فصل دوم:

مفاهیم و مبانی نظری

مقدمه

در این قسمت، جهت زمینه­سازی منطقی و نظری بحث برای بررسی موضوع ویژگی­های بیع سنتی و الکترونیک تلاش می­ شود ابتدا به تبیین مفاهیم مرتبط همچون بیع، تجارت الکترونیک، بیع الکترونیکی و غیره پرداخته شود، سپس با بهره­ گیری از مفاهیم مذکور به قلمرو تجارت الکترونیک و تاریخچه آن اشاره می­ شود. در قسمت دوم نیز با توجه به محور پژوهش به قواعد عمومی حاکم بر بیع منطبق بر قانون مدنی اشاره می­ شود تا پیش زمینه­ای بررسی و تحلیل تفاوت­ها و شباهت­های هر دو بیع سنتی و الکترونیکی با توجه به منابع قانونی فراهم گردد.

مفهوم بیع

بیع در لغت به معنای خرید و فروش و داد و ستد است (معلوف ، ۱۳۸۰) و در اصطلاح فقهی ایجاب و قبولی است که بر نقل ملک در مقابل عوض معلوم و متعین دلالت کند (شهید اول ، ۱۳۸۲). در تعریف دوّم بیع؛ ایجاب و قبول از دو طرف کامل [بالغ، عاقل، مختار، دارای قصد و اراده] است. که با رضایت طرفین عین در قَبال عوض متعین و معلوم به طرف دیگر منتقل می‌شود (شهید اول ، ۱۴۱۴ ) و در اصطلاح هم دادن عین و گرفتن عوض است. و تقریباً ارتباط نزدیکی با هم دارند. مرحوم شیخ انصاری در کتاب مکاسب، بیع را چنین تعریف می­ کند: «بیع انشای تملیک عین به مال است» (انصاری، بی تا).

دلیل ایشان این است که کلمه «بیع» نه حقیقت شرعیه دارد و نه حقیقت متشرعه، لذا برای فهم معنای آن باید به عرف رجوع کنیم و عرف نیز همین معنای مذکور را از کلمه بیع می­فهمد، در حالی که معنای کلمه «بیع» در لغت- همان‌ طور که در المصباح المنیر (المصباح المنیر، ص ۶۹)” آمده- مبادله مال به مال است و از نظر لغت مبیع اختصاص به عین ندارد (انصاری، بی تا).

یکی از ضروریات بشر در جامعه امروزی بیع می‌باشد. در این زمان هر کس به نوعی خرید و فروش دارد. شخصی که اول صبح تا شب کارش خرید وسایل و ملزومات زندگی می‌باشد. یا بازاری‌ها که جنسی می‌خرند و می‌فروشند. اگر خرید و فروش نباشد جامعه مختل می‌شود. چون انسانی نیست که به انسان دیگر محتاج نباشد؛ و این رفع احتیاج از طریق ارتباط با همدیگر و داد و ستد حاصل می‌شود.

بشر از دیرباز تا کنون برای رفع احتیاجات خود ناگزیر به ارتباط و تبادل کالا با سایر افراد جامعه بوده است که رفته رفته این روند سبب گردید که مفاهیمی تحت عنوان تجارت و تاجر رواج یابد. این حرفه همواره از اهمیت فراوانی در ادوار مختلف تاریخی داشته است که سبب شد درجهت نظم دادن ‌به این نوع فعالیت ها، قواعد واصولی که در قالب عرف تجارتی به کار گرفته می شد در تدوین قوانین به کار گرفته شود و امروزه در قالب قوانین و مقررات تجاری ظاهر گردند.

مفهوم فضای مجازی

اصطلاح «سایبر^[۲]» به معنای مجازی یا غیر­فیزیکی است که در مقابل «واقعی^[۳]» قرار داشته و «فضای سایبری^[۴]» به معنای فضای مجازی و غیر فیزیکی است که واقعیت­ها را با عنوان «واقعیت مجازی^[۵]» در فضای الکترونیکی به معرض نمایش می­ گذارد (مسعودی، ۱۳۸۳).

فضای سایبر یا فضای هدایت شده، نخستین بار در سال ۱۹۸۲ میلادی در یک داستان علمی- تخیلی به کار برده شده است و از آن زمان به بعد این اصلاح به فضای الکترونیکی در دنیای بسیار گستردۀ فناوری اطلاعات و ارتباطات اطلاق می­گردد و کل این حوزۀ نو پا در جامعۀ جهانی را در بر ‌می‌گیرد (جینا، ۱۳۸۳). به تبع وجود چنین فضایی در جامعۀ جهانی، «شهروندان سایبری» و یا «شهروندان شبکه ­ای» را خواهیم داشت که حاملان فرهنگ سایبر در قرن معاصر می­باشند. دنیای مجازیی که شهروندان بیشماری نیز دارا است همانند فضای واقعی که قرن‌ها انسان ابوالبشر در آن طی طریق می نموده است، خالی از ناامنی و جرم نیست و هر لحظه شهروندان خود را تهدید می­ کند. بحث امنیت اطلاعات و بحث دسترسی آزاد و بدون محدودیت به اطلاعات در چنین فضایی که مبتنی بر یک شبکۀ عظیم جهانی تبادل اطلاعات (www= word wide web) است، بسیار مهم و با اهمیت است که نیازمند تحلیل و بررسی دقیقی می‌باشد.

به نظر می‌رسد مناسب ترین معادل برای آن در زبان فارسی همین واژه باشد. در چنین فضایی آنچه تجربه می شود واقعی است همانند صحبت کردن چهره به چهره شخصی با شخص دیگر یا تحقیق کتابخانه ای. همچنین از طریق چنین فضایی می توان خرید و فروش یا ازدواج کرد و یا مدرک دانشگاهی گرفت (نظریه های جامعه اطلاعاتی، ۱۳۸۰). برای فضای سایبر تعاریف متعددی شده است که در اینجا به برخی از آن ها که حائز اهمیت بیشتری هستند اشاره می شود :

–«فضای سایبر یک ناحیه ای واقعی است. فعالیت هایی که در این فضا اتفاق می افتد شامل تبادل اطلاعات و را ه هایی برای تجمیع اطلاعات مثل گرد همایی خبری می‌باشد » (مصطفوی، ۱۳۸۷).

-«فضای سایبر توهم و تصور باطل و توافقی است که انسان ها خلق کرده‌اند »