فصل اول
کلیات پژوهش
مقدمه
گردشگری سلامت یکی از بزرگترین صنایع گردشگری حاصل از بهم پیوستن دو صنعت پردرآمد سفر و پزشکی در جهان است که کشورمان ایران با توجه به سابقه بسیار طولانی در پزشکی هم اکنون می تواند بهترین مقصد گردشگری پزشکی در دهکده جهانی باشد اما متاسفانه تا کنون این امر محقق نشده است و علی رغم توانایی بالای ایران نتوانسته ایم سهم گسترده ای از درآمد هنگفت این نوع از صادرات نامرئی را به خودمان اختصاص دهیم .گردشگری سلامت موضوعی است که این روزها از اهمیت بسیاری برخوردار است و در کشورهایی که به توسعه گردشگری می‌اندیشند، این شاخه از گردشگری نیز مانند سایر زمینه‌ها در این صنعت جایگاه ارزنده‌ای دارد.گردشگری سلامت در واقع شاخه‌ای از گردشگری است که بر تامین سلامت گردشگران از طریق عرضه خدمات درمانی به آن‌ها استوار است. اما این تعریف ساده در شکلی وسیع‌تر می‌تواند شاخه‌هایی دیگر از گردشگری را نیز در درون خود مستقر سازد؛ اشکالی که محتوای آن سلامت گردشگر را در پی دارد و توسعه آن‌ها می‌تواند بر سلامت جامعه نیز تاثیر بگذارد.چنانچه مفهوم سلامت را در ابعاد جسمی، روحی و اجتماعی یادآور شویم، شاید بتوان به واژه گردشگری سلامت مفهومی وسیع‌تر داد و برخی از شاخه‌های گردشگری طبیعت‌مدار و حتی شاخه‌هایی از گردشگری ورزشی را نیز در این مقوله گنجاند؛ اما محدود شدن ظاهری این شاخه از گردشگری به تامین سلامت گردشگران از طریق مراجعه به مراکز خدمات بهداشتی و درمانی خاص فرصتی را فراهم کرده است تا آن‌ها که به قصد دریافت این خدمات از جایی به جای دیگر سفر می‌کنند نیز در زمره گردشگران قرار بگیرند.(رحیمی،۱۳۹۰، ۷)
بر اساس تعریف های سازمان جهانی جهانگردیUN-WTOیکی از اهدافی که می تواند گردشگر را برانگیزد تا عزم سفر کند، مسافرت برای کسب سلامتی است. چیزی که از آن به گردشگری سلامت تعبیر میکنند.در حقیقت گردشگری سلامت، نوعی از گردشگری است که به منظور حفظ، بهبود و حصول مجدد سلامت جسمی و ذهنی فرد به مدتی بیشتر از ۲۴ ساعت و کمتر از یک سال صورت می گیرد. به این ترتیب یک توریست سلامت با مسافرت از محل دائم زندگی خود می تواند از خدمات درمانی مقصد استفاده کند تا سلامت جسمی و روحی اش را به دست بیاورد. نوعی از گردشگری که این روزها خوشبختانه در ایران رواج پیدا کرده و توریست های زیادی را از کشورهای منطقه برای بهره مندی از خدمات پزشکی و درمانی ایران به کشورمان می کشاند.به عبارتی، گردشگری سلامت با این تعریف خاص نوعی استفاده از فرصت برای عرضه خدمات گردشگری است و البته برنامه‌ریزی در این خصوص نیز امکان خوبی را برای توسعه گردشگری فراهم می‌کند.گردشگری سلامت تنها عرضه خدمات درمانی نیست بلکه عرضه خدمات درمانی در کنار رعایت اصول زیربنایی گردشگری است. برای این کار باید در برنامه‌ریزی‌های خود مراکز عرضه این خدمات را به عنوان جاذبه‌های اولیه در نظر بگیریم، اما در کنار آن به خلق جاذبه‌های ثانویه نیز بپردازیم.

اصولا جاذبه اولیه جاذبه‌ای است که گردشگر به قصد بازدید از آن سفر می‌کند، اما همان طور که در تعریف جاذبه نیز مستقر است جاذبه زمانی جاذبه است که در کنار خود امکانات رفاهی مناسب را نیز داشته باشد. از طرفی، در گردشگری سلامت از آن‌جا که گردشگر برای درمان سفر کرده است، جاذبه‌های ثانویه باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند تمام فشارهای مرتبط با این موضوع را برطرف کند و به گردشگران این امکان را بدهد تا بتوانند در کنار فعالیت‌های درمانی خود، آرامش دوران سلامت را نیز تجربه و حس کنند.برای این منظور شاید اصولی‌تر آن باشد که گردشگری سلامت و ورود گردشگر به منطقه‌ای خاص در اختیار بخش‌هایی قرار بگیرد که به طور خاص متولی این کار در کشور باشند.(ولی زاده،۱۳۸۶، ۱۳)
وجود دفاتری خدماتی برای این منظور ضمن تسهیل در رفت و آمد گردشگران، امکان برنامه‌ریزی‌های لازم را در تعامل با سازمان‌های مرتبط با امور درمانی فراهم می‌سازد. مراکز پزشکی که به این منظور مورد استفاده خدمات سلامت قرار می‌گیرند نیز باید دفاتری مستقر باشند تا در کنار فعالیت‌های خود امکانات گردشگری را برای گردشگر فراهم کنند و این امر به عنوان بخشی از خدمات جانبی امر درمان به گردشگران عرضه شود.
برای این کار و ارائه فعالیت‌های این‌چنین در حوزه گردشگری سلامت شاید بهتر باشد تعریف درستی از این شاخه از گردشگری ارائه شود و امکانات و توانمندی‌های لازم در کنار آن سنجیده شده مورد برنامه‌ریزی قرار بگیرد.به طور حتم گردشگری که صرفا به قصد درمان سفر می‌کند با گردشگری که خود طالب است تا در حین درمان خدمات گردشگری نیز به او عرضه شود تفاوت‌هایی دارد که این تفاوت‌ها در شکل برنامه‌ریزی برای آن‌ها تعریف می‌شود.(همان، ۱۴)
۱-۱ بیان مساله
استان فارس یکی از استان‌های ایران است که در بخش جنوب این کشور واقع شده‌است. آب و هوای استان فارس در نقاط مختلف این استان به سه دسته کوهستانی، معتدل و گرم تقسیم می‌شود. این استان با مساحتی در حدود ۱۲۲٬۶۰۸ کیلومتر مربع، چهارمین استان بزرگ و با جمعیتی معادل ۴٬۵۲۸٬۵۱۳ نفر، بر طبق برآورد جمعیتی سال ۱۳۹۰ سازمان ملی آمار ایران، چهارمین استان پرجمعیت ایران به‌شمار می‌رود. بر اساس تقسیمات کشوری اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۰ خورشیدی، استان فارس به ۲۹ شهرستان، ۱۰۰ شهر، ۸۳بخش و ۲۰۴ دهستان تقسیم شده‌است.
مرکز این استان شهر شیراز است که بر طبق برآورد جمعیتی سال ۱۳۸۹ سازمان آمار ایران به همراه حومه خود، جمعیتی معادل ۱٬۷۴۹٬۹۲۶ نفر داشته که پرجمعیت‌ترین شهر این استان و ششمین شهر پرجمعیت کشور محسوب می‌شود.
از دیگر شهرهای پرجمعیت این استان می‌توان به شهرهای مرودشت، جهرم، کازرون و فسا اشاره کرد.استان فارس با وجود جاذبه‌های متعدد تاریخی، طبیعی و مذهبی، یکی از مراکز مهم گردشگری ایران است. همچنین تعدادی از مراکز مهم دانشگاهی ایران در این استان واقع شده‌است.
استان فارس با در اختیار داشتن جاذبه های بیشمار طبیعی ، تاریخی و فرهنگی از جمله استان های پیشرو در زمینه گردشگری بوده که همه ساله گردشگران بسیاری را از اقصی نقاط کشور و دنیا در خود جای می دهد. از طرف دیگر با توسعه زیرساخت های درمانی و ساخت و تجهیز مراکز سلامت در این استان و به خدمت گرفتن پزشکان و متخصصان مجرب ، این استان دارای قابلیت های فراوانی در زمینه توسعه گردشگری سلامت بوده که در صورت فراهم شدن شرایط لازم می تواند در جذب گردشگران داخلی و خارجی در حوزه سلامت از استان های پیشرو باشد. چراکه امروزه گردشگران بسیاری تمایل دارند علاوه بر استفاده از جاذبه های گردشگری استان فارس ، از خدمات و امکانات گردشگری سلامت این استان نیز بهره ببرند.
از طرف دیگر گردشگری سلامت موضوعی است که این روزها از اهمیت بسیاری برخوردار است و در کشورهایی که به توسعه گردشگری می‌اندیشند، این شاخه از گردشگری نیز مانند سایر زمینه‌ها در این صنعت جایگاه ارزنده‌ای دارد.گردشگری سلامت در واقع شاخه‌ای از گردشگری است که بر تامین سلامتگردشگران استوار است.به عبارتی، گردشگری سلامت با این تعریف خاص نوعی استفاده از فرصت برای عرضه خدمات گردشگری است و البته برنامه‌ریزی در این خصوص نیز امکان خوبی را برای توسعه گردشگری فراهم می‌کند. گردشگری سلامت تنها عرضه خدمات درمانی نیست بلکه عرضه خدمات درمانی در کنار رعایت اصول زیربنایی گردشگری است. برای این کار باید در برنامه‌ریزی‌های خود مراکز عرضه این خدمات را به عنوان جاذبه‌های اولیه در نظر بگیریم، اما در کنار آن به خلق جاذبه‌های ثانویه نیز بپردازیم.(رهنمایی،۱۳۸۷، ۲۱)لذا با توجه به اهمیت این موضوع در این پژوهش قصد داریم به بررسی گردشگری سلامت در استان فارس پرداخته و راهکارهای علمی را در جهت توسعه گردشگری سلامت در استان فارس ارائه دهیم.
۱-۲ اهمیت و ضرورت تحقیق
ایران با عنایت به مزیتهای خود در زمینهگردشگری پزشکی، از جمله هزینه پایین و کیفیت بالای خدمات پزشکی و درمانی ، تصمیم بر استفاده از فرصت‌های موجود نموده است . ایران ، هم اکنون در برخی علوم ، نظیر : سلولهای بنیادی و ترمیم ضایعات نخاعی ، جزو برترین های دنیاست . همچنین در مباحثی نظیر ناباروری و مباحث تهاجمی رادیولوژی ، پیوند کلیه و کبد ، قادر به رقابت با کشورهای پیشرفته جهان است . استان فارس نیز به دلیل وجود زیرساخت های مناسب چه از لحاظ جذب گردشگران داخلی خارجی و چه به لحاظ در اختیار داشتن زیرساخت های مطلوب پزشکی و نیروی انسانی مجرب توانایی بالایی در زمینه گسترش گردشگری سلامت را داراست. از طرفی با گسترش گردشگری سلامت در کشورهای حوزه خلیج فارس این حوزه بیش از پیش رقابتی شده است. بنابراین با انتخاب این موضوع برای پایان نامه قصد بر آن است که به بررسی راهکارهای گسترش و توسعه گردشگری سلامت در استان فارس پرداخته و زمینه جذب حداکثری گردشگران داخلی و خارجی را در این شاخه فراهم آوریم.
۱-۳ متغیرهای پژوهش
متغیر مستقل : عوامل تاثیرگذار در گردشگری سلامت استان فارس شامل خدمات سلامت و درمانی استان ، راه های ارتباطی مناسب ، مراکز علمی مرتبط با سلامت در استان ،و زیرساخت های پزشکی استان
متغیر وابسته : تاسیس سایت گردشگری سلامت در استان فارس
۱-۴ اهداف پژوهش
بررسی عوامل موثر بر توسعه گردشگری سلامت در استان فارس
بررسی امکانات گردشگرپذیری سلامت در این استان
ارائه راهکارهایی علمی و عملی در راستای ایجاد یک مجتمع گردشگری سلامت در استان فارس
با توجه به بیان مساله و اهداف تحقیق ، سوالات زیر مطرح می گردند:
۱-۵ سوالات پژوهش
۱-۵-۱ سوال اصلی پژوهش
عوامل موثر در توسعه گردشگری سلامت در استان فارس کدامند؟
۱-۵-۲ سوالات فرعی

• • زیرساخت های اقتصادی اجتماعی موجود در استان فارس بر توسعه گردشگری سلامت در این استان تاثیرگذار است؟

• • آیا مدیریت و برنامه ریزی کلان در استان فارس در جهت توسعه گردشگری سلامت این استان حرکت کرده است؟

• • آیا با ایجاد مجتمع گردشگری سلامت در استان فارس می توان در جهت توسعه گردشگری در این استان گام برداشت؟

۱-۶ فرضیات پژوهش

• • به نظر می رسد بین زیرساخت های اقتصادی اجتماعی موجود در استان فارس با توسعه گردشگری سلامت در این استان ارتباط وجود دارد.

• • به نظر می رسد بین مدیریت و برنامه ریزی کلان در استان فارس با توسعه گردشگری سلامت در این استان ارتباط وجود دارد.

• • به نظر می رسد بین ایجاد مجتمع گردشگری سلامت و توسعه گردشگری در استان فارس ارتباط وجود دارد.

۱-۷ پیشینه پژوهش
۱-۷-۱ تحقیقات خارجی
- اتکینسون ، ۲۰۱۰ ، در پژوهش خود درباره گردشگری سلامت در آمریکا به این نتیجه رسیده است که امروزه گردشگری سلامت بیشتر از سایر شاخه های گردشگری می تواند در جذب درآمد برای شهرهای دارای امکانات درمانی موثر باشد.
- دی جی لین ، ۲۰۱۲ ، در بررسی که در کشور چین صورت داده است دریافت که گردشگری سلامت می تواند ظرفیت های بسیاری را در کشور چین با توجه به طب سنتی چین فعال کرده و این گردشگری به یکی از پردرامدترین شاخه های گردشگری در این کشور تبدیل شود.
۱-۷-۲ تحقیقات داخلی در ایران
-زمانی(۱۳۸۰) در پایان نامه خود تحت عنوان «اثر گردشگریسلامت بر توسعه شهر تهران» به این نتیجه رسیده است که بهبود زیرساختهایگردشگری سلامت در کلانشهر تهران می تواند به توسعه پایدار در این شهر کمک شایانی کند.
- ترکی (۱۳۸۵) در پایان نامه خود با عنوان «بررسی تاثیرگردشگریدرمانی بر شهر تهران» پژوهشی علمی انجام داده است. تحقیق مذکور از روشی پیمایشی ، تطبیقی در جامعه آماری تهران و اصفهان و با بهره گرفتن از پرسش نامه کتبی انجام شده که فرضیات وی به اثبات رسیده است.
- غلامی (۱۳۸۸) در تحقیقی جامع با عنوان «تبیین پیامدهای پراکنش بهینه زیرساخت های گردشگری سلامت » به بررسی تاثیرات ایجاد زیرساخت های مناسب و افزایش ورود گردشگران سلامت داخلی و خارجی به تهران پرداخته است. جمع بندی تحقیق فوق حاکی از آن است که هر چند جاذبه های کنونی گردشگری تهران می تواند گردشگران زیادی را به این شهر وارد کند اما با تغییر در مکانسیم سرمایه گذاری و ایجاد شرایط بهتر برای سرمایه گذاران داخلی و خارجی می توان اقامتگاههای جدیدی که قابلیت رقابت با کشورهای حوزه خلیج فارس را دارا هستند ، ایجاد کرد.
لازم به ذکر است تحقیق و پژوهش جامعی تاکنون درباره توسعه گردشگری سلامت در استان فارس صورت نگرفته است.
۱-۸ نوع و روش پژوهش
۱-۸-۱ تحقیقات علمی براساس هدف