تقسیم ­بندی می کنند.
این قابلیت‌ها را می توان در شکل زیر مشاهده نمود.

شکل ۲-۲: سطوح قابلیت ­های تکنولوژی در صنعت

برای بهره ­برداری ، به حداقل توان تکنولوژیکی و مهارت نیروی انسانی نیاز است. اداره فعالیتهای بهره ­برداری نیز به سطح کمتری از توان مدیریتی نیاز دارد. اما هر چه به سمت قابلیت‌های سطوح بالاتر حرکت شود ، برپیچیدگی فعالیتها افزوده شده و مستلزم توان تکنولوژیکی و مهارت انسانی بیشتری است . نکته مهم آن است که همزمان با حرکت به سمت بالای هرم­،‌ فعالیتها مستلزم مشارکت نهادهای بیشتری است و لذا مدیریت مناسب بر اینگونه فعالیتها، مستلزم دیدگاهی نظام­مند است که تمام اجزای درگیر و روابط آنها را ملاحظه کند.

با توجه به رویکرد فوق می­توان تفاوت میان الگوی مبتنی بر ” دانایی و دانش­پایه” و الگوی مبتنی بر ” منابع­پایه ” را به نحوه بهتری به نمایش گذاشت. در هرم شکل ۲-۱، صنایعی که برآیند توان تکنولوژیکی آنها در زیر خط ترسیم شده باشد در زمره استفاده­کنندگان یا بهره­برداران از تکنولوژی دیگران تلقی شده و صنایعی که برآیند توان تکنولوژی آنها در بالای خط قرار گیرد، خالقان یا توسعه­دهندگان تکنولوژی به شمار می­روند.
سطوح قابلیت‌های تکنولوژی با سطح درآمد و تولید ارزش­افزوده از آن نسبت مستقیمی دارد. هر چه سطوح تکنولوژی در صنعتی ارتقاء پیدا می­ کند ارزش افزوده تولیدی هم بالاتر می­رود. از این رو فعالیت­های طراحی و امور تحقیقاتی نقش مهمی در ارزش­زائی تکنولوژی و خلق ثروت دارند.
کشورهای توسعه یافته غالبا سطوح عالی تکنولوژی را مورد توجه خاصی قرار می­ دهند. این کشورها از محل فعالیت­های سطوح عالی تکنولوژی درآمد زیادی کسب می­ کنند و در بسیاری از مواقع فعالیت­های سطوح پایین را با اخذ قیمت-های گزاف به کشورهای دیگری انتقال می‌دهند.
توسعه تکنولوژی هنگامی در یک صنعت شکل می­گیرد که ساخت هماهنگی از این سطوح در آن نهادینه شود. زیرا این سطوح با یکدیگر ارتباط ارگانیکی دارند و شکل­ گیری ناقص آنها ساخت صنعتی وابسته­ای را رقم می­زند که برای ادامه حیات خود محتاج بنگاه­های توسعه یافته است.
نگاهی به وضعیت تکنولوژی صنعت نفت ایران بخوبی نشان می­دهد که علیرغم پیشرفتهای بعد از انقلاب اسلامی و خصوصا سالهای اخیر و ورود به عرصه تعمیر و نگهداری ، ساخت و تولید و حتی در سطح محدود تری به عرصه طراحی و مهندسی ،‌ کماکان سهم عمده توانمندی تکنولوژیکی صنعت نفت ایران در حوزه بهره ­برداری است.
نمودار ۲-۱: مقایسه درآمدهای نفتی ایران، بی­پی^[۴] و شل^[۵]
مقایسه درآمد شرکت توسعه یافته­ای مانند بی­پی که عمدتا ناشی از مزیت تکنولوژیکی است با کل درآمدهای نفتی ایران اهمیت الگوی توسعه تکنولوژی و دانش پایه را می­رساند. (نمودار۲-۱) این نمودار دلالت بر نقش ارزش آفرینی و خلق ثروت توسط تکنولوژی دارد و تاکیدی بر تغییر رویکرد از الگوی منابع پایه در صنعت نفت به الگوی دانش­پایه و تکنولوژی است.
روند رشد فزاینده تکنولوژی و کوتاه شدن دوره خلق ایده و تولید تکنولوژی و تجاری­سازی آن موجب شده است کشورها و شرکت­هایی که شایستگی ابتکار، خلاقیت و تولید محصولات جدید یا نظام نوآوری مطلوبی دارند توانایی رقابتی روزافزونی پیدا کنند. این امر در آینده امکان رقابت و حضور در بازارهای جهانی را برای کشورهای مصرف ­کننده تکنولوژی و شرکتهای نفتی آنها محدود می­ کند. این شکاف تکنولوژی می ­تواند تهدیدی برای بقاء، توسعه، پیشرفت و کسب درآمد این کشورها و بنگاه­های آنها باشد.
حرکت به سمت تقویت قابلیت‌های تکنوژیک و دستیابی به توانمندی طراحی و مهندسی و تحقیقات ، مستلزم وجود و عملکرد مناسب یک نظام توسعه تکنولوژی و نوآوری در سطح صنعت است. عملکرد منسجم چنین نظامی ، باعث هم­افزایی بیشتر بنگاهها و سازمانها در عرصه صنعت نفت شده و دستیابی به اهداف توسعه تکنولوژی را امکان پذیر می­سازد. ناکارآمدی و عملکرد گسسته و غیر منسجم نظام توسعه فناوری صنعت نفت کشور، مهمترین دلیل سطح پایین قابلیت‌های تکنولوژی و در نتیجه عملکرد غیر نوآورانه آن و بعبارت دقیق­تر، علت باقی ماندن در سطح الگوی منابع پایه است.
۲-۴- چشم­انداز توسعه تکنولوژی در صنایع بالادستی نفت و گاز
صنعت نفت و گاز را در یک تقسیم ­بندی ساده می­توان به صنایع بالادستی و پایین­دستی تقسیم کرد. منظور از صنایع بالادستی مجموعه ای از فعالیت­های مرتبط با مخازن، حفاری، بهره ­برداری و علوم زمین است که به صادرات یا تحویل نفت و گاز به پالایشگاه ختم می­ شود. مجموعه دانش، صنعت و فناوری که این فرایند را شکل می­ دهند مهمترین قسمت صنعت نفت محسوب می­شوند.
مطابق یک سنت جاافتاده، توانمندی تکنولوژیک در حوزه بالادستی در انحصار شرکت­های بین ­المللی نفتی و کشورهای توسعه ­یافته دنیا قرار دارد. اکثر کشورهای نفت­خیز جهان هم تحت قراردادهای خاصی توان تکنولوژیک این کشورها را استخدام می­ کنند و با کمک بنگاههای چند ملیتی نفتی یا کشورهای توسعه ­یافته، ذخایر انرژی خود را استحصال می­نمایند.
کشور ما نیز تا حدود زیادی از این سنت پیروی می­ کند. همکاری ما با شرکتهای نفتی نخست شکل امتیازی داشت و پس از آن به قراردادهای مشارکتی و امروز به بیع متقابل تغییر شکل داده است. که در قسمت­ های بعدی به طور مفصل بدان پرداخته می­ شود. درست است که این تغییرات از اهمیت خاصی برخوردارند و قابلیت‌های فنی امروز صنعت نفت را نمی توان با گذشته مقایسه کرد، اما در طی این دوره­ها ماهیت وابستگی تکنولوژیک ما در این حوزه استراتژیک با تغییراتی تکرار شده است.
مسئله مهم چشم انداز بیست ساله صنعت نفت و برنامه ­های استراتژیک متعاقب آن جستجوی راهی برای تغییر این سنت یا پارادایمی است که ما در آن بهره­بردار تکنولوژی­ها و توانمندی های علمی و فنی وارداتی و تنها فروشنده انرژی هستیم. این الگوی توسعه و ارزش­آفرینی بر اساس ثروت­های طبیعی تنظیم شده و به خلق ثروت از طریق دانش و تکنولوژی در آن توجه نشده است.
عامل اصلی وابستگی ایران در این حوزه، تکنولوژی است. یعنی کشور ایران فاقد دانش و فن لازم برای مطالعه، اکتشاف، حفاری و توسعه میادین نفتی و گازی خود می­باشد. البته این توانمندی­ها به طور نسبی در کشور وجود دارد اما هنوز کامل نشده و در حد رقابت جهانی قرار نگرفته است. علاوه بر این محیط مناسب رشد و توسعه و بهره ­برداری از توانمندی­های فنی داخلی هم به درستی فراهم نیامده است.
۲-۵- بازیگران تکنولوژی در عرصه بالادستی
شرکتهای بین ­المللی نفتی بازیگران قدیمی بازار نفت و گاز هستند. این شرکتها در گذشته انحصار تجارت نفت جهانی را در اختیار داشتند و به وسیله قدرت انحصاری و درآمدهای سرشار اقتصادی خود بر جهان حکومت می­کردند. امروز با تغییر شرایط سیاسی، رشد شرکتهای نفتی رقیب و افزایش توان شرکتهای نفتی در کشورهای نفت­خیز جهان این انحصارات شکسته شده است اما هنوز بخش اصلی تجارت نفت و گاز جهان در اختیار این شرکتها است.
شرکتهای بین ­المللی نفتی بنگاههای تجاری معظمی هستند که از طریق فعالیتهای بهره ­برداری، خرید و فروش نفت، پالایش و پخش فرآورده ­های نفتی، تولید محصولات پتروشیمی و امور صنعتی مختلفی که غالبا به انرژی مربوط می­ شود کسب و کار می­ کنند. تجربه، تکنولوژی، توان مدیریت بالا و منابع مالی مزیت رقابتی این بنگاهها محسوب می شود.
روند کلی حرکت این شرکتها در سالهای اخیر افزایش قدرت در بازار و کاهش هزینه­ های عملیاتی به وسیله ادغام و یکپارچه­سازی ساختاری و تنوع­بخشی به سبد دارایی خود بوده است. در راستای این استراتژی شرکتهای بزرگ نفتی جهان در دهه اخیر ادغامهای بزرگی را تجربه کرده ­اند. بنگاههای بزرگی که از این ادغامها ساخته شده ­اند بزرگترین بنگاههای تجاری جهان را تشکیل می­ دهند. جدول ۲-۱ میزان ذخایر، معاملات نفتی و درآمد چند شرکت بزرگ را نشان می دهد.
جدول ۲-۱ : شا خص­های مالی شرکت­های برتر انرژی جهان