نمودار ۴-۱۱ مقایسه درصد سطوح ترکیب شیمیایی D-(+)-fenchone در گیاه رازیانه تیمار شده با غلظت های هورمونی مختلف………………………………………………………………………………………………………………………………….۷۳

فصل اول
مقدمه

• مقدمه

گل ها و گیاهان، خاموش ترین موجودات و در عین حال گویاترین مظهر قدرت و عظمت آفرینش هستد. هر برگی از این موجودات زیبا، کتاب بزرگی در وصف توحید است. گل­ها و گیاهان نه تنها با الوان و اشکال بدیع و بی­بدیل خود سفره­ی طبیعت را زینت می­بخشند بلکه آن را چنان سرشاری از نیروی حیاتی می­سازند که هیچ بساطی را یارای رقابت با آن نیست (امیدبیگی، ۱۳۷۷ .( با آن که امروزه درمان بیماری­ها بیشتر از طریق مصرف داروهایی صورت می­گیرد که منشأ صنعتی دارند و اختصاصاً در آزمایشگاه­ها تهیه می­شوند ولی مصرف بعضی از آن­ها زیان­هایی به بدن می­رساند و عوارض جانبی بسیاری از آن­ها ثابت شده است. در اوایل قرن حاضر پیشرفت علم شیمی و کشف سیستم­های پیچیده­ سنتز ارگانیک منجر به توسعه صنعت داروسازی و جایگزینی شیمی درمانی شد. بدین طریق پزشکی مدرن توانست بسیاری از بیماری­ها غیرقابل علاج و غالباً مرگ­آور را درمان کند. با وجود این گیاهان دارویی و داروهایی که از آن­ها تهیه می­شدند هرگز به طور کامل کنار گذاشته نشدند. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی امروزه بیش از ۸۰ درصد مردم جهان (نزدیک به ۵ میلیارد نفر)، برای درمان بیماری­ها هنوز از داروهای گیاهی استفاده می­ کنند. تقریبا یک چهارم داروهای تهیه شده دنیا منشأ گیاهی داشته که یا مستقیماً از گیاهان عصاره­گیری شده و یا براساس ترکیب گیاهی، سنتز شده ­اند. واژه گیاهان دارویی تنها به تسکین دهنده آلام اطلاق نمی­ شود بلکه این گیاهان در زیر گروه غذا به عنوان طعم دهنده­ها، نوشیدنی­ها، شیرین کننده­ها، رنگ طبیعی بوده همچنین به عنوان ماده اولیه محصولات آرایشی و بهداشتی نیز مورد استفاده قرار می گیرند (امیدبیگی، ۱۳۷۶).

درواقع گیاهانی که حداقل دارای صفات زیر باشند،گیاه دارویی نامیده می­شوند:
۱- در پیکر این گیاهان مواد ویژه ای به عنوان مواد مؤثر یا متابولیت­های ثانویه ساخته و ذخیره می­شوند که برای مداوای برخی از بیماری­ها مورد استفاده قرار می­گیرند. مواد مذکور طی فرآیندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم (به طور معمول کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه)، ساخته می­شوند.
۲- اغلب ممکن است اندام ویژه­ای چون ریشه، برگ­ها، ساقه، گل، میوه و غیره بیشترین مواد مؤثر را داشته باشند، بنابراین همیشه نمی­ توان کل اندام گیاه را منبع ماده دارویی ویژه­ای دانست.
۳- اندام گیاهی برداشت شده، آماده سازی و فرآوری می­شوند، یعنی تحت تأثیر عملیات ویژه­ای مانند جداسازی، خرد شدن، خشک کردن، تخمیر و غیره قرار گرفته و سپس استفاده می­شوند. به طور معمول این اندام­ها به صورت سنتی و فقط با خشک کردن به عنوان کالای عطاری عرضه می­شوند.

• جایگاه اقتصادی گیاهان دارویی در جهان و ایران

رویکرد روز افزون استفاده از گیاهان دارویی و فرآورده ­های حاصله از آن نقش این گیاهان را در چرخه اقتصاد جهانی پررنگ­تر کرده است. طوریکه مصرف روبه تزاید آن تنها به کشورهای در حال توسعه اختصاص نداشته، بلکه یکی از فاکتورهای مهم بهداشتی کشورهای پیشرفته نیز محسوب می­گردد. در جهان ۱۳۰ میلیون تن گیاه دارویی سالانه خرید و فروش می­ شود و حدود یک میلیون کارخانه دارویی در چند سال اخیر افزایش یافته است. طبق برآوردهای صورت گرفته در سال­های اخیر، ارزش بازارهای جهانی داروهای گیاهی که شامل گیاهان دارویی و فرآورده ­های آنها است، رشد قابل توجهی داشته است. بخش اعظم بازار گیاهان دارویی دنیا، به تولید و عرضه متابولیت­های ثانویه مشتق از این گیاهان مربوط می­ شود. متابولیت­های ثانویه معمولاً از ارزش افزوده بسیار بالایی برخوردارند به طوریکه ارزش فروش برخی از این ترکیبات مانند شیکونین^[۱] ، دیجیتوکسین^[۲] و عطرهای همچون روغن جاسمین^[۳] ، از چند دلار تا چند هزار دلار به ازای هر کیلوگرم تغییر می کند. همچنین قیمت هر گرم از داروهای ضد سرطان گیاهی مانند وین بلاستین^[۴] ، وینکریستین^[۵] ، آجمالیسین^[۶] و تاکسول^[۷] به چند هزار دلار می­رسد. تاکسول یکی ازترکیبات دارویی است که از پوست درخت سرخدار به دست می ­آید و در درمان سرطان­های سینه و تخمدان مورد استفاده قرار می­گیرد. ورود دارو بودجه زیادی را به خود تخصیص می­دهد این در حالی است که ایران با داشتن خصوصیات اکولوژیکی و اقلیمی متنوع، یکی از کشوهای کم نظیر در تولید گیاهان مختلف می ­تواند باشد به طوری که ایران از ۱۳ اقلیم موجود در جهان، ۱۱ اقلیم را به خود اختصاص داده است. و به تقریب ۸۰۰۰ گونه گیاهی که معادل ۲ برابر فلور کل اروپا است ازدیگر ویژگی­های کشورمان می باشد، که این بانک ژن اهمیت اقتصادی زیادی دارد. برای مثال کشور فلیپین حجم عظیمی از درآمد خود را از فروش گیاهان دارویی و گیاهان وحشی به دیگر کشورها بدست می ­آورد (میرجلیلی، ۱۳۸۲). بنابراین، اگرچه در زمینه توسعه صنعت گیاهان دارویی در ابتدای راه هستیم، ولی می­توانیم با برنامه­ ریزی صحیح، بخش قابل توجهی از بازارهای جهانی را به خود اختصاص دهیم. شاید در ابتدای کار نتوانیم با کشورهایی که محصولات خود را به تولید انبوه رسانده اند، رقابت نماییم، اما به لحاظ تنوع گونه ­ای و تولید طبیعی گونه ­هایی دارویی رقبای چندانی در جهان نداریم و در مواردی حتی بی­رقیب هستیم. همه این­ها منوط به این نکته است که دارایی­ های کشور را بشناسیم و بتوانیم از آن­ها استفاده بهینه نماییم. در این صورت حتی می توان تا ۵ درصد از تولید ناخالص ملی را از این طریق تأمین نمود (امیری،۲۰۰۶).
۱-۳- ضرورت توجه به پرورش گیاهان دارویی
با ظهور داروهای شیمیایی و بیولوژیک، نقش و اهمیت گیاهان دارویی در تأمین سلامت بشر، در معرض فراموشی قرار گرفت .اما با گذشت زمان، استقبال از گیاهان دارویی با رشد قابل توجهی روبرو شده است. به نظر می­رسد مردم جهان از یک سری نارسایی­های طب مدرن خسته شده اند و به طور روز افزون به سمت داروهای گیاهی روی می­آورند به همین دلیل، امروزه حدود ۵۰ درصد داروهای تولید شده در جهان منشاء طبیعی دارند که با تغییراتی به عنوان دارو مورد استفاده قرار می­گیرند که نیمی از این مقدار از منابع معدنی، حیوانی و باکتریایی به­دست می ­آید و نیمی دیگر منشاء گیاهی دارد. برای مثال، تمام هورمون­های مصرفی گیاهی هستند و از گیاهان مختلفی نظیر سیب زمینی مکزیکی، شنبلیله و غیره به دست می­آیند. هم چنیین ترکیباتی مثل وین بلاستین و وین کریستین که از داروهای ضد سرطان هستند از گیاه بدست می­آیند و یا گلیکوزیدهای قلبی از جمله این گروه داروها محسوب می­شوند (قاسمی دهکردی و طالب، ۱۳۸۰). گیاهان دارویی به دلیل ماهیت طبیعی و وجود ترکیبات همولوگ دارویی در کنار هم، با بدن سازگاری بهتری دارند و معمولا فاقد عوارض ناخواسته هستند لذا به خصوص در موارد مصرف طولانی و در بیماری­های مزمن، بسیار مناسب می­باشند. به عنوان مثال، گیاهان دارویی در بسیاری از اختلالات اعصاب و روان به عنوان بهترین انتخاب خواهند بود.
ایرانیان از دیرباز و حتی پیش از دیگران در زمینه گیاهان دارویی و کاربرد درمانی آن­ها از دانش پیشرفته­ای برخوردار بوده است. نمونه بارز آن کتاب باستانی اوستاست. در یکی از پنج کتاب تشکیل دهنده اوستا( که در مجموع دست کم ۲۵۰۰ سال پیشینه دارد)، بخش های پرشماری به گیاه درمانی، معرفی گیاهان دارویی و کاربرد آن­ها اختصاص یافته است. در قرن هشتم و نهم میلادی، اطباء ایرانی رونق خاصی به طبابت ایران و جهان بخشیدند به­ طوری­که با پیدا شدن دانشمندان و نوابغی نظیر ابوعلی سینا و محمد زکریای رازی با انشار کتاب­های معروف خود (قانون و الحاوی) پیشرفت­های زیادی نصیب ملت ایران و جهان گردید. این پیشرفت­ها هم­چنین در قرون بعد نیز ادامه یافت. در قرن ۱۳ میلادی، ابن بیطار، اختصاصات متجاوز از ۱۴۰۰ گیاه را که خود شخصاً می شناخت را در کتابش شرح داد (دوازده امامی، ۱۳۸۶).
۱-۴- گیاه شناسی رازیانه:
رازیانه گیاهی است علفی، معطر و چند ساله از تیره چتریانUmbelliferae با نام علمی Foeniculum vulgare که ارتفاع آن حدود ۲ متر، ساقه­های آن قائم، استوانه ای، منشعب و سبز رنگ است. ریشه غده­ای، دوکی شکل و مستقیم، برگ­های این گیاه متناوب با پهنک منقسم به قطعات نازک و نخی شکل، گل­ها زرد رنگ و مجتمع کوچک و منظم به صورت چتر مرکب است. شاخک­های چترهای آن بلند و شامل پایه­ های نامساوی است؛ به طوریکه تعداد آن­ها به ۱۵ نیز می­رسد. پهنای گل آذین چتری آن در حدود ۱۵ سانتی متر است. گل­های این گیاه عسل دهنده­های خوبی محسوب می­شوند. میوه آن کوچک، دو فندقه به طول ۶ تا ۱۲ و عرض۲ تا ۴ میلی متر و دارای بوی معطر است)کمالی و همکاران،۱۳۸۰).

فرمانرو: گیاهان
دسته: گیاهان گلدار
رده: دولپه­ای
راسته: آپیالس
تیره: چتریان
سرده: رازیانه
گونه: F.vulgare
نام علمی: Foeniculum vulgare
۱-۵- اندام داروئی:
تمام اجزای رازیانه قابل استفاده است. از آن جمله شکوفه­ها و دانه­ های آن­را بلافاصله بعد از رسیدن و برگ­های آنرا در تیرماه چیده و در سایه خشک می­ کنند و هم­چنین ریشه رازیانه را می­توان در اواخر پائیز برداشت نموده و خشک کرد.(سیکوتی و همکاران^[۸]، ۲۰۰۸)
۱-۶- نیازهای اکولوژیکی:
رازیانه بیشتر بر روی شیب­های صخرهای و کوهستانی خشک، آهکی، آفتاب­گیر، قابل نفوذ و فاقد رطوبت زیاد می­روید.
۱-۷- پراکنش جغرافیائی: