی در حروف عمودی کتیبه.
تصویر ۴۲– ۳٫ ترکیب­بندی مثلث با ایجاد توالی بین نقاط.
۳ – ۲ - ۵ تناسب
کتیبه­نویس­گاه برای رسیدن به­هماهنگی و یا تنوع در کتیبه با برقراری رابطه­ای نسبی بین حروف و کلمات مورد استفاده درآن، نوعی تناسب و مقیاس را ایجاد می­نماید که­ شامل مجموعه ­ای از نسبت­ها می­باشد. گاه کتیبه­نویس به­ صورت شهودی و گاه بر طبق قوانین ریاضی و عقلانی این تناسبات را در کار خود رعایت می­نماید. اما در بسیاری از موارد درک شهودی، دید بصری و­ تجربه یک کتیبه­نویس به­او در ایجاد مقیاس مناسب در خلق یک کتیبه کمک می­نماید. رعایت تناسبات در­کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) نیزگواه بر این مدعاست که هنرمندان کتیبه­نویس با در نظر داشتن اصول و قوانین و برقراری رابطه­ای مناسب در بین نوشتار مقیاس­های مناسبی را در کتیبه­های خود رعایت نموده ­اند، شاید بخشی از­کتیبه­های این مجموعه زیارتی مشکلات خوشنویسی نظیر: رعایت نکردن قوانین نگارش اصول خط، مفردات و اِعراب گذاری­های بدون منطق را داشته باشند، به­ طوری­که این موارد در بسیاری از کتیبه­های خوشنویسی پس از صفویه تا دوران معاصر دیده می­ شود، اما همواره در بسیاری از آ­نها تناسبات و اصول مبانی­بصری رعایت شده است. در تصویر­۴۳ – ۳ کتیبه­ای از دوره معاصر نصب شده در صحن هدایت آمده است. در این کتیبه از خط کوفی بنایی ساده استفاده شده است، اساس این خط بر پایه اشکال هندسی استوار می­باشد و به­ طور معمول در قالب مربع، مستطیل و با خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود، همچنین با توجه به­خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود. به­ طور­کلی در این خط تناسبات رعایت شده و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در امتدادهای افقی و عمودی ایجاد می­گردد. در این کتیبه نیز با بهره گرفتن از خاصیت خط کوفی بنایی و قرارگیری آن داخل قاب شمسه که برپایه تناسبات دایره و مربع می­باشد، ترکیب­بندی ایجاد شده است. قالب کلی این خط، مربع است و قابی از ترکیب اشکال­ مربع و دایره آن را احاطه کرده و شمسه هشت­پری را تشکیل داده است، که دارای ترکیبی منظم و همگن بوده و قابلیت گسترش از هر جهت را دارا می­باشد، در تصویر­۴۴ – ۳ این ترکیب آمده است، در این ترکیب اشکال دایره و مربع در ترسیم آن نقش داشته اند که با قرارگیری آنها در داخل یکدیگر، شکلی از ماندالا^[۱۸] پدیدار شده است. استفاده از تناسبات در این کتیبه علاوه بر زیبایی اثر، نشان­دهنده پیروی از نظمی خاص و روابط منظم می­باشد و این کتیبه نشانی از تعمق هنرمند کتیبه­نویس را نیز در بردارد.

در تصویر­۴۵ – ۳ کتیبه کمربندی مادر و بچه، به­رقم جعفر بایسنغر از دوره تیموری در ایوان مقصوره به­قلم ثلث و کوفی تربیعی آمده است، در این کتیبه علاوه بر رعایت آهنگ­بصری در حروف افراشته، تعادل و ترکیب­بندی­های عمودی و متقاطع، از تناسبات نیز استفاده شده است و قاب کتیبه علاوه بر تقسیم به­دو بخش جهت قرارگیری خط جلی و خفی در آن، با توجه به قرارگیری حرف کمربندی به­سه قسمت تقسیم شده است که در تصویر­۴۶ – ۳ مشاهده می­ شود. علاوه بر رعایت نسبت فضای کتیبه، مراعات تناسبات هندسی در برخی از حروف، مانند استفاده از تناسبات در تزیینات فرعی حرف یاء، نیز مشاهده می­ شود که در تصویر­۴۷ – ۳ آمده است. در تصویر­۴۸ – ۳ کتیبه طوماری مادر و بچه به­خط ثلث و کوفی، داخل نقاره­خانه صحن عتیق آمده است. در این کتیبه با توجه به­استفاده از خط جلی و خفی در آن، فضای قاب به­دو قسمت تقسیم شده است، همچنین با توجه به­قرارگیری افراشته­ها و چیدمان آنها در داخل قاب کتیبه، نسبت­های مختلفی از سطوح ایجاد شده توسط این افراشته­ها در کنار یکدیگر مشاهده می­ شود، تصویر­۴۹ – ۳ تحلیل آن آمده است.
تصویر ۴۳– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط کوفی بنایی ساده، صحن هدایت، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده مهر ۱۳۹۳٫
تصویر۴۴ – ۳ ایجاد تناسبات­طلایی با بهره­ گیری از خطوط ریاضی­وار، ترسیم خط کوفی بنایی در قاب مربع و دایره و ایجاد ماندالا.
تصویر ۴۵– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه کمربندی به­خط ثلث و کوفی تربیعی، ایوان مقصوره، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، رقم بایسنغر، دوره تیموری، مأخذ­تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۶.
تصویر­۴۶– ۳٫ تقسیم قاب کتیبه به­سه قسمت، با توجه به­قرارگیری خط جلی و خفی، همچنین قرارگیری کمربند کشیده یاء.
تصویر­۴۷– ۳٫ نحوه کاربرد تناسبات در تزیینات کوچک حروف کتیبه در کمربند کشیده یاء.
تصویر ۴۸ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه طوماری مادر و بچه به­خط ثلث و کوفی، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۴۹– ۳٫ رعایت تناسبات در قرارگیری افراشته­ها در کتیبه و تقسیم قاب آن جهت قرارگیری خط فرعی در بالای خط جلی.
۳ – ۳ مختصری درباره ویژگی­های حروف
در کتاب تعلیم خط این­ نکته عنوان شده است که در خطی مانند نستعلیق، حروف از جهات شکل به­سه دسته تقسیم می­گردد و به­انواع: خرد­اندام­ها، که به­ صورت مایل و قایم در سطری قرار می­گیرند و حروف «ا، د، ر، و، ه، ط، م» ­را شامل می­شوند. دراز­اندام­ها، که شامل «ب، ف، ک، س، یاء­کشیده» و گرد­اندام­ها که شامل «ح، ع، ق، س، ص، ن، ل، ی» می­باشند تقسیم می­گردند. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۸۵) در جای دیگر این نکته عنوان شده است که در خوشنویسی به­لحاظ تأثیر­گذاری بصری، تنوع حروف نسبت به­خط فارسی­که دارای هجده شکل می­باشد کمتر بوده و دسته­بندی حروف کلی­تر می­باشد و با تنوع شکلی­کمتری انجام می­ شود، به­ طوری­که حروف به­چند دسته کلی تقسیم می­گردد و شامل: حروف کشیده(­مدات)، دوایر، حروف­کوتاه و الف­ها و حروف عمودی می­باشند و گفته شده است که در نستعلیق همه حروفی که طول آنها بیش از پنج نقطه باشد جز حروف کشیده به­شمار می­روند، مهم­ترین و رایج­ترین حروف­کشیده در این خط شامل: س، ب، ک، ی (معکوس) و حالت­هایی که در ترکیب حروف پدید می ­آید، مانند: «تحر» که حرف ح در آن می ­تواند کشیده نوشته شود، می­باشد. همچنین آورده شده که دوایر به­مجموع حروف دایره­ای مثل «ل»، «ن»، «ح»، «ی» گفته می­ شود، که دارای دونوع ساده و معکوس می­باشند. دوایری مانند «ن» که در آن قلم از­ راست به­چپ حرکت می­ کند، جز دوایر ساده و دوایری مانند: «ح» که در آنها قلم از چپ به­راست حرکت می­ کند، جز دوایر معکوس می­باشند و حروف­کوتاه مانند: «ه»، «د»، «ر» می­باشند که در کل ترکیب، فضای زیادی را اشغال نمی­کنند. الف­ها و حروف عمودی مانند: « الف»، «ل» و سرکش «کاف» که عمود بر سطر کتابت می­شوند جز این دسته­بندی قرار می­گیرند. (خراسانی، ۱۳۸۹: ۶۳ - ۶۴) همچنین گفته شده که برخی از حروف را مانند «ب»، «ک»، «ف» و کلماتی نظیر­گلستان، صبح و شمشیر را می­توان علاوه بر شکل معمولی آن، به­ صورت کشیده نوشت، کشیده­­نویسی اگر در چهارچوب قوانین باشد باعث زیبایی در اثر شده، اما اگر کلمه­ای خلاف قیاس کشیده نوشته شود ناپسند می­گردد. (قلیچ­خانی، ۱۳۸۸: ۳۱۵)
می­توان­گفت تمامی حروف خوشنویسی قابلیت پیروی­ از این قوانین را دارا می­باشند، البته با در نظرگرفتن موارد استثنا ­که در ادامه ذکر می­گردد، به­لحاظ تأثیرات بصری و ویژگی­های حروف می­توان حروف را به­چهار دسته­: حروف­کشیده (مدات)، گرد­اندام­ها، حروف­کوتاه و افراشته­ها (حروف عمودی) تقسیم نمود. این دسته­بندی برای قلمی مانند نستعلیق­ به­ طور­کامل صدق می­ کند. البته در قلمی مانند ثلث که حروف کوتاه آن دارای دور می­باشند، می­توان این حروف را در دسته­بندی گرد­اندام­ها (دوایر) قرار داد و این دوایر را به­دو گروه: دوایر منقبض مانند «و»، «ر»، «د» و … و دوایر منبسط ساده و معکوس مانند «ن»­، «ح» و … تقسیم نمود. مواردی مانند افراشته­ها که شامل الف­های عمودی، سرکش «ک» و «الف» و سرکش­هایی که به­ صورت­ مورب نوشته می­شوند نیز در دسته­بندی افراشته­ها قرار می­گیرند. مدات هم در قلم ثلث می ­تواند همه حروفی که به­ صورت­کشیده بر سطح افقی کتیبه نوشته می­شوند را در بر­گیرد. همچنین این تعاریف برای خطوطی مانند کوفی نیز صدق می­ کند، البته باید توجه داشت که در اقسام خط کوفی که بدون دور نوشته می­شوند و فقط دارای سطح می­باشند نظیر­کوفی بنایی،­ افراشته­ها و حروف کشیده را می­توان مورد بررسی قرار داد،­ اما گرد­اندام­ها دیگر در دسته­بندی این خطوط قرار نمی­گیرند. در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) با توجه به­روند استفاده از ویژگی­های حروف، برخی مبانی بصری مانند آهنگ، تعادل و … ایجاد گشته است، همچنین این ویژگی­ها در نوع ترکیب­بندی و رابطه حروف نیز تأثیراتی را شامل شده است.­ در تصویر ۵۰ – ۳ کتیبه­ای از نقاره­خانه صحن عتیق، در قالب کمربندی دو طبقه و به­خط ثلث آمده است. در این کتیبه استفاده از ویژگی­های حروف در ایجاد ترکیب­بندی مناسب، تعادل و تناسبات کتیبه تأثیر فراوانی داشته است. به­ کارگیری حروف عمودی به­ صورت افراشته مانند، حرکت اول «ل» و الف­ها و قرارگیری آنها در کنار یکدیگر نوعی آهنگ بصری متناوب را در کتیبه ایجاد کرده است، علاوه بر آن قرارگیری متوالی حروف گرداندام در کنار یکدیگر نیز باعث ایجاد آهنگ بصری در کتیبه شده است، در تصویر ۵۱ – ۳ و ۵۲ – ۳ آمده است. در این کتیبه، با بهره گرفتن از انتهای نوک تیز حروفی مانند «ل» و «ر» در ادامه حروف دیگر، توالی ایجاد شده است که جهت دید را به­سمت بالا منحرف می­ کند، در تصویر ۵۳ – ۳ آمده است. حروف کوتاه نیز در کنار حروف گرداندام و افراشته­ها در کل کتیبه پخش شده است، همچنین پر­کردن فضای خالی حروف با رنگ فیروزه­ای نیز در ایجاد تأثیرات بصری در کتیبه نقش تعیین­کننده ­ای داشته است. استفاده از کمربند کشیده حرف یاء نیز به­ایجاد تعادل دراین کتیبه کمک زیادی کرده است، به­ طوری که مانند تکیه­گاهی حروف را دربر­گرفته است. در تصویر ۵۴ – ۳ کتیبه­ای به­خط ثلث آمیخته به­رقاع از دوره قاجار در رواق توحید­خانه مبارک آمده است، در این کتیبه نیز مانند بیشترکتیبه­های طوماری به­خط ثلث، آهنگ بصری شکل گرفته است. هنرمند کتیبه­نویس با بهره گرفتن از خاصیت حروف عمودی، مانند: الف و حرکت اول «ل» و بلندتر نوشتن این حروف نسبت به­حالت معمول آن، سبب استحکام کتیبه شده است، به­ طوری که اگر حروف افراشته از کتیبه حذف گردد، ترکیبی ناموزون و بی­تعادل ایجاد می­ شود. علاوه بر آن آهنگ بصری با قرارگیری حروف گرد­اندام در این کتیبه مشاهده می­ شود که البته نسبت به­آهنگ بصری که با چیدمان حروف عمود ایجاد شده است، ضعیف­تر می­باشد، در تصویر ۵۵ – ۳ و ۵۶ – ۳ آمده است. همچنین در این کتیبه نیز، با بهره گرفتن از نوک تیز حروف و امتداد فرضی آن، توالی در ارتباط با حروف ایجاد شده است و جهت دید را به­سمت بالا منحرف می­ کند، در تصویر ۵۷ – ۳ آمده است. در تصویر ۵۸ – ۳ کتیبه­ای به­خط ثلث از ایوان طلای صحن نو که در دوره قاجار ایجاد شده است، مشاهده می­ شود. در این کتیبه نیز تأثیر حروف گرداندام در ایجاد آهنگ بصری دیده می­ شود، درتصویر ۵۹ – ۳ آمده است. یکی از ظرافت­های هنرمندانه که در این کتیبه مشاهده می­ شود، استفاده از خاصیت فضای منفی حروف و هماهنگی ایجاد شده در به­ کارگیری اِعراب متشابه با حرف صـ در بالا و پایین آن می­باشد که در تصویر ۶۰ – ۳ آمده است. همچنین استفاده از حروف عمود در این کتیبه، تعادل را نیز شامل شده است. در تصویر ۶۱ – ۳ کتیبه­ی کمربندی دو­طبقه به­خط ثلث کار شده در داخل نقاره­خانه صحن عتیق آمده است، در این کتیبه نیز علاوه بر­آهنگ بصری ایجاد شده از حروف افراشته و گرداندام و تعادل شکل گرفته از کمربند کشیده حرف یاء و ایجاد توالی بین حروف که در تصویر ۶۲ – ۳ تا ۶۴ – ۳ آمده است، استفاده مناسب از فضاهای منفی نیز دیده می­ شود، به­ طوری که ارتباطی از قرارگیری حرف صـ در کرسی اول و دوم کتیبه ایجاد شده است. همچنین فضای منفی یکسان در کلمه «بهجه» بین حروف «هـ» و «ج» دیده می­ شود، که بخشی از ظرافت­های هنری به­کار رفته در حروف این کتیبه را نشان می­دهد. این موارد در تصویر ۶۵ – ۳ و ۶۶ – ۳ آمده است. در تصویر ۶۷ – ۳ ­کتیبه­ای به­قلم نستعلیق نصب شده در، ورودی ایوان طلا به­سمت دارالسعاده مشاهده می­ شود، در این کتیبه با چیدمان حروف «ب» در کرسی اول و تکرار آن، آهنگ­بصری ایجاد شده است که علاوه بر آن با قرارگیری کلمه «رهند» و کشیدگی ایجاد شده در حرف «ن» و نحوه چیدمان آن بر روی دو حرف «ب» از وسط به­طرف سمت چپ قاب کتیبه، سنگینی بیشتری نسبت به­فضای سمت راست آن ایجاد شده است که البته با قرار­گیری حرف «ی» در انتهای سمت چپ، این سنگینی تشدید شده است. در تصویر ۶۸ – ۳ آمده است. در تصویر ۶۹ – ۳ کتیبه­ای احداثیه به­رقم محمد­الموسوی، به­خط نستعلیق کار شده در ازاره­های صحن نو مشاهده می­ شود، در این کتیبه نیز با چیدمان حروف عمودی، آهنگ بصری شکل گرفته است که این آهنگ در کرسی دوم کتیبه بیشتر می­باشد و در تصویر ۷۰ – ۳ آمده است، همچنین آهنگ بصری با قرارگیری حروف گرد­اندام در کرسی اول کتیبه نیز ایجاد شده است که در تصویر ۷۱ – ۳ مشاهده می­ شود. علاوه بر آن در برخی قسمت­ های حروف، ایجاد توالی با امتداد نوک تیز حروف مشاهده می­ شود که جهت دید را به­سمت بالا سوق می­دهد، در تصویر ۷۲ – ۳ این توالی آمده است. در تصویر ۷۳ – ۳ نمونه ­ای از کاربرد خط کوفی به­ صورت کتیبه مادر و بچه از دوره معاصر در آبخوری صحن جمهوری اسلامی مشاهده می­ شود، در این کتیبه که از دو نوع خط کوفی به­ صورت جلی و خفی کار شده است، چیدمان افراشته­ها در کنار یکدیگر به­ایجاد ایستایی، تعادل و آهنگ بصری در کتیبه کمک زیادی کرده است. همچنین ترکیب­بندی عمودی با قرارگیری حروف افراشته و ترکیب­بندی متقاطع در تقابل حروف عمودی و افقی موجود در این کتیبه دیده می­ شود، در تصویر ۷۴ – ۳ آهنگ بصری شکل گرفته از این افراشته­ها آمده است. در تصویر ۷۵ – ۳ کتیبه­ای از دوره معاصر در صحن هدایت به­خط کوفی بنایی ساده آمده است، علاوه بر موارد عنوان شده در مبحث تناسبات که درباره این کتیبه گفته شد، تقابلی بین حروف مسطح درآن وجود دارد که سبب چرخش در کل کتیبه شده است، به­ طوری­که حروف در کل کتیبه متوالی و در ارتباط با یکدیگر می­باشند، در تصویر ۷۶ – ۳ این توالی آمده است.
تصویر ۵۰– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه کمربندی به­خط ثلث، نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۵۱– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از افراشته­ها در کتیبه.
تصویر ۵۲– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر ۵۳– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر ۵۴– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث آمیخته به رقاع، رواق توحیدخانه مبارک، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده آبان ۱۳۹۳.
تصویر ۵۵– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از افراشته­ها در کتیبه.
تصویر ۵۶– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر ۵۷– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر­۵۸ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر­۵۹– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر­۶۰– ۳٫ ایجاد فضای پدید آمده در بین فضای منفی حروف.
تصویر­۶۱ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر­۶۲– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با کاربرد افراشته­ها در کتیبه.
تصویر­۶۳– ۳٫ استفاده از کمربند کشیده «یاء» و تقسیم قاب کتیبه به­دو فضای مساوی.
تصویر­۶۴– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر­۶۵– ۳٫ ایجاد فضای پدید آمده بین فضای منفی حروف.
تصویر­۶۶– ۳٫ ایجاد فضای پدید آمده بین فضای منفی حروف و شباهت آن با هم.
تصویر­۶۷ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط نستعلیق، ورودی ایوان طلا به­طرف دارالسعاده، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳٫
تصویر­۶۸– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرار­گیری حروف ب در کتیبه.
تصویر ۶۹ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط نستعلیق، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، رقم محمد الموسوی، ۱۳۲۰ق، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر­۷۰– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرارگیری حروف عمودی در کتیبه.
تصویر­۷۱– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرار­گیری گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر­۷۲– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر ۷۳ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه مادر و بچه به­خط کوفی، آبخوری صحن جمهوری اسلامی، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر ۷۴– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرارگیری افراشته­ها در کتیبه.
تصویر ۷۵– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط کوفی بنایی ساده، صحن هدایت، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده مهر ۱۳۹۳٫
تصویر­۷۶– ۳٫ ارتباط حروف و ایجاد چرخش در کتیبه بنایی.
۳ – ۴ کرسی
از مواردی که در خوشنویسی و تمامی کتیبه­ها دارای کاربرد فراوانی می­باشد استفاده از کرسی جهت چیدمان مناسب حروف در قاب کتیبه است، کرسی­بندی از اصولی می­باشد که همواره در خط و خوشنویسی کاربرد داشته­، به­ طوری­که برای نشستن اجزای گوناگون حروف، کلمات و رعایت توازن آ­نها نسبت به­هم در قاب­کتیبه همواره مورد استفاده قرار گرفته است. به­گفته حبیب الله فضایلی کرسی در اصطلاح معرف این است که در مصراع، سطر و یا جمله­ای، حروف و کلمات مشابه را برابر هم بنویسند و نیز کرسی همان برابر نوشتن و قرینه­سازی شکل­ها است و برای رعایت این قاعده از خط راست استفاده شده که معروف به­کرسی خط می­باشد. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۸۰، ۱۰۳) و گفته شده که اصطلاح کرسی داشتن یعنی یکنواخت بودن (قلیچ خانی، ۱۳۸۸: ۳۱۳) رعایت کرسی­بندی به­حروف نظم و تعادل بخشیده و در چیدمان مناسب متن جایگاه خاصی دارد. در­کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) از ترکیب­های یک­کرسی، دو­کرسی و سه­کرسی در کتیبه­های طوماری که­ ­شامل کتیبه­های تک­ سطری، دو طبقه و سه طبقه می­شوند استفاده شده است، درباره این کتیبه­ها در فصل گذشته مطالبی عنوان شد. کرسی­بندی در کتیبه­هایی که به­ صورت قاب­بندی می­باشد نیز رعایت شده است. می­توان گفت کتیبه­های دو­کرسی و سه­کرسی بیشترین کاربرد را در این مجموعه زیارتی دارد، زیرا در اکثر­کتیبه­های طوماری و قاب­بندی مراعات شده است. کتیبه­هایی­که در قالب الواح وجود دارد، به­علت شکل ساختاری برخی از آنها، حروف و کلمات روی هم و به­ صورت طبقه­ای نگاشته شده ­اند در این دست از کتیبه­ها ­از کرسی­بندی بیشتری استفاده شده و دلیل آن هم شکل ساختاری کتیبه می­باشد. در تصویر ۷۶ – ۳ تا ­۸۰- ۳ نمونه­هایی از کرسی­بندی­های به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) آمده است.
تصویر ۷۷ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه طوماری مادر و بچه به­خط ثلث و کوفی، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۷۸– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف.
تصویر­۷۹– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر:آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر­۸۰– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه کمربندی دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف.