جدول۴-۱۵- نتایج مربوط به پذیرش سهامداران و استقرار بورس الکترونیک ۶۳
جدول۴-۱۶- نتایج مربوط به بسترهای قانونی و حقوقی و استقرار بورس الکترونیک ۶۴
جدول۴-۱۷- نتایج مربوط به عوامل فرهنگی و استقرار بورس الکترونیک ۶۴
جدول۴-۱۸- نتایج مربوط به هزینه های اقتصادی و استقرار بورس الکترونیک ۶۵
جدول ۴-۱۹- نتایج مربوط به عوامل مؤثر بر استقرار بازار بورس الکترونیک در ایران ۶۶
فهرست نمودار ها
عنوان شماره صفحه
نمودار ۲-۱- سیستم کنونی معاملات در ایران ۲۷
نمودار ۲-۲: ساختار بورس اوراق بهادار تهران ۳۷
نمودار ۴-۱: توزیع جنسیت ۵۳
نمودار ۴-۲: توزیع تأهل ۵۴
نمودار ۴-۳: توزیع تحصیلات ۵۵
نمودار ۴-۴: توزیع سن ۵۶
نمودار ۴-۵: توزیع سابقه فعالیت در بازار بورس ۵۷
چکیده
بورس الکترونیک در بازارهای پیشرفته سرمایه به عنوان گامی رو به جلو در مسیر توسعه دولت الکترونیک، ایجاد شده است. حال آنکه این امر در بورس ایران مسألهای نو ظهور و نوپا تلقی میگردد. در کشورهای توسعه یافته به استقرار نظارت الکترونیک به عنوان یکی از مهمترین پیشنیازهای استقرار بورس الکترونیک توجه شده است. زیرا توسعه بازار بدون توسعه نظارت، باعث کاهش کارایی آن و در نتیجه کاهش اعتماد سهامداران به بازار و عدم جذابیت آن برای سرمایه گذاران داخلی و بین المللی خواهد شد. در کنار این مهم باید به این امر نیز توجه داشت که عوامل مختلف دیگری نیز هستند که می توانند بر روی استقرار بازار بورس الکترونیک تأثیرگذار باشند.
هدف از این تحقیق بررسی عوامل مؤثر بر استقرار بازار بورس الکترونیک در ایران بر اساس مدل سه شاخگی و راهکارهایی جهت پیادهسازی آن بوده است که بدین منظور ۳۸۵ نفر از خبرگان و متخصصین حوزهی تجارت الکترونیک و فعالان و کارگزارن در بازار بورس به روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب و به پرسشنامههای محقق ساخته تحقیق پاسخ گفتند. در پایان نتایج به دست آمده از پرسشنامههای تحقیق به کمک آزمون تی تک نمونه ای مورد تحلیل قرار گرفته و نتایج نشان داد که عوامل ساختاری، رفتاری و زمینهای در استقرار بورس الکترونیک در ایران تأثیر معناداری (p<0/01) دارند.
کلید واژه ها: عوامل ساختاری، عوامل رفتاری، عوامل زمینهای، استقرار بورس الکترونیک.
فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه
امروزه بحث تجارت الکترونیکی در صدر اولویت های سازمان های متفاوت قرار گرفته است . هر سازمانی که به توجه لازم را نداشته باشد در کوتاه مدت با کاهش سودآوری و در بلندمدت با احتمال حذف حیات خود روبرو می گردد، لذا برنامه ریزی جهت بکارگیری EC یکی از اقدامات استراتژیک سازمانها می باشد . برای راه اندازی بورس الکترونیک ما نیازمند داشتن پیش نیازهای تجارت الکترونیک در کشور می باشیم . بنابراین برای دستیابی به این امر بایستی زیرساختهای آن از طریق وزارت فناوری اطلاعات وارتباطات تأمین شود . وقتی خیلی از خرید و فروش ها در محیط الکترونیکی صورت می گیرد اگر ما نتوانیم در این عرصه وارد و از این محیط استفاده کنیم، فرصتهای زیادی را از دست می دهیم . این بدان معناست که باید لوزام حلقه بزرگ تجارت الکترونیکی را سازمان بدهیم . لوازم تجارت الکترونیکی در چند بخش تفکیک می شود . بخشی برمی گردد به زیرساختها اعم از فنی، نیروی انسانی، حقوقی و قضایی و بخشی بر می گردد به لجستیک که در این بحث گمرک، حمل و نقل و بانکداری را می بینیم . اما در این میان بانکداری الکترونیکی دارای نقش خاصی است .( بتوخته، محمدزاده، ۱۳۸۵)
با توجه به موارد گفته شده، در این فصل به بررسی کلیات تحقیق پرداخته شده است. ابتدا مساله اصلی تحقیق بیان گردید و سپس اهمیت و ضرورت تحقیق مورد بررسی قرار گرفت و در ادامه به اهداف اساسی تحقیق و سوالات تحقیق، چارچوب نظری تحقیق و جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق، قلمرو تحقیق، موانع ومحدودیتهای تحقیق پرداخته شده و در انتها نیز واژه ها و اصطلاحات تخصصی تحقیق تعریف شد.
بیان مسئله
بزرگترین دستاورد فنآوریهای نوین برای بشر از میان بردن فاصلههای مکانی و زمانی و شاید به تعبیری عمیقتر"بی معنا کردن” فاصلههاست. ظهور اینترنت و فراگیر شدن آن در سرتاسر دنیا امکان برقراری ارتباط و تعامل غیر مستقیم وآنی بین جوامع را تقریباً در هر حوزهای از زندگی انسانی فراهم آورده است (شهرآبادی، ۱۳۸۸). حوزه بازار سرمایه و بورس اوراق بهادار نیز از این اصل مستثنی نبوده و داد و ستد اوراق بهادار که دیرزمانی تنها به واسطه حضور طرفین دادو ستد در یک مکان فیزیکی (تالار بورس) و محدوده زمانی خاص (ساعات معاملاتی) انجام میگرفت، امروزه معامله در ۲۴ ساعت و بدون حضور طرفین معامله انجام میپذیرد. چرا که بازار سرمایه، نقش مهمی در اقتصاد کشورها ایفا میکند. لذا پرداختن به آن و استفاده از ابزارهای جدید و کارآمد، به خصوص فناوری اطلاعات در پیشرفت آن، از ضروریترین مباحث روز به شمار میرود (پیری و ایمانی برندق، ۱۳۸۷).
ایده «بورس الکترونیک» و معامله اینترنتی سهام برای اولین بار با راهاندازی سامانه معاملاتی خودکار « “نزدک” » (NASDAQ) در فوریه ۱۹۷۱ ایالات متحده محقق شد. اما تا کنون این امر در کشور ما محقق نشده است .
با توجه به این مسأله، در این تحقیق به عوامل بورس الکترونیک در ایران بر اساس مدل سه شاخگی بررسی و راهکارهایی جهت پیاده سازی آن پرداخته می شود .
مدل تحقیق حاضر بر گرفته از مدل سه شاخگی دکتر میرزایی اهرنجانی می باشد که مباحث سازمانی را در سه حوزه ساختاری، رفتاری و زمینه ای مورد بررسی قرار می دهد.
الف. شاخه ساختاری در برگیرنده همه عناصر، عوامل و شرایط فیزیکی و غیرانسانی سازمان میباشد که با نظم، قاعده و ترتیب خاصی بهم پیوسته و چارچوب و قالب فیزیکی ومادی سازمان را می سازند(میرزایی اهرنجانی، ۱۳۸۱). در تحقیق حاضر شاخه ساختاری شامل ابعاد ۴ گانه نیروی انسانی متخصص، عوامل مخابراتی، بانکداری الکترونیکی و زیرساخت های فنی بورس می باشد.
ب. در شناخت آسیب های رفتاری، کانون توجه به کارکردها و عملکردهاست و باید آن دسته از عواملی بررسی شود که کارکردهای سازمانی را مختل و یا عملکرد انسانها را از حالت طبیعی منحرف کرده و به اثربخشی آنها به قدری صدمه می زنند که درسازمان ایجاد بحران کرده و سازمان را به طور کلی از رشد سالم باز می دارند (میرزایی اهرنجانی، ۱۳۸۱). در تحقیق حاضر شاخه رفتاری شامل ابعاد ۲ گانه پذیرش مدیران بورس و پذیرش سهامداران می باشد.
ج. آسیب های زمینهای یا محیطی آسیب هایی هستند که رابطه و تعامل مناسب و درست و یا به عبارت سیستمی، واکنش به موقع و درست سازمان را با سیستم های همجوار محیطی اش بر هم زده و در این روابط ایجاد بحران می نمایند (میرزایی اهرنجانی، ۱۳۸۱). در تحقیق حاضر شاخه زمینه ای شامل ابعاد ۳ گانه بسترهای قانونی و حقوقی، عوامل فرهنگی و هزینه های اقتصادی می باشد.
اهمیت پژوهش
ایده کامپیوتری کردن بازار و تجارت محبوبیت خاصی میان عموم دارد. این پدیده زمینه ای از تکنولوژی را دربردارد که در دهه آخر قرن بیستم بسیار مورد استفاده و مناسب است. زمان در سکوهای تجاری بسیار محدود است. عملکرد سکوهای تجاری بستگی به مردمی دارد که آن جا حضور پیدا می کنند و این افراد دارای بنیه ای محدود هستند و نمی توانند یک روز کاری معمولی به آسانی عمل کنند. .( بتوخته، محمدزاده، ۱۳۸۵)
سرعت و دقت در دنیای امروزی، از مهمترین مزیت های رقابتی بوده و این مزیت نیز بدون فناروی اطلاعات امکان پذیر نیست. (پیری و ایمانی برندق، ۱۳۸۷)
از طرفی، از آنجایی اکثر بورس های بزرگ دنیا با الکترونیک عجین شده اند و با توجه به بحث های تجارت جهانی و پیوستن کشورمان به آن، ضرورت موضوع و چندان شد است. البته نباید برخی از تهدیدات موجود در این زمینه همچون هک کاری، ویروس را نادیده گرفت چرا که عدم توجه به این موضوعات، صدمه جبران ناپذیری به دنبال خواهد داشت. (پیری و ایمانی برندق، ۱۳۸۷)
بورس به عنوان یکی از مهم تری و حیاتیترین بازارهای سرمایه جامعه امروز می باشد، که امروز با تحولات شدید رقابتی روبرو بوده است.
با توجه به مطالب بیان شده در فوق تحولات رقابتی بدون فناوری اطلاعات در عصر حاضر امکان پذیر نمی باشد .ازاین رو، با توجه به اهمیت این موضوع محقق در صدد یافتن عوامل موثر بر استقرار بازار الکترونیک در ایران بر اساس مدل سه شاخگی و راهکارهای پیاده سازی آن می پردازد.
اهداف پژوهش
شناسایی عوامل موثر در استقرار بورس الکترونیک در ایران.
بررسی عوامل ساختاری موثر در استقرار بورس الکترونیک در ایران.
بررسی عوامل رفتاری موثر در استقرار بورس الکترونیک در ایران.
بررسی عوامل زمینه ای موثر در استقرار بورس الکترونیک در ایران.
ارائه راهکارهای عملی جهت پیاده سازی بورس الکترونیک در ایران.
اهداف کاربردی
بدیهی است که به دنبال انجام هر تحقیقی تلاش بر این است نتایج بدست آمده مورد استفاده علاقمندان قرار بگیرد تا در اتخاذ تصمیمات موثر کارا و موثر باشد .لذا این تحقیق نیز مستثنی از این امر نخواهد بود.
از طرف دیگر نتایج تحقیقات برای خود مدیران شرکتها نیز قابل توجه خواهد بود تا نتایج مثبت بیشتری را رقم بزنند؛ لذا نتایج تحقیقات حاضر می تواند برای گروه های زیر قابل استفاده باشد :
سازمان بورس اوراق بهادار
سهامداران شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
مدیران شرکتها
موسسالت مالی و اعتبارای و سرمایه گذاری
متخصصین و تحلیلگران مالی
محققان و دانشجویان
سوالات پژوهش:
سوالات اصلی:
آیاعوامل ساختاری در استقرار بورس الکترونیک در ایران تأثیر معناداری دارند؟
آیاعوامل رفتاری در استقرار بورس الکترونیک در ایران تأثیر معناداری دارند؟
آیاعوامل زمینه ای در استقرار بورس الکترونیک در ایران تأثیر معناداری دارند؟
مدیریت
۸۴٫۶۱
۱۵٫۳۹
۰
۱۰۰
میانگین
۵۲٫۴۰
۴۱٫۶۱
۶٫۰۸
۹۳٫۸۴
۴-۸-۳ : میزان مطابقت با استاندارد ساختمان و تجهیزات از نظر کیفی .
با توجه به جدول ۴-۲۰ ، کتابخانه علوم پایه با ۲۳٫۰۷ % دارای کمترین مطابقت با استاندارد و کتابخانه های مدیریت ، حقوق و الهیات با ۸۴٫۶۱ % بیشترین مطابقت با استاندارد را دارند . کتابخانه های مامایی و پرستاری ، فنی و مهندسی و تربیت بدنی نیز در موقعیت مناسبی قرار ندارند . به طور کلی کتابخانه های بررسی شده ، ۵۲٫۳۰ % با استاندارد ساختمان و تجهیزات مطابقت دارند .
نمودار ۴-۱۰ ، میزان مطابقت کتابخانه بررسی شده با استاندارد هفتم ، از نظر کیفی.
۴-۸-۴ : ارزیابی کتابخانه های مورد پژوهش در مورد استاندارد هفتم ، از نقطه نظر کمی.
بر طبق استاندارد ، محاسبه فضای خالص کتابخانه باید بر اساس استانداردهای زیر انجام گیرد :
لازم است به ازای هر ۱۲۰ جلد کتاب یا معادل آن یک متر مربع فضا در نظر گرفته شود.
لازم است برای هر ۲۰ نشریه ادواری ، یک متر مربع فضا پیش بینی گردد.
به ازای هر نفر برای مطالعه ، ۲٫۵ متر مربع فضا در نظر گرفته شود .
به ازای هر میز تک نفره ، ۳ متر مربع فضا در نظر گرفته شود .
به ازای هر کارمند ، ۱۰ متر مربع فضا در نظر گرفته شود . ( تعاونی ، ۱۳۹۰ )
۴-۸-۵ : میزان مطابقت کتابخانه های مورد بررسی با استاندارد هفتم،از نقطه نظر کمی.
در جدول ۴-۲۱ ، فضای موجود در کتابخانه ها بیان شده است . در جدول ۴-۲۲ ، فضای موجود و همچنین فضای مورد نیاز برای هر یک از کتابخانه ها بیان شده است . همچنین از جدول ۴-۲۲ می توان ، اینگونه نتیجه گیری کرد که از نظر فضای موجود در کتابخانه ها ، کتابخانه تربیت بدنی ، با ۸٫۴۵ % و با اختلاف اندکی از آن کتابخانه مرکزی با ۹٫۷۶ % کمترین مطابقت را با استاندارد کتابخانه های دانشگاهی در استاندارد هفتم دارند . از طرفی کتابخانه دامپزشکی ، با ۱۵۳٫۲۳ % بالاتر از سطح استانداردها قرار گرفته است و کتابخانه پرستاری و مامایی با ۹۹٫۶۹ % اختلاف خیلی اندکی با استاندارد دارد .همچنین کتابخانه های فنی و مهندسی و علوم پایه در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. به طور کلی از نظر استاندارد فضای کتابخانه ها ، کتابخانه های مورد پژوهش ، ۵۱٫۴۰ % مطابقت دارند.
جدول ۴-۲۱ ؛ توزیع فراوانی فضای موجود در کتابخانه ها.
نام کتابخانه
فضای اختصاص داده شده به کارمندان
فضای اختصاص داده شده به مجموعه
فضای اختصاص داده شده برای مطالعه
کل فضا
۱
مرکزی
۳۰
۵۴۰
۴۰۰
۹۷۰
۲
علوم پایه
۰
۸۷
۲۱۰
تبلیغات دهان به دهان
۲۱-۲۴
خرید مشتریان
۲۴-۳۰
۳-۱-۶ ابزار تحلیل دادهها
در پژوهش حاضر، با توجه به فرضیههای پژوهش، از روش های مختلفی برای تجزیه و تحلیل یافتهها استفاده خواهد شد. به طور کلی در سطح آمار توصیفی از معیارهایی همچون جداول و نمودارهای توزیع فراوانی، میانگین و انحراف استاندارد و در سطح آمار استنباطی از آزمونهای رگرسیون و تحلیل واریانس فریدمن، استفاده شد.
فصل ۴
تجزیه و تحلیل پژوهش
مقدمه
طبقهبندی و تجزیه و تحلیل درست دادهها و استفاده صحیح از تکنیکهای آماری به طبع استفاده از روشهای مناسب پژوهش در نهایت منجر به دستیابی به نتایج قابل اتکا خواهد شد. پس از آنکه محقق دادهها را گردآوری، استخراج و طبقهبندی نمود باید مرحله جدیدی از فرایند تحقیق که به تجزیه و تحلیل دادهها معروف است، آغاز شود. درمرحله تجزیه و تحلیل، نکته مهم این است که محقق باید اطلاعات و دادهها را در مسیر هدف، پاسخگویی به سؤال یا سؤالات تحقیق و نیز ارزیابی فرضیههای خود جهت داده و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد (حافظنیا، ۱۳۸۲، ص۱۰۲).
پس از بیان اهداف و سؤالات پژوهش، مروری بر نظریهها و پیشینه پژوهش و بیان روش پژوهش، در این فصل نتایج یافتههای تحقیق، به صورت توصیفی و تحلیلی ارائه شده است. این فصل شامل دو بخش میباشد. در بخش اول، اطلاعات توصیفی متغیرهای جمعیتشناختی به صورت جداول و نمودارهای توزیع فراوانی ارائه شده است. در بخش دوم نیز یافتههای مربوط به سؤالات با بهره گرفتن از آمار استباطی ارائه گردیده است.
۴-۱ ویژگیهای دموگرافیک جامعه
جهت توصیف ویژگیهای عمومی پاسخدهندگان از شاخصهای آمار توصیفی استفاده شده است. فراوانی پاسخدهندگان براساس جنسیت، سن، میزان استفاده از مرسدس بنز، سن و تحصیلات مورد بررسی قرار گرفته است و نمودارهای مربوط ترسیم شده است.
- جنسیت
نتایج توزیع افراد نمونه بر اساس جنسیت افراد نشان داد که ۳۲۹ نفر از مشتریان مرد و ۵۵ نفر از آنان را خانمها تشکیل دادهاند. مقادیر فراوانی و درصدی توزیع در جدول ۴-۱ نشان داده شده است.
جدول۴- ۱: توزیع فراوانی پاسخ دهندگان براساس جنسیت
متغیر
فراوانی
درصد
جنس
مرد
۳۲۹
۸۵.۷
زن
۵۵
۱۴.۳
مجموع
۳۸۴
۱۰۰.۰
نمودار۴- ۱: توزیع فراوانی بر حسب جنسیت
بر حسب سن
نتایج توزیع افراد نمونه بر اساس سن نشان داد که، ۴۷ نفر از مشتریان را افراد زیر بیست و پنج سال، ۲۱۹ نفر را بیست و شش تا سی سال، صد و هجده نفر را بالای سی و یک سال سن داشتند. مقادیر فراوانی و درصدی توزیع در جدول ۴-۲ نشان داده شده است.
مفهوم قرض
واژه «قرض» در لغت به معنی بریدن با دندان است و در اصطلاح فقهی یکی از عقدهای شرعی است که به واسطه آن کسی مدیون و وامدار دیگری می شود. تحقق شرعی قرض دادن به دیگری منوط به ایجاب و قبول است، البته به شرطی که دهنده وام شرط زیاده در بازپرداخت مال نداشته و گیرنده مال قصد بازپرداخت وام را داشته باشد.
در این صورت به محض واگذاری مال به گیرنده وام، وی حق تصرف در آن مال را دارد، و مال مفروض در زمره دیون وی قرار می گیرد که در صورت شرط زمان در بازپرداخت وام، وی ملزم به بازپرداخت آن در زمان مشخص است وگرنه به محض طلب قرض دهنده، ملزم به بازپرداخت مال است.
فقیهان آیات زیر را بیانگر مشروعیت قرض دانسته اند:
«مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضعِفَهُ لَهُ أَضْعافاً کَثیرهً واللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْسُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونْ» ( سوره بقره (۲) آیه ۲۴۵)
«کیست که خدا را وام (یعنی قرض الحسنه) دهد تا خدا بر او به چندین برابر بیفزاید؟ و خداست که گیرد و می دهد و خلق همه به سوی او بازمی گردند.»
«مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضَعِفَهُ لَهُ وَ لَهُ اَجْرٌ کَریمٌ»( سوره حدید (۵۷) آیه ۱۱٫)
«آن کیست که به خدا قرض نیکو دهد (یعنی قرض الحسنه و صدقه و احسان به فقیران کند) تا خدا بر او چندین برابر گرداند و پاداشی با لطف و کرامت (نامتناهی) اورا عطا نماید.»
«إِنْ تُقِْرضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْلَکُمْ وَ اللّهُ شَکُورٌ حَلیمٌ» (سوره تغابن (۶۴) آیه ۱۷).
«اگر به خدا (یعنی بندگان محتاج خدا) قرض نیکو (یعنی قرض الحسنه یا صدقه) دهید خدا برای شما چندین برابر گرداند و هم از گناه شما درگذرد و خدا بر شکر واحسان خلق، نیکو پاداش دهنده است و بر گناهشان بسیار بردبار است.»
«… وَ أَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضَاً حَسَناً …» (سوره مزمل (۷۳) آیه ۲۰)
«… و به خدا قرض نیکو دهید (یعنی برای خدا به محتاجان احسان کنید و قرض الحسنه دهید).»
در تعریف دَیْن گفته اند که عبارت از هر حق مالی یا غیرمالی است که در عهده کسی برای دیگری باشد. از این رو اقسام گوناگونی از معاملات همچون بیع نسیه، بیع سلم و سلف، قرض ،رهن و ضمان موجب دین می گردند(احکام قرآن، ص ۲۶۸).
در قرآن کریم دو آیه به بررسی مطلق دین پرداخته است:
آیه اول
«یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِذا تَدَایَنْتُمْ بِدَیْنٍ إِلی أَجَلٍ مُسَمَّیً فَاکْتُبُوهُ …» (سوره بقره (۲) آیه ۲۸۲ ).
در این آیه مفصل احکام زیر مورد توجه قرار گرفته است:
۱ـ دین یا مؤجّل است ـ یعنی دارای مهلت معینی برای بازپرداخت است ـ یا غیرمؤجل که در صورت اخیر با درخواست داین، مدیون ملزم به پرداخت است، و در صورت اول تاریخ دقیق پرداخت دین باید مشخص شود؛ زیرا در آیه آمده است:
«إِلی أجلٍ مسمّیً»
۲ـ به جهت حرمت حفظ مال مؤمن، حکم به نوشتن دین شده است:
«فَاکْتُبُوهُ»
۳ـ نویسنده دین باید شخص عادلی باشد:
«وَلْیَکْتُبْ بَیْنَکُمْ کاتِبٌ بِالْعَدْلِ»
۴ـ نویسنده دین، نباید از نوشتن خودداری کند:
«وَلا یَأْبَ کاتِبٌ أَنْ یَکْتُبَ»
از این رو، اگر کاتب منحصر به فرد باشد بنا به نظر برخی از فقیهان نوشتن بر او واجب عینی است.
۵ـ نویسنده دین باید دین نامه را بر میزان شرع بنویسد:
«کَما عَلَّمَهُ اللّهُ»
بنابراین که عبارت اخیر متعلق به «لا یأب» باشد نویسنده نباید در ازای نوشتن عوضی مطالبه کند؛ چه نوشتن بی عوض ادای شکر الهی بر او خواهد بود.
۶ـ شخص مدیون باید متن دین نامه را املا کند؛ چه بیان اثبات حقی در ذمه او و شهادتی علیه اوست، ودر این راستا نباید از مطلبی فروگذاری شود؛ چه ممکن است بستانکار، واقف بر اصول اهل قلم نباشد:
«وَلْیُمْلِلِ الَّذی عَلَیْهِ الْحَقُّ وَلْیَتَقِّ اللّهَ رَبَّهُ وَ لا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئاً»
۷ـ اگر شخص مدیون، سفیه یا ضعیف العقل و یا ناتوان از املا باشد، ولیّ او با رعایت عدل املا کند:
«فَإِنْ کَانَ الَّذی عَلَیْهِ الْحَقُّ سَفیهاً أَوْ ضَعیفاً أَوْ لا یَسْتَطِیعُ أَنْ یُمِلَّ هُوَ فَلْیُمْلِلْ وَلیُّهُ بِالْعَدْلِ»
۸ـ برای دین نامه دو شاهد مرد یا یک مرد و دو زن گرفته شود، تا اگر یکی از زنان مسأله را فراموش کرد دیگری یادآوری کند و این شاهدان باید عادل و مورد اطمینان باشند:
«وَ اسْتَشْهِدُوا شَهیدَیْنِ مِنْ رِجالِکُمْ فَإِنْ لَمْ یَکُونا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَداءِ أَنْ تَضِلَّ إِحداهُما فَتُذَکِّرَ إِحَداهُما الأُخْری»
۹ـ نباید شاهدان به هنگام درخواست شهادت از آن سرباز زنند:
«وَ لا یَأْبَ الشُّهَداءُ إِذا ما دُعُوا»
۱۰ـ نباید از نوشتن دَیْن کوچک و بزرگ مقید به مدت دلتنگ شد، زیرا دین نامه مکتوب نزد خدا عادلانه تر است و جهت شهادت استوارتر و جهت عدم بدگمانی و شک نزدیک ترین راه است:
«وَ لا تَسْئَمُوا أَنْ تَکْتُبُوهُ صَغیراً أَوْ کَبیراً اِلی أَجَلِه ذلِکُمْ أَقْسَطُ عِنْدَاللّهِ وَ أَقْوَمُ لِلشَّهادَهِ وَ أَدْنی أَلاّ تَرْتابُوا»
۱۱ـ اگر معامله نقدی باشد؛ می توان آن را ننوشت، اگرچه نوشتن آن نیز جایز است:
«إِلاّ أَنْ تَکُونَ تِجارَهً حاضِرَهً تُدیرونَها بَیْنَکُمْ فَلَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَلاّ تَکْتُبُوها»
۱۲ـ هرگاه معامله نقدی شود می توان بر آن شاهد گرفت:
«وَ أَشْهِدُوا إِذا تَبَایَعْتُمْ»
۱۳ـ نباید بر نویسنده و شاهد دین نامه ضرری وارد آورد، زیرا این عمل فسق است:
«وَ لا یُضارُّ کاتِبٌ وَ لا شَهیدٌ وَ إِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ»
بنابر آن که «لایضار» فعل معلوم باشد نویسنده و شاهد نباید ضرری وارد آورند.
آیه دوم
«وَ إِنْ کانَ ذُو عُسْرَهٍ فَنَظِرَهٌ إِلی مَیْسَرَهٍ وَ أَنْ تَصَدَّقُوا خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (سوره بقره (۲) آیه ۲۸۰).
۴
استدلالهای ژنتیکی
استدلال سادگی، انباشتی، استدلال ژنتیکی، استدلال فنوتیپی و استدلال حوای میتوکندریائی.
۵
شواهد تجربی تکمیلی
شواهدی از انتخاب طبیعی، انتخاب مصنوعی و جنسی، شواهد فسیلی - سنگوارهای ؛ و اقتصاد طبیعی تکاملی.
فصل پنجم
آتئیسم علمی
الف) مقدمه
مهمترین نتیجهای که داوکینز از استدلالهای تکامل ژنمحور میگیرد، «ناسازگارگرائی تکامل داروینی و اعتقاد به خدا» و تعارضات چهارگانهای - تعارض با تعالیم دینی کتب مقدس؛ تعارض با حکمت صنع و مدبرانه بودن آفرینش؛ تعارض با اشرفیت انسان و کرامت نوعی او؛ و تعارض اخلاق داروینیستی با ارزشهای دینی- است که این نظریه در حوزه دین برمیانگیزد. وی به جهت عناد سرسختانهاش با دین، به استفاده ابزاری از داروینیسم برای رد وجود خدا، دین و مطلقیت ارزشهای اخلاقی پرداخته است. برای تبیین استدلالهای وی در این خصوص، اشارهای به نگاه علمی- ماتریالیستی محض وی ضروری به نظر میرسد.
- ضرورت تبیین سازوکار حیات با قوانین علمی، نه از زاویه دین و توهم
داوکینز در پاسخ به منتقدانش که دیدگاه طبیعتگرایانه او به جهان را ماشینی و بیاحساس خوانده بودند، درصدد است نشان دهد که با نگاه علمی محض میتوان به ارتباط میان دانش و هنرها پرداخت و جلوه شگفتیزا و هنری علم را از دید یک دانشمند نشان داد و اینکه او به عنوان یک دانشمند، جهان ماشینی را پر از شگفتی و امری لذتبخش مییابد. وی دلیل دستیابی به این لذت را، نه به خاطر دیدن جهان از زاویه فرض یک خدای غیر قابل توضیح، بلکه به خاطر قوانین فهمیدنی طبیعت میداند. وی هدف خود را آشناسازی عموم مردم با جذابیتها و زیبائیهای علم دانسته و آن را نه ملالتآور، بلکه شاعرانه و جذاب قلمداد میکند (Dawkins, 1999, p:23).
وی متأثر از اشعار جان کیتز[۲۸۸]، شاعر رومانتیک انگلیسی است که نیوتن را به خاطر از بین بردن زیبایی شاعرانه رنگینکمان به خاطر توضیح فیزیکی و تشریح آن، سرزنش میکرد. داوکینز کاملاً برعکس کیتز، توضیح علمی جهان را باعث افزودن به زیبایی و شگفتیزائی آن میداند. او در این بحث به شدت با هر نوع خرافات و شبه علم مانند ستارهبینی به مخالفت میپردازد و آنها را در مقابل زیبایی دانش میبیند:
حقیقت علمی بسیار زیباتر از آن است که به خاطر سرگرمیهای سبک و به خاطر پول قربانی شود. ستارهبینی توهینی به زیباییشناسی است، زیرا ستارهشناسی را کوچک میکند و این مانند این است که از بتهوون برای دلنگ و دولونگ آگهیهای تجاری استفاده کنند (Ibid, p:36).
به نظر او ستارهشناسی بسیار جالبتر و شگفتانگیزتر است. کیتزِ شاعر، نیوتن را به خاطر نابودکردن ارزش شاعرانه رنگینکمان چنین نکوهش کرده است: «فلسفه بالهای فرشته را خواهد چید، همه رازها را با خطکش و شاقول فتح میکند، هوا را از اثیر و پریان را از من دریغ میدارد، رنگینکمان را میشکافد…» (Ibid, p:37).
عکسالعمل داوکینز در برابر این شعر چنین است:
ای کاش میتوانستم کیتز را ملاقات کنم، تا او را متقاعد کنم که کشف رازها، شاعرانگی پدیدهها را زایل نمیکند. درست برعکس، اغلب راه حل ها زیباتر از معماها از آب درمیآیند. و در هرحال، راه حل ها رازهای ژرفتری را برملا میسازند (Ibid, p:38).
- گسیختن علمی بافت رنگینکمان و توهمزدائی از آن
داوکینز آنچه را که ما خدا مینامیم، ناآگاهی ما از طبیعت میداند. تجزیه رنگینکمان به نورهایی با طول موجهای مختلف به معادلات ماکسول و سرانجام به نسبیت خاص منجر شد. همانطور که نیوتن رنگینکمان را تجزیه کرد و نشان داد که چیزهای افسانهای در مورد رنگینکمان اشتباه است و در واقع رنگینکمان تجزیه نور است، همۀ چیزهائی که برای ما افسانهای و یا نشانهای از خدا هستند هم همینطور هستند. برخیها اعتراض میکنند که نیوتن زیبائی را با این کارش خراب کرده است، اما در واقع او با علم نشان داده است که قضاوت ما در مورد چیزها چهطور باید باشد. به نظر داوکینز هرچه درک ما از پدیدههای طبیعت علمیتر باشد، کمتر به اشتباه میافتیم و عقاید افسانهای را کنار خواهیم گذاشت. به داوکینز انتقاد میکنند که با این توصیفات علمیاش از طبیعت، روح شاعرانۀ آن را از بین میبرد. او میخواهد نشان بدهد که چنین چیزی نیست و او هم روح شاعرانه در قوانین فیزیکی و علمی طبیعت میبیند، اما نه روح خرافهای، و همچنین سعی دارد نشان دهد که این چیزها ربطی به خدا ندارند (۳۹Ibid, p:).
از نظر وی، ما باید علم را کاربردی بیاموزیم، اما نمیشود برخی فقط برای لذت علم بیاموزند. به اعتقاد او داروین چنین کاری کرده است. وی در جواب جنکینز، منتقد روزنامه تایمز که اعتقاد دارد علم فایدهای ندارد، گفته است: «شاید بعضی از کتابهای علمی - مثل علوم اقتصاد یا سیاست- آنطور که ما انتظار داریم، کاربرد نداشته باشند، اما من از خیلی از این کتابها لذت بردهام، دنیا را بهتر شناختهام و …، پس اینها همه فایده است.» او میگوید نیوتن اجزاء رنگینکمان را تجزیه کرد و تجزیه او از رنگینکمان به نورهای مختلف منجر به نظریه الکترومغناطیسم مکسول و نظریه نسبیت انیشتین شد. اگر شما در رنگینکمان چیزی افسانهای را تجربه میکنید، باید نظریه نسبیت انیشتین را بدانید. انیشتین میگوید که زیباترین چیزی که میتوان تجربه کرد، افسانه است. افسانهها منبع اصلی حقایق و واقعیات هستند (Ibid, p:50).
نیوتن در یک اتاق تاریک یک رنگینکمان درست کرد و سوراخ کوچکی ساخت که از آن نور وارد میشد و کریستال مشهورش را آنجا گذاشت. وقتی نور وارد اتاق میشد، از میان کریستال نور رد میشد و رنگهای نور از همدیگر جدا شدند. آنجا مشخص شد که نور که رنگ سفید است، ترکیبی است از نورهای مختلف. کریستال چند گوشه باعث میشد که هر نور به یک گوشه برود. او هر نور را هم یکبار دیگر با یک کریستال دیگر تجزیه کرد، اما نورها دیگر تجزیه نشدند، مثلاً نور قرمز در تجزیه دوم باز هم قرمز بود و این نشان میداد که همه نورها ترکیبی از نورهای رنگی دیگر نیستند. نیوتن دوباره نورها را در یک راستا قرار داد و دوباره نور سفید بازسازی شد (Ibid, p:51). آنچه در خمیدگی یک کریستال یا در شرایط واقعی یک قطره باران وجود دارد که باعث تجزیه نور میشود، شکست ناشی از حرکت تدریجی نور از هوا به شیشه یا هواست. سرعت نور به تدریج که به شیشه وارد میشود، بالا میرود. سؤال داوکینز این است که «چهطور چنین چیزی ممکن است وقتی طبق گفته انیشتین سرعت اولیه نور، بالاترین سرعت فیزیکی در جهان است و چیزی سریعتر از آن نمیتواند برود؟». آن سرعت افسانهای نور تنها در خلأ اتفاق میافتد. وقتی نور از یک ماده شفاف مثل شیشه یا آب میگذرد، سرعتش بر اساس عاملی به نام «شاخص انکساری»[۲۸۹] پائین میآید. این اتفاق در هوا هم میافتد، اما کمتر از شیشه و آب (Ibid, p:50).
سؤال دیگر داوکینز این است که «چرا نورها از زاویههای گوشه کریستال منعکس میشوند؟». چون نورها طول موجهای متفاوتی دارند، مثل شناگری که ممکن است کندتر شنا کند. البته در خلأ، طول موج همه نورها یکسان است و مثل هم منعکس میشوند، اما در شرایط واقعی مثلاً نور آبی طول موج کوتاهتری دارد و زاویه انعکاس آن متفاوت است. قطرههای آب یک ویژگی خاص دارند. چون آنها حالت کرهای دارند، مثل یک کانون مقعر عمل میکنند. آنها نور خورشید را پس از تجزیه کردن آن منعکس میکنند و به همین دلیل شما رنگینکمان را در جائی روبروی خورشید میبینید و نه زمانی که به خورشید نگاه کنید. به همین دلیل در ابتدای صبح که خورشید بالاست، رنگینکمان را پائین میبینید و وقتی خورشید رو به غروب میرود، رنگینکمان را بالاتر میبینید. هر چشم از هر زاویه دید که نگاه کند،
رنگینکمان را یک جور متفاوت میبیند. حتی دو چشم ما رنگینکمان را یک جور نمیبینند (Ibid, p:54). همینطور وقتی دارید به رنگینکمان نگاه میکنید، ممکن است نورها تغییر کنند، چون قطرههای باران بالا و پائین میروند، اما شما باز همان نور را میبینید (۵۵Ibid, p:).
داوکینز در این بحث چیزهای پیچیدهای در مورد رنگینکمان مطرح میکند تا در واقع از این پدیده توهمزدایی کند. سپس بحث مفصلی در مورد انواع رنگها و طول موج آنها و تفاوت افراد در تشخیص این طول موجها میکند. او همچنین از بارکدهایی در هر نور صحبت میکند که باعث میشود آن نور به طرز ویژهای برای مغز ما شناخته شود؛ و همچنین از تفاوت زبانها در تقسیم طیف رنگها. وی از بحث رنگها به بحث نورهای ستارگان میرود که میلیونها سال نوری از ما فاصله دارند و به ما میرسند؛ و میپرسد «ما چهطور تشخیص میدهیم که این نورها مثلاً قرمز هستند؟» (۶۸Ibid, p:). داوکینز بحث مربوط به تجزیه نورهای رنگینکمان و اتفاقهائی که در فرایند شکلگیری رنگینکمان میافتد را «گسیختن علمی بافت رنگینکمان» مینامد (۷۱Ibid ,p:).
وی طالعبینی، شعبدهبازی و دین را همپای توهمات بشری دانسته و معتقد است که ادیان، کمتر به علم اهمیت دادهاند (۱۲۳Ibid, p:). طالعبینی و علم نجوم باستان که در مورد شخصیتها، موفقیت افراد و یا پیشبینی آینده افراد صحبت میکنند، نوعی اغفال مردم است. مردم از واقعیت کهکشانها اطلاع ندارند و به همین دلیل گول منجمان را میخورند. وی به شرح شعبدهبازیهائی میپردازد که به نام معجزه انجام میشوند و علت پذیرش آنها را زودباوری مردم میداند. اغلب افرادی که از این حیلهها آگاهند، سعی میکنند مردم را گول بزنند و چون مردم از علم چیزی نمیدانند، گول میخورند؛ در حالی که دانشمندان گول نمیخورند. داوکینز همچنین از معجزههائی صحبت میکند که همگی شبیه به شعبدهاند و هیچ بنیان علمی ندارند. او به این شیوه میخواهد دین را دور از علم معرفی کند و آن را رد کند (۱۵۵Ibid, p:).
وی در تجریه و تحلیل رویدادهای عجیب و غریب میگوید همزمانی بعضی از رویدادها که به صورت یک اتفاق است، گاه به حالت یک توهم درمیآید. به جای اینکه از شنیدن این رویدادها آشفته شویم، بهتر است بنشینیم، فکر کنیم و با محاسبات آماری حقیقت آنها را بفهمیم. همه اینها اتفاقهائی هستند که به طور تصادفی همزمان شدهاند و هیچ دلیل دینی، افسانهای یا ماوراءالطبیعی برای آنها نیست(Ibid, p:179).
همچنین شعرهائی هستند که با بهره گرفتن از استعاره و زبان زیبا، یک چیز آشنا، متعارف و ساده را با زبانی ادبی توصیف میکنند. شعرهائی هم هستند که چیزهای نامتعارف را با زبانی علمی بیان میکنند و در نظریههای معیوب و ناقص دست میبرند و یک چیز جدید میسازند. بسیاری از تعبیرات ما شاعرانه است، ولی صورت درست علمی آن را باید با کندوکاو بفهمیم. داوکینز از همکاری ژنهای خودخواه و همکاری ژنها در یک نوع و رقابت انواع برای بقا و این چیزها صحبت میکند که قبلاً هم از آنها صحبت کرده است، اما اینجا هدف او نشان دادن زیبائی شاعرانه در همکاری ژنهاست (Ibid, p:185).
از نظر وی، گرچه حکایتهای اسطورهایِ ساختگی، بخشی فرحبخش از رشد هستند، اما «واقعیت» با ظرفیت بنیادینش برای زیبائی، بسیار مفرحتر از هر چیز ناممکنی میتواند باشد. برای مثال، فرشته مادرگونه سیندرلا فقط در یک داستان افسانهای میتواند یک کدو تنبل را تبدیل به یک کالسکه کند، اما خارج از دنیای تخیل، هر یک از ایندو از سازمان درونیای برخوردارند که در اساس، پیچیده و تبدیلنشدنی به یکدیگرند (Dawkins ,2011, p:31).
- آتئیسم علمی[۲۹۰]
۲-۱ جایگاه خدا، دین و اخلاق در تفکر داوکینز
داوکینز معتقد است که دلایل و شواهد تکامل، بهترین تبیین را برای علت تغییرات موجودات و انواع و تنوع آنها ارائه میدهد، پس در این زمینه به فرض موجودی پیچیده و برتر به نام خدا نیاز نداریم. خالق فراطبیعی به احتمال قریب به یقین وجود ندارد و اعتقاد به خدا باور کاذبی است که در برابر تمام شواهد موجود سختجانی میکند. او با این نظر رابرت پیرسیگ[۲۹۱] همنوا میشود که میگوید: «هنگامی که یک نفر دچار توهم میشود، دیوانهاش میگویند. هنگامی که افراد بسیاری دچار یک توهم میشوند، مؤمنشان میخوانند» (۲, p:2006Dawkins,). وی از جولیان باگینی[۲۹۲]، در کتاب «آشنائی مختصری با طبیعتگرائی»[۲۹۳]، در تعریف ناتورالیست نزد فرد آتئیست و تائید مادهگرائی، نقل میکند که: «فقط ماده فیزیکی وجود دارد، ذهنها، زیبائیها، عواطف و امور اخلاقی و … از ماده ناشی میشوند. فراسوی جهان طبیعی فیزیکی چیزی وجود ندارد» (Ibid, p:3).
داوکینز در کتابهای پیشیناش که در مورد تکامل بود، علیه «آفرینشگرایی»[۲۹۴] نوشته بود. موضوع اصلی «ساعتساز نابینا» این بود که تکامل قادر به توضیح توهم طراحی در طبیعت است، اما وی در کتاب «توهم خدا»[۲۹۵]، مستقیماً به سراغ موضوع دین و خداباوری میرود و چهار پیام اصلیِ آگاهیبخش آن را چنین بیان میکند:
- آتئیستها میتوانند زندگی شاد، سرشار، متعادل، و از لحاظ فکری پرباری داشته باشند.
- انتخاب طبیعی و دیگر نظریههای علمی، بهتر از «نظریه وجود خدا» به کار تبیین جهان جانداران و چه بسا کل کیهان میآیند.
- نباید کودکان را به کیش والدینشان دانست و بر آنها برچسب دین خاصی زد. اصطلاحاتی مثل «بچه کاتولیک» یا «بچه مسلمان» باید منزجرکننده محسوب شوند.
- آتئیستها باید به بیخدایی و الحاد خود مفتخر باشند نه شرمنده، زیرا آتئیسم نشانه صحت و استقلال ذهن فرد است (۲Ibid, p:).