نمودار(۴-۳-۶۵) توصیف میزان ایده ال جدایی بین زنان ۱۳۵
نمودار(۴-۳-۶۶) توصیف میزان ایده ال جدایی بین مردان ۱۳۵
(نمودار۴-۳-۶۷) توصیف میزان کسب جدایی ۱۳۶
(نمودار۴-۳-۶۸) توصیف میزان کسب جدایی بین زنان ۱۳۷
(نمودار۴-۳-۶۹) توصیف میزان کسب جدایی بین مردان ۱۳۷
نمودار(۴-۳-۷۰) توصیف میزان سطوح کسب جدایی ۱۳۸
نمودار(۴-۳-۷۱) توصیف میزان سطوح کسب جدایی بین زنان ۱۳۹
نمودار(۴-۳-۷۲) توصیف میزان سطوح کسب جدایی بین مردان ۱۳۹
نمودار(۴-۳-۷۳) توصیف میزان ایده ال انواع حریم خصوصی ۱۴۰
نمودار(۴-۳-۷۴) میزان کسب حریم خصوصی کل ۱۴۲
نمودار(۴-۳-۷۵)توصیف سطوح کسب حریم خصوصی ۱۴۳
مدل تحلیلی
مدل(۴-۵-۱) عوامل موثر در دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی ۱۶۹
مدل(۴-۵-۲) عوامل موثر بر پایگاه اجتماعی ۱۶۹
مدل (۴-۵-۳) عوامل موثر بر درامد ۱۷۰
مدل(۴-۵-۴) عوامل موثر برنوع مکانیزمهای مورد استفاده ۱۷۱
مدل(۴-۵-۵) مدل عوامل موثر بر سطح مطلوب حریم خصوصی ۱۷۲
فصل اول
کلیات
۱-۱- مقدمه
انسان از بدو خلقت همواره با دو گرایش روبرو بوده است گرایش به کناره گیری از دیگران و داشتن حریمی جدا از اجتماع و دیگری گرایش به معاشرت با دیگران و اجتماعی بودن، هر یک از این گرایشات، بخشی از نیازهای افراد را تامین می کند و هریک اهمیتی خاص در زندگی افراد دارند. با توجه به اهمیت حریم خصوصی می توان گفت این مسئله قدمتی به اندازه تاریخ بشریت دارد. از دوران باستان در فرهنگ های غربی و شرقی کلماتی برای مفاهیم خصوصی و عمومی وجود داشته است. سه قرن قبل از میلاد مسیح و احتمالا خیلی قبل تر از آن، متفکران چینی بین مفاهیم عمومی و خصوصی تمایز قائل شده اند. مطابق یک اسطوره، تسه آنگ چی^[۱] یک سیستم نوشتاری ایجاد کرد و مشخصه هایی برای حریم خصوصی ایجاد کرد که بر عقاید “خود- مرکزیت” تاکید داشت و از مشخصه های مخالف آن برای ایجاد خصیصه های عمومی که به مصالح دولت اشاره داشت، استفاده نمود. در زبان یونانی از هومر به بعد، بین مفاهیم عمومی و خصوصی تمایز ایجاد شد وکلمه خصوصی در تضاد با “شرکت در امر اجتماعی” بکار گرفته شد. امایک کلمه ی خاص برای حریم خصوصی نه در یونان و نه در هیچ فرهنگ باستانی یا قرون وسطایی وجود نداشته است. هیکسون^[۲] (۱۹۸۷) بیان می کند که حریم خصوصی به عنوان ” یک حق علیه قدرت “در فرهنگ عبری وجود داشته است. حتی در حال حاضر نیز، درادبیات بعضی فرهنگ ها یک عبارت معادل با حریم خصوصی وجود ندارد. به عنوان مثال درژاپن معادل شفاهی برای کلمه انگلیسی حریم خصوصی (private) وجود ندارد وازابعاد آن استفاده می شود .آواتا^[۳] (۱۹۸۴) چهار مفهوم برای حریم خصوصی در ژاپن بیان کرده است ” زندگی ، آزادی،تنهایی وراز".که این مفاهیم با مفهوم حریم خصوصی در غرب مرتبط هستند(Newell,1995:88). در ادیان مختلف نیز می توان محترم شمردن حریم خصوصی افراد را یافت.

دین اسلام از۱۴۰۰ سال پیش برای شأن و منزلت انسانی ارزش قائل شده است و حریم خصوصی را به رسمیت شناخته است. این مفهوم در دین اسلام مانند سایر ادیان یهود و مسیحیت به صراحت استفاده نشده است و این مفهوم در قالب مفاهیمی همچون حق مالکیت، حق انتخاب آزادانه دین واعتقاد، حق مصونیت از تفتیش عقاید، ممنوعیت افشای اسرار، … مدنظر قرار گرفته است. برای مثال در آیات ۲۷ و ۲۸ سوره ی نور بر لزوم رعایت حرمت مسکن و حرمت زندگی خصوصی تأکید کرده و افراد را از ورود به منزل غیر، بدون اذن صاحب مسکن منع کرده اند:
” ای اهل ایمان! هرگز به خانه هایی غیر از خانه ی خودتان وارد نشوید؛ مگر این که با ایشان انس بگیرید وبر اهل آن سلام کنید. این برای شما بهتر است. باشد که متذکر شوید”^[۴].
” اگر در خانه ای کسی نبود وارد نشوید تا این که به شما اجازه ی ورود داده شود و اگر به شما گفته شد بازگردید، برگردید که این برای شما پاکیزه تر است و خدا به آنچه انجام می دهید آگاه است".^[۵]
همچنین در آیه ی ۱۲ سوره ی حجرات آمده است:
” ای کسانی که ایمان آورده اید! ازظن وگمان درمورد یکدیگر بپرهیزید که بعضی از ظن ها گناه است و در کار یکدیگر تجسس و کنجکاوی نکنید”^[۶]
در دو آیه ی اول، به وضوح برای حریم انسان احترام قائل شده است، که روشن ترین مصداق آن حریم، خانه ی افراد می باشد که کسی حق ورود به آن و کشف اسرار را بدون اجازه ی صاحب خانه ندارد. در آیه ی آخر نیز کنجکاوی و تجسس در امور دیگران ممنوع شده است که می توان وارد شدن به حریم خصوصی افراد را از بارزترین مصادیق این تجسس دانست.
مفهوم حریم خصوصی، مفهومی پیچیده و جالب است که در چندین رشته علوم انسانی واز جمله روانشناسی اجتماعی، انسان شناسی، جامعه شناسی، فلسفه، ارتباطات وحقوق بکار رفته و بررسی شده است، این دیدگاه ها متنوع و گاهی متضادند بطوریکه نمی توان آنها را بصورت منسجم ارزیابی کرد. با این حال درهمه ی این رشته ها چنین فرض شده که بوسیله حریم خصوصی افراد تلاش می کنند که نسبت به دیگران باز یا بسته باشند. در تمامی این رشته ها به ارزش حریم خصوصی تاکید شده است. فیلسوفان آنرا به عنوان قسمت ضروری از وجود انسان می دانند و روانشناسان بر اهمیت حریم خصوصی به عنوان عامل توسعه و نگهداشت هویت تاکید دارند، جامعه شناسان بر ارزش آن در نگهداشت و حفظ روابط انسانی بطور کل و ایجاد صمیمیت بطور خاص تاکید دارند و حقوقدانان و سیاستمداران آنرا به عنوان یک حق اساسی بشر می دانند .(Newell,1995: 98) زیمل^[۷] حریم خصوصی را یک فرایند ضروری و دیالکتیک می داند:
“… فرد گاهی نیاز پیدا می کند که دیگران او را به رسمیت بشناسند به همین دلیل هم مجبور می شود مرزهای خود را بطور موقت نادیده بگیرد از سوی دیگر هیچ فرد و فردیتی بدون مرز پیرامونش و بدون تفاوت با دیگران معنا ندارد، از همین رو فرد گاهی از دیگران جدا می شود ومی خواهدتنها باشد"(زیمل،۱۹۵۰، به نقل ازآلتمن،۱۳۸۲ :۲۴).
حریم خصوصی به عنوان رویدادی میان فردی با ارتباط های میان افراد سر و کار دارد و اگر افراد جامعه ای بتوانند به سطح مطلوب تعامل دست یابند می توان گفت آن نظام اجتماع در حالت تعادل و توازن است. در واقع ایجاد تعادل میان حفظ حریم خصوصی وتعامل اجتماعی امری ضروری است که بوسیله عناصرکالبدی ودربستر فردی واجتماعی هرجامعه ای ومبتنی برارزش های فرهنگی آن میسرمی شود (ارژمند،۲۷:۱۳۹۰) ویکی از مهم ترین نیازهای انسان است که افراد را قادر می سازدکه فعالیت های فردی و تعاملات اجتماعی را مدیریت کنند (pedrsen,1997:147). حریم خصوصی به معنای تنظیم روابط با دیگران و باز و بسته بودن با توجه به موقعیت در میان تمام فرهنگها عمومیت دارد اما تکنیک ها و رفتارهای خاصی که برای کنترل روابط متقابل استفاده می شود از فرهنگی به فرهنگ دیگر کاملا متفاوت است (Altman,1977:69). همچنین نیازبه حریم خصوصی در تمام افراد، زمانها و موقعیت ها یکسان نیست، تفاوت در حریم خصوصی ناشی از تفاوت در ویژگیهای شخصیتی(سن، جنس، شخصیت)، موقعیت اجتماعی،محیط فیزیکی و فرهنگ می باشد. موقعیت اجتماعی مشخص یا محیط فیزیکی، صرفنظر ازاینکه چه کسی درآن است نیازهای خصوصی متفاوتی را ایجاد می کند (Mohammadniaygharaei, Rafiian, Jalalkamali,2012:70). آلتمن سه سطح در دستیابی به حریم خصوصی در نظر میگیردو مفهوم حریم خصوصی با دو مفهوم ازدحام و انزوا مرتبط می داند از نظر وی حریم خصوصی یک فرایند غیر یکنواخت است بطوریکه انحراف از سطح مطلوب کنش متقابل در هردو جهت، خیلی کم یا خیلی زیاد، نارضایتی شخصی ایجاد می کند. این رویکرد مفهوم ازدحام و انزوای اجتماعی را ایجاد می کند. ازدحام یک انحراف از سطح مطلوب کنش در جهت افزایش و انزوای اجتماعی انحراف در سمت کاهش است(Altman,1977:67). در واقع زمانی که حریم خصوصی کسب شده با میزان حریم خصوصی مورد نظرفرد برابر باشد شخص به سطح مطلوب حریم خصوصی دست یافته است. اگر شخص در تنظیم حریم خصوصی و دستیابی به سطح مطلوب آن نیاز به صرف انرژی جسمی وروانی زیادی داشته باشد این امر منجربه مشکلات روحی و روانی می شود. امروزه این مسئله قابل بررسی است که آیا با افزایش تراکم جمعیت در شهرها ، وجود افراد با فرهنگها و موقعیت های اجتماعی گوناگون، افراد درتنظیم روابط متقابل و حفظ حریم خصوصی دچار مشکل شده و احساس ازدحام می کنند یا دچار تنهایی و انزوای اجتماعی شده اند؟ آنچنانکه تونیس می گوید: “…تحولات شهرنشینی و صنعت موجب پدید آمدن انبوه جمعیتی می گردد که پیوند قوی میان آنها وجود ندارد، جمعیت شهرنشین متشکل از انسانهایی از خودبیگانه و منزوی است"(گیلانی،۴۸:۱۳۹۲). حریم خصوصی دارای ابعاد گوناگونی است تعامل افراد بر اساس تجربیاتی که در گذشته دارند، موقعیت فیزیکی و اجتماعی حاضر و طرحهایی که برای آینده دارند صورت می گیرد. بنابراین هر شخص در زمان های مختلف و تحت شرایط مختلف انواعی از حریم خصوصی را جستجو می کند که مناسب تر باشد (۹۱:Newell,1996). در این تحقیق مفهوم حریم خصوصی در ابعاد گوناگون سنجیده شده و تعامل با خانواده و کلیه افراد جامعه را در بر میگیرد.
۱-۲- بیان مساله
انسان موجودی اجتماعی است وتمایل به زندگی با همنوعان خود دارد و در عین حال در زمانهایی، نیاز به خلوت و تنها ماندن و حفظ اسرار خصوصی خود از دیگران دارد پس زندگی اجتماعی نباید افراد را از حق داشتن خلوت محروم کند(جوان،۱:۱۳۹۰). حریم خصوصی نه یک خواسته انسان امروزی بلکه یک نیاز اساسی زندگی همتراز نیازهای اساسی می باشد. در واقع حریم شخصی یا همان نیاز به تعامل در زمانی و در عین حال دوری از دیگران در زمان دیگر از مهمترین نیازهای انسان است که افراد را قادر می سازد که فعالیتهای فردی و تعاملات اجتماعی را مدیریت کنندوعدم پاسخگویی به آن منجر به رفتارهای ضد اجتماعی می شود (pedrsen,1997:147) . بنابراین یکی از انواع آسیبهایی که افراد وگروهها را تهدید می کند، تهاجم به حریم خصوصی و محرمانگی افراد است. حریم خصوصی افراد را در مقابل تجربه های پرگزند و ناگوار همچون تنبیه و بهره کشی توسط دیگران، خجالت وفقدان عزت نفس و تهدید تمامیت و استقلال فردی اشخاص حفظ می کند (ثقه الاسلام،۸:۱۳۹۰).
آنچه در این پژوهش مد نظر می باشد بررسی این موضوع در سطح خرد وروابط اجتماعی بین افراد است. از دید روابط بین فردی، برداشت های متفاوتی از حریم خصوصی وجود دارد.که عامیانه ترین آنها، برداشت از حریم خصوصی به معنی کنترل اطلاعات ویا کناره گیری از دیگران می باشد. در این برداشت حریم خصوصی نه تنها غیر اجتماعی، بلکه ضد اجتماعی است. در حالیکه حریم شخصی از نگاه جامعه شناسانه به معنی کناره گیری از دیگران وجمع نیست بلکه شامل کنترل میزان تماس با دیگران است. همانگونه که آلتمن(۱۹۷۵) آن را تعریف کرده است :
“نظارت انتخابی از دسترسی به خود یا گروه توسط دیگران ” .(Pedersen,1997:147)
وستین^[۸] نیز حریم خصوصی را از نظررابطه فرد ومشارکت اجتماعی چنین تعریف می کند: حریم خصوصی خروج داوطلبانه وموقت فرد از جامعه، بوسیله وسایل فیزیکی یا روانی در حالتهای تنهایی، صمیمیت با گروه کوچک یا هنگامی که در میان گروه بزرگتر درموقعیت گمنامی یاتوداری قرار دارد، می باشد (Steeves,2009:195). دراین تعریف نیز حریم خصوصی به معنی دوری از مردم نیست بلکه شامل کنترل میزان و نوع تماس با دیگران است. نگرش عامیانه و یک بعدی دیگر نسبت به این موضوع، درنظر گرفتن حریم خصوصی به عنوان فرایندی صرفا مربوط به محیط فیزیکی است درحالیکه حریم خصوصی فرایندی فراتر و یک نظام پیچیده رفتار با ابعاد گوناگون و کارکردهای بسیارمی باشد. بطوریکه برگون^[۹](۱۹۸۲) چهار بعد برای آن در نظر میگیرد .۱- فیزیکی ۲- روانی ۳- اجتماعی ۴- اطلاعاتی و کارکردهای حریم خصوصی که افراد زیادی به آن اشاره کرده اند، از جمله وستین (۱۹۶۷)چهار عملکرد برای حریم خصوصی در نظر گرفته است: ۱- استقلال فردی ۲- تخلیه عاطفی ۳- خود سنجی ۴- فراهم کردن ارتباط های محدود و مناسب.
حریم خصوصی جزئی از نیاز به روابط اجتماعی است که بر اساس هنجارها و فرهنگ هر جامعه ارضاء می شود. احترام به حریم خصوصی دیگران یک هنجار در جامعه محسوب می شود که از دیگران انتظار می رود آنرا رعایت کنند . بنابراین آشنایی با فرهنگ هر جامعه وپذیرش هنجارها و احترام به آنها نقش مهمی در ارضای نیاز به حریم خصوصی می باشد. بنابراین با توجه به اهمیت و کارکردهای متنوع حریم خصوصی و نیاز افراد به آن، می توان گفت همه افراد در تعاملات اجتماعی خود در پی رسیدن به سطح مطلوب حریم خصوصی در همه ی ابعاد می باشند. اما تعامل بهینه همیشه رخ نمی دهد و افراد نمی توانند به سطح مطلوب حریم خصوصی دست یابند. بسیاری ازتعاملات بصورت تهاجم به حریم خصوصی و احساس ازدحام و یا بسیار کم همچون تنهایی تجربه می شوند. عوامل زیادی در میزان کسب مطلوب حریم خصوصی موثر هستند از جمله استفاده از مکانیزم های متفاوت تنظیم حریم خصوصی.
از دیدگاه آلتمن با مکانیزمهای رفتاری متفاوت می توان به درجات گوناگون حریم خصوصی دست یافت (آلتمن،۶:۱۳۸۲). این مکانیزمها عبارتند از: رفتارهای کلامی، فرا کلامی، غیر کلامی، رفتارهای محیطی مانند فضای شخصی و قلمرو، هنجارها واعمال فرهنگی. اما استفاده از این مکانیزمها در هر فرهنگی متفاوت از سایر فرهنگها می باشد.آلتمن و کمرز^[۱۰](۱۹۸۰)اشاره می کنند که مکانیزمهای تنظیم حریم خصوصی معمولا ظریف، چند وجهی و شناخته شده برای افراد درون همان فرهنگ می باشند .(Harris,1995:311)بنابراین توانایی افراد در استفاده از مکانیزمهای تنظیم حریم خصوصی و آشنایی با فرهنگ هر جامعه در میزان دستیابی افراد به حریم خصوصی مطلوب موثر است. از سوی دیگر میزان نیاز به حریم خصوصی در همه افراد نیز یکسان نمی باشد. در واقع اگرچه نیاز به حریم خصوصی یک مسئله عمومی است، اما این نیازدرهمه افراد یکسان نیست تفاوت درحریم خصوصی ناشی ازتفاوت در ویژگیهای شخصیتی، موقعیت اجتماعی و عوامل محیطی وفرهنگی می باشد (Mohammadniaygharaei,et al,2012:70). احترام به حریم خصوصی دیگران در ایران از مسائل قابل توجه می باشدزیرا سر در آوردن از مسائل دیگران به منظور کمک و راهنمایی جزئی از خصایص ایرانیان شده است و قبح آن دیده نمی شود. در مقاله ای با عنوان “ضعف اجتماعی در رعایت حریم فردی” نویسنده، عدم رعایت حریم خصوصی در ایران را به دلیل زیستن تحت حکومت های استبدادی، زندگی قبایلی و سبک زندگی سنتی می داند(روزنامه اطلاعات،۶:۱۳۹۱). در یک جامعه متمدن این نگاه محدود است چون افراد احساس می کنند که دانستن زیاد در مورد یک فرد نوعی بی وقاری ایجاد می کند. حریم شخصی نگهداری از کرامت است و از استقلال فردی و عامل انسانی محافظت می کند. دانستن همه چیز در مورد افراد،آنها را به مجموعه ای ازحقایق شناخته شده،کنترل شده وقابل دستکاری تقلیل می دهد .(Gus Hosein,2006,5)بنابراین با توجه به این موضوع و اهمیت دستیابی به حریم خصوصی در سلامت جسمی وروانی افراد یک جامعه ونقش شناخت وجوه فرهنگ در این پژوهش به بررسی میزان دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی درهشت نوع حریم خصوصی (تنهایی، انزوا، تتوداری، گمنامی، صمیمیت با دوستان، صمیمیت با خانواده، عدم مجاورت و جدایی) پرداخته می شود و ارتباط عوامل موثر در دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی، مانند عوامل فرهنگی(بومی بودن ، نوع مکانیزمهای استفاده شده)، عوامل اجتماعی (تحصیلات، منزلت شغلی، درآمد، پایگاه اجتماعی- اقتصادی) و عوامل فیزیکی (تراکم، نوع مسکن،..) بررسی می گرددو شهر کرمان به عنوان یک کلانشهر^[۱۱] که افراد با فرهنگ ها، مذاهب، گویش ولهجه های مختلف را در خود جای داده و در عین حال بافت سنتی خود را حفظ کرده، به عنوان جامعه مورد پژوهش در نظر گرفته شده است.
۱-۳- تعاریف
۱-۳-۱- حریم خصوصی
یک فرایند تنظیمی که بطور انتخابی، دسترسی محرکهای خارجی به فرد و جریان اطلاعات از فرد به دیگران را کنترل می کند(klopfer&robenstein,1977:52,Ibid, Newell,1995).
۱-۳-۲- سطح مطلوب حریم خصوصی
سطح مطلوب حریم خصوصی زمانی کسب می شود که فرد حریم خصوصی را به میزانی که به آن تمابل دارد بدست آورد. به عبارت دیگر، میزان ایده ال حریم خصوصی و میزان کسب شده با هم برابر باشد.
۱-۴- اهداف پژوهش
۱-۴-۱- هدف کلی: بررسی میزان دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی و عوامل اجتماعی و فرهنگی موثر بر آن
۱-۴-۲- اهداف جزئی:
بررسی رابطه متغیرهای جمعیت شناختی (سن و جنس، وضعیت تاهل) با میزان دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی
بررسی رابطه متغیرهای اجتماعی (منزلت شغلی ، درامد،تحصیلات و پایگاه اجتماعی) با میزان دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی
بررسی رابطه متغیرهای فرهنگی (نوع پوشش، بومی بودن) با میزان دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی
بررسی رابطه محیط فیزیکی (تراکم، نوع مسکن) با میزان دستیابی به سطح مطلوب حریم خصوصی