۳-۲-۲-۵-وضعیت اجتماعی اردکان در عهد قاجار
مردم اردکان در عهد قاجار از نظر اجتماعی به سه طبقه تقسیم می‌شدند: طبقه‌ی اول اعیان و اشراف که تابع حکومت محلی نبودند. طبقه‌ی دوم کشاورزان و کارگران بوده‌اند که اکثریت مردم جزو همین طبقه بودند. از نظر اجتماعی و اقتصادی بسیار پائین بودند. طبقه‌ی سوم کسبه‌ی بازار بودند که آن‌ها نیز به نوبه‌ی خود به چند دسته تقسیم می‌شدند: گروه تجار که اکثرا همان اعیان و اشراف بودند و کسبه بازار که بیشتر حلاجان، بقالان، قنادان و آهنگران و زنجیرسازان و رنگرزان را تشکیل می‌دادند دست کمی از رعیت نداشتند. یکی از مشکلات عمده‌ی مردم در دوره‌ی قاجار مالیات‌های سنگینی بود که باید به دولت پرداخت می‌کردند. و لذا بیشتر مردم به خاطر پرداخت مالیات سخت تحت فشار بودند.
۳-۲-۲-۶-وضعیت فرهنگی اردکان در عهد قاجار
تا اواخر دوره‌ی قاجار که هنوز مدارس جدید گسترش نیافته بود؛ مکتب‌خانه‌ها نقش اساسی تعلیم و تربیت را بر عهده داشتند و مکتب‌داران مرد و زن بودند. در اردکان اضافه بر مکتب خانه دو مدرسه‌ی علمیه نیز وجود داشته است. همچنین بناهای تاریخی- فرهنگی اردکان عبارتند از: مسجد جامع، مسجد زیرده، بقعه‌های امامزاده سید محمد و سیدنورالدین، کاروانسرای شاه عباس و مکان‌های مقدس زرتشتیان. اکثر بناهای به ثبت رسیده در میراث فرهنگی اردکان متعلق به عهد قاجار است که تعداد زیادی از این بناها خانهی مسکونی است(سپهری،۱۳۷۴: ۵۲-۴۲).
فصل چهارم
خانه‌تقدیری و تزئینات وابسته به معماری آن
۴-۱ معرفی خانهی تقدیری
خانهی تقدیری در بخش “مرکزی” شهرستان اردکان، خیابان آیت الله فکور ، به جای مانده از عهد قاجار، متعلق به خاندان تقدیری بوده؛ که در دی ماه سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۸۶ در میراث فرهنگی شهرستان اردکان به ثبت رسیده است و هم‌اکنون میراث فرهنگی شهرستان در این مکان استقرار دارد(میراث فرهنگی شهرستان اردکان)
یکی از ویژگی‌های نظرگیر تمامی آثار معماری اسلامی توجه و تمرکز آن‌ها به فضای بسته، به درون در مقابل برون به نما یا فصل‌بندی عمومی ظاهر یک عمارت است. رایج‌ترین و معروف‌ترین بیان این نوع گرایش را شاید در خانه‌های مسلمانان پیدا کرد؛ این خانه‌ها در درون حیاط بسته‌ای قرار گرفته‌اند و تنها راه ارتباط آن‌ها با دنیای خارج، دیوارهای بلند بدون پنجره و یک درب کوتاه ورودی است. گاهی هم چندین خانه در یک مجتمع بزرگ محصور قرار گرفته و یک درگاه کوتاه ورودی دارد. که به یک دالان درونی خصوصی منتهی میشود و افراد خانه برای رفت و آمد از آن استفاده می‌کنند این خانه‌ها و در بعضی موارد حتی مجتمع‌های بزرگ ساختمانی از مظاهر و جلوه‌های ویژه‌ی یک شهر کهن اسلامی بر شمرده می‌شد و هنوز هم در بعضی از مراکز کهن شهری (قصبه‌ها، مدینه‌ها، و «شهرهای کهن» جهان اسلام) به دیده می‌آید (گروپه، ۱۰:۱۳۷۹) خانهی تقدیری با معماری چهار وجهی و درون‌گرا دارای این خصیصه‌ی معماری اسلامی است. بنای این ساختمان از خشت، گل، آجر و به سبک معماری سنتی ویژه‌ی مناطق کویری، با حیاط مرکزی است(تصویر۱-۴).
تصویر۴-۱ پلان‌های همکف، زیرزمین و طبقه‌ی اول خانهی تقدیری(مأخذ: میراث فرهنگی اردکان)
در این بنا اتاق‌های سه دری، در ضلع شرقی و غربی؛ پنج‌دری در ضلع شمالی و تالاری در ضلع جنوبی عمارت که متصل به بادگیر یک طرفه ویژه‌ی منطقه اردکان و میبد است، دیده میشود. مانند سایر خانه‌های سنتی این استان، در زیر تالار خانه در ضلع جنوبی، زیرزمین قرار دارد که ورودی آن گوشه‌ی حیاط در همان ضلع می‌باشد. در ضلع شمالی پایآبی جلوی پنج‌دری وجود دارد که محل دسترسی به آب قنات در حیاط خانه‌ها و مساجد است و نمونه‌های عمومی آن نیز در شهرهایی همچون نایین و یزد می‌بینیم. الگوی معمول آن هشتی است که با اتاق ترکی یا کلمبه پوشانده و در مسیر قنات در مرکز آن یک حوض ساخته میشود. نکته اقلیمی، هوای بسیار خنک آن در تابستان است که علاوه بر استفاده به عنوان یخچال برای نگهداری مواد غذایی، در مواردی برای خواب نیم روزی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفته است. احتمالاً می‌توان بین پایاب و پادیاو، که حیاط دور بسته‌ای است و حوض یا جوی آب در میان داشته باشد، پادیاو با همه ویژگی‌هایش بعد از اسلام در بیشتر مساجد و زیارت گاه‌ها به نام وضوخانه جای گرفت؛ رابطه‌ای برقرار کرد. نمونه‌های عالی پایاب در مسجد جامع نایین، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع یزد و خانه‌های تاریخی یزد دیده میشود.
حوض بزرگ و کم عمقی در وسط حیاط خانه است که هوای خانه را خنک و رطوبت آن را تأمین می‌کند.
در قدیم، خانه تقدیری دارای سه در ورودی بوده که یکی در غرب، یک در شمال و دیگری در جنوب بوده است؛ در جنوبی خانه به هشتی بسیار زیبایی باز میشود. سقف هشتی، با یزدی بندی تزیین شده است.
هشتی، که بنایی مربع شکل گنبدی- یعنی مکعبی همراه با یک نیم کره و هیچ نوع محور مستقیم است. یک قوس چرخیده شده است؛ در فضای گنبد یک دایره و خبری از زوایا، لبه‌ها و یا محورها نیست. در آن کانون توجه به درون و مرکز است. تزئین، این کانون، توجه را با تأمل در ترکیب چالشی، ولی محکم آن تقویت می‌کند. یک خط منحنی نشان دهنده‌ی پویایی, مفهوم تحول و توسعه است. این امر مفهوم قالب و فرم را که از راه تحول در بعد زمان پدید می‌آید گسترش می‌دهد(گروپه،۱۶۲:۱۳۷۹)
بلافاصله پس از ورودی به فضای هشتی می‌رسیم. اغلب به شکل هشت ضلعی یا نیمه هشت ضلعی و یا بیشتر مواقع چهار گوش است که در این خانه هشتی به شکل هشت ضلعی می‌باشد. هشتی دارای سقفی کوتاه و یک منفذ کوچک نور در سقف گنبدی شکل آن است و عموما سکوهائی برای نشستن در آن طراحی شده است ولی در این هشتی از منفذ برای نورگیری خبری نیست. هشتی برای انشعاب قسمت‌های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می‌شد. در خانه‌های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه‌های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جداسازی آقایان و خانم‌ها دو قسمتی ساخته می‌شد(پارسی۱۳۸۷).
در صورتی که در خانه‌های اسلامی ساخت یک درگاه بلند و سترگ و تزئین یافته که در آن گاهی از نمادها و رنگ‌ها برای خوش‌یمنی و شگون استفاده می‌شد بر اهمیت نمادین در ورودی- آستانه‌ی حساس بین خانه و بیرون خانه – تأکید داشت. خانه‌های اسلامی معمولا دارای یک در ورودی بود ولی یک در ثانوی هم برای استفاده اهل حرم تعبیه می‌شد. ورودی اصلی خانه گاهی به طور مستقیم به سکونت‌گاه‌های خانه متصل نمی‌شد بلکه به یک هشتی(که گاهی دری به سوی حرم داشت) و یا راهی با پیچش راست زاویه می‌رسید تا از بیرون درب خانه، حیاط آن قابل رأیت نباشد. این هشتی را گاهی بسیار پیچیده می‌ساختند(گروپه،۱۹۷:۱۳۷۹). خانه تقدیری طبق همین نقشه دارای چند در ورودی بود ولی فقط در اصلی دارای هشتی است.
هشتی حکم اتاق انتظار را داشته و دور تا دور آن طاقچه‌هایی برای نشستن مراجعان ساخته شده است و سمت راست در ورودی راهرویی طویل باز میشود که پس از طی کردن مسیر این راهرو به در دیگری که ورودی ساختمان و حیاط است می‌رسیم؛ همانطور که گفته شد، این همان مسیری است که در معماری اسلامی برای این‌که میهمان مستقیم وارد حیاط خانه نشود، در نظر گرفته می‌شد. در دیگری در سمت چپ در اصلی است که ورودی خانه دیگری است که برای پذیرایی از مهمان‌ها از آن بهره می‌بردند.
معماران و استادکاران ایرانی با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق گوناگون ایران شیوه‌های معماری را در شهرهای مختلف توسعه بخشیدند؛ همان طور که به دلیل سرما ایجاد بناهای فاقد میانسرا در آذربایجان متداول بوده، ساختن بادگیر نیز در مناطق کویری رواج داشته است. سالیان بس دراز، بادگیر یکی از اجزای مهم بناها در نواحی گرم و خشک ایران بوده است. هر بادگیر شامل برج‌های تهویه بر فراز ساختمان است (بهادری‌نژاد،۲۲۹:۱۳۸۷). خانهی تقدیری هم دو بادگیر دارد که یکی در ضلع شمالی است و تابستان‌ها پنج‌دری را خنک می‌کرده و بادگیر دیگر در ضلع جنوبی است و دهانه‌ی بادگیر به زیرزمین و تالار بزرگ باز میشود. درهای چوبی که در تالارجنوبی و پنج‌دری رو به بادگیر باز میشود؛ در زمان «گرد و خاک» و «طوفان» بسته می‌شدند. در حال حاضر ورودی اصلیِ ساختمان در شرق و به راهروی طاق‌داری باز میشود و گوشه‌ی سمت چپ ضلع جنوبی با چند پله به حیاطی پائین‌تر از سطح کوچه راه دارد. که ازاره دیوارهای آن با آجر پوشانده شده است تا پائین دیوارها از استحکام بیش‌تری برخوردار باشد.
۴-۲ معرفی هنرهای سنتی وابسته به معماری خانهی تقدیری
در معماری سنتی توجه اندک به جلوه‌ی خارجی و یا حتی آشکارگی هر نوع بنا است و بیشترین توجه به درون بنا می‌باشد به همین سبب چفت و بست و آرایش اندرونی را پیش کشیده است (البته به استثنای گنبد و درگاه مدخل ورودی). تزئین در معماری اسلامی چندین کارکرد دارد، اما به نظر می‌رسد که نمود اصلی آن و یا حتی هدف عمده‌ی آن ایجاد ارزش‌هایی است که در دیگر سنت‌های معماری در خود بنا اهمیت دارد(گروپه، ۱۴:۱۳۷۹).
۴-۲-۱ طاقچه‌های خانهی تقدیری
انواع طاقچه‌ها را می‌توان در این بنا مشاهده کرد. طاقچه‌ها با گچ‌بری تزئین شده‌اند. دور تا دور تالار و اتاق پنج‌دری طاقچه‌هایی قابل دسترس و همچنین در قسمت فوقانی طاقچه‌های دور از دسترس ایجاد شده است(تصویر۲-۴ و ۳-۴).
اتاق پنج‌دری طاقچه‌هایی مشابه طاقچه‌های تالار دارد و در ارتفاع دارای طاقچه‌هایی به شکل محرابی است(تصویر۳-۴ و ۴-۴). طاقچه‌هایی که در ارتفاع و به صورت محرابی است، در قسمت بالای پنج‌دری، این طاقچه‌ها به روزن تبدیل شده است؛ و دیوارهای بلند را بلندتر نشان می‌دهد و نور طبیعی اتاق را بیشتر می‌کند. داخل تمامی اتاق‌ها طاقچه‌های مربع مستطیل باربر و باربر-تزیینی دیده میشود. ولی طاقچه‌های اتاق پنج‌دری زیباتر و مشابه طاقچه‌های تالار جنوبی است و ارتفاع دیوار اتاق پنج‌دری هم به اندازه‌ی تالار و بلندتر از دیوارهای اتاق‌های دیگر است و طاقچه‌هایی به شکل محرابی در ارتفاع دیده میشود.
تصویر ۴-۲ راهروی جنب تالار جنوبی تصویر ۴-۳ تالار جنوبی
(مأخذ: نگارنده) (مأخذ: نگارنده)
تصویر ۴-۴ طاقچه‌های اتاق پنج‌دری(مأخذ: نگارنده)
۴-۲-۲شمشیری‌ها
گچ‌بری ویژه‌ای که دور تا دور حیاط روی دیوار دیده میشود؛ شمشیری نامیده میشود که یکی از طرحهای گچ‌بری عهد قاجار است. قاب‌های تزیینی شمشیری در اندازه‌های مختلف به صورت افقی و عمودی اطراف حیاط دیده میشود؛ که با لایه نازک گچ روی دیوار ایجاد شده است (تصویر۴-۵ و ۴-۶). این نقوش مشابه کتیبه‌هایی است که در تذهیب از آن استفاده میشود. این نقوش در دوره قاجار متداول بوده است.
تصویر ۴-۵ و۴-۶ شمشیری‌های اطراف حیاط خانهی تقدیری(مأخذ: نگارنده)
۴-۲-۳ تزیینات آجری
پیشه‌های مستقل خشت‌زنی، آجر‌چینی، آجربری و آذین‌بندی آجری فقط در شهرهای بزرگ پیدا می‌شد. در روستاها و شهرک‌ها فقط خشت به کار می‌رفت و آن هم فقط توسط یک تن صورت می‌گرفت. با این‌که برای استحکام بنا در مراکز عمده‌ی شهری از آجر پخته استفاده می‌شد؛ ولی کاربرد خشت در تمام نواحی جهان اسلام متداول بود. اندازه‌ی خشت‌ها معیاربندی نشده بود و بنایان از اندازه‌های گوناگون و بر طبق نیاز استفاده می‌کردند. خشت اندازه‌های مختلفی داشت و در نواحی گوناگون فرق می‌کرد از ۱۰ سانتی‌متر مربع با ضخامت ۳ سانتی متر گرفته تا ۵۰سانت‌متر و ضخامت ۲۰ سانتی‌متر تولید می‌شد. خشت را معمولا از خاکی که در جوار ساختمان به دست می‌آوردند می‌ساختند؛ روی خاک آب می‌ریختند و با کاه و خرده‌های پوشال مخلوط و پا مال می‌کردند. گل را در قالب‌های چوبی می‌ریختند و سپس آن را در عرض نیم روز دیگر رویه‌ی دیگر آن‌ها خشک میشود، معمولا بعد از خشک شدن بلافاصله از آن‌ها استفاده می‌کردند. اگر باران می‌بارید آن‌ها را مخلوط گل و کاه بازسازی می‌کردند. آجر پخته نیز به همین ترتیب تولید می‌شد و گل رس و ماسه تمیز را به دقت انتخاب می‌کردند تا پیش از قالب‌گیری بیست و چهار ساعت خیس بخورد. آجرهای قالبی از ماسه‌ی خاکستری درست می‌شد و پیش از قرار گرفتن در کوره‌ی آجرپزی به مدت سه روز دوبار مثل آجر خشت خشک می‌شد و برای سوخت کوره از تپاله یا بوته‌ها و هیزم خشک استفاده می‌کردند. شیبی تند تا بالای کوره می‌رسید و در آن‌جا بیشتر آجرها را تلمبار می‌شد. در کاربرد خشت معمولا از ملاط مرکب از کاه‌گِل بین آجرهای پخته؛ جز در مواقع داغ یا رطوبتی که در این صورت از ملاط آهک و ماسه استفاده می‌شد. با آجرکاری ردیف‌های مستقلی ایجاد می‌کردند و گاهی هم آجرها را به صورت اریب به کار می‌بردند و در این صورت حالت تزئینی پیدا می‌کرد. بر روی سطوح مسطح با پیش کرده نمودن خطوط آجری راه باریکه‌های ظریفی پدید می‌آمد(گروپه،۱۳۶:۱۳۷۹) که این حالت اخیر را می‌توان در سر بادگیرها و قطاربندی دورتادور لبه‌ی بام خانهی تقدیری دید(تصویر۴-۷).
تصویر ۴-۷ قطار بندی لبه بام خانهی تقدیری (مأخذ: نگارنده)
۴-۲-۴ تزئینات بادگیرها
شهرستان اردکان یزد دارای آب و هوایی گرم و خشک است و آنچه در این گونه مناطق قابل توجه می‌باشد عناصر و فضایی است که ساکنین برای سازگاری خود با اقلیم گرم و کویری آن ایجاد کرده‌اند (پاکزاد۱۳۷۸).
یکی از این عناصر بادگیر با تزئیناتی خاص منطقه کویری می‌باشد. از جمله تزئیناتی که در ساختمان بادگیرها به چشم می‌خورد، تزئینات گچ‌بری بادگیر و تزئینات آجری است که در بالا و پائین دهانه‌ی بادگیر دیده میشود و به صورت رج‌های آجر شکل گرفته‌اند. تزئینات گچ‌بری دهانه‌ی بادگیرها جنبه‌ی کاربردی ندارد و با قوس‌ها و شکل‌های متنوعی دیده می‌شوند. احتمالا هر معمار با توجه به ذوق و سلیقه‌ی شخصی خود، نوع خاصی از این آرایه را به کار می‌گرفته است. شاید بتوان گفت این تزئین، امضای معمار سازنده بادگیر بوده است. تزئینات آجری تا حدی بر بدنه‌ی بادگیر سایه می‌اندازند. این تزئینات، مانند زنجیری ما بین ساقه و دهانه قرار می‌گیرد و به همین دلیل نیز «زه و زنجیره » نام گرفته است. تزئینات بادگیرها اجزای کالبدی محسوب می‌شوند که بیشترین تاثیر را در منظر شهری پدید آورده‌اند. مصالح استفاده شده برای تزئینات، آجر، گچ و یا کاه گل است. در برخی بادگیرها، دهانه‌ی بادگیر بیشتر با گچ پوشیده شده و رنگ سفید آن جلوه‌ی متفاوتی به خط آسمان شهر داده است (تصویر۴-۸). بادگیرها که مرتفع‌ترین قسمت خانه هستند در نمای بیرون خانه نیز دیده می‌شوند. دهانه‌های بادگیرها به صورت قاب‌هایی اسلیمی به طور عمودی در کنار هم قرار گرفته‌اند (بهادری‌نژاد،۲۸۰:۱۳۸۷).
به اعتقاد مردم دهانه‌ی بادگیر همیشه باید به صورت فرد تقسیم بندی شود و اگر زوج باشد شگون ندارد(طباطبایی اردکانی، ۳۸۴:۱۳۸۱) بنابراین بادگیر تمامی خانه ها با تعداد دهانه فرد ساخته شده است و خانه تقدیری نیز از یان امرر مستثنی نیست.
تصویر۴-۸ بادگیر تالار جنوبی(مأخذ: نگارنده)
۴-۲-۵ تزیینات سنگی
تنها نمونه‌ی استفاده و تزیین سنگ، که در این بنا به چشم می‌خورد؛ کف‌فرش هشتی خانه است که با شعاع‌هایی که از مرکز شروع و به هر گوشه از هشتی ختم میشود، با سنگ‌های ریز تزیین شده است.
۴-۲-۶ گره چینی و قواره‌بری
تزئین اسلامی ساختمان‌ها را همچون شنلی فرو می‌پوشاند؛ هدف از آن پوشاندن، ساخت بناست تا نمایاندن آن. عناصر تزئینی بیشتر، محدود به خطاطی و اسلیمی‌های هندسی و گیاهی بود؛ ولی تکثیر آن‌ها جلوه‌ای غنی و درخشان را به نمایش می‌گذاشت(گروپه،۱۴:۱۳۷۹). یکی از این عناصر تزئینی هندسی گره چینی و هنر دیگر قواره‌بری است(تصویر۴-۹).
تصویر۴-۹گره‌چینی و قواره‌بری(مأخذ: نگارنده)
گرهچینیهای چشم نوازی روی در- پنجره‌های پنج‌دری و در-پنجره‌های طبقه‌ی فوقانی دو طرف تالار جنوبی و طبقه‌ی فوقانی دو طرف پنج‌دری دیده میشود. که به گره‌چینی مشبک معروف است.
ساختن پنجره‌های چوبی با گره از زمان صفویه در ایران مرسوم بوده است. هنر گره‌سازی در قدیم در ایران متداول بوده ولی در دوره اسلامی به اوج خود رسید. گره‌سازی در منبت‌کاری بعد‌ها رواج یافت و گره‌چینی یا گره‌سازی با چوب نیز بعد از آن به وجود آمده است(یاوری،۱۲۵:۱۳۸۶).
اگر هنرمندان و معماران مسلمان در انتخاب اشکال چندان نوآور نبوده‌اند ولی در به کارگیری تزئین سطوح بسیار اصالت داشته‌اند. آن‌ها نوعی از تزئین را به کمال رساندند که هدف آن در درجه‌ی اول و بیش از همه فراهم ساختن پوشش بغرنج و پیچیده برای بناها و اشیاء بود و پوشاندن هسته‌ی ساختی آن‌ها (اغلب با مواد مختلف)، که به گونه‌ی یک پوسته بیرونی و یا «پوشش» عمل می‌کرد(گروپه، ۱۶۱:۱۳۷۹).
ظرافت و پیچیدگی را در هنر گرهچینیهای خانهی تقدیری می‌توان مشاهده کرد. در – پنجره‌هایی، که در اتاق‌های طبقه‌ی فوقانی که دو طرف تالار مشاهده میشود. با همان ظرافت گرهچینیهای پنج‌دری، با گره‌چینی تزئین شده است.
هنر اسلامی در جایی که تنش‌ها را برطرف کرده، هنر آرام‌بخش و فکری است تا عاطفی. این هنر یک هنر مفهومی است و در آن کنش و واکنش در نهایت تعادل خود قرار دارد. ظرافت تزئین سطوح تنش را از بین برده است، چون نقش‌ها در آن منحصر به کل سطح شده و در ضمن با دست‌یابی به امکان گسترش نامحدود، نوعی مفهوم نامتناهی را پدید آورده است. از اصول هنر تزئین اسلامی تکرار و جای‌گشت مداوم نقش مایه‌ها و طرح‌هاست. تزئین همچون آب که در جای خود نقشی بایسته در معماری اسلامی دارد، مدام نقوشی را بازتاب می‌دهد و تکثیر می‌کند تا برای چشم و مغز پناه‌گاه آرامی را به وجود آورد و هنری را بسازد که پویا و نا‌متغیر است (گروپه۱۶۲:۱۳۷۹) در قواره‌بری‌ها طرح به صورت تکرار در کنار هم هنری بی‌نظیر را می‌آفریند(تصویر۴-۱۰).
تصویر۴-۱۰ قواره‌بری سه‌درها و پنج‌دری‌ها(مأخذ: نگارنده)
۴-۲-۷ شباک
در خانهی تقدیری شاهد شباک‌های آجری در جلوی زیرزمین و پایاب هستیم که زیرزمین و پایآب با عبور هوا از این شباک‌ها تهویه و خنک میشود و شباکی چوبی در قسمتی که بادگیر ضلع جنوبی به زیرزمین متصل میشود وجود دارد؛ درهای چوبی داخل تالار به فضایی باز میشود که این شباک در آن وجود دارد و در این قسمت فضای روی شباک چوبی قابل دسترسی است و می‌توان روی آن مواد غذایی که نیاز به فضای خنک دارد، گذاشت.
