(نهج البلاغه : حکمت ۴۱۰).
فــرعون نفس را بــه ریاضت بکشته اند وانگــــاه دل بر آتش موسی نهــاده اند
از طــوطیان ره چـــــو قدم برگرفته اند طوبی لهــــم که بر سر طوبی نهــاده اند
زاد و ره و ذخیـــره ی این وادی مهیب در طشت سر بریده چو یحیی نهــاده اند
(عطار نیشابوری ، ۱۳۱۹ : ۱۷۳)
بنابراین زهد حقیقی ، انسان را از درون و بیرون اصلاح می کند ؛ به گونه ای که در عین وارستگی ، تلاشگر و دلسوز میشود. چون آرزوهای پست از دل آدمی بیرون رود عرصه برای خلوص و ایثار گشود

می شود.
تواضع
«تواضع» در لغت به معنای فروتنی کردن ، از جای خود برخاستن برای احترام به دیگری و کم زنی است (معین : ذیل واژه).
صفت تواضع آنچنان تأثیری در رفتار انسان می گذارد که نه تنها سلامت روح را در پی دارد ،بلکه انسان را به سلام در مقابل دیگران نیز وا می دارد.
تواضع در اصل ، از واژه وضع به معنی «فرونهادان» است. مفهوم آن از نظر اخلاقی این است که انسان باید خود را دربرابر خدا و خلق خدا ، پایین تر از موقعیت خود قرار دهد و فروتنی کند. تکبّر و خودبینی مانع از آن می شو د که انسان خویشتن را آن چنان که هست ، ارزیابی کند. به بیان دیگر بیماری خودبزرگ بینی مانع از شناخت خود است و خودبین از شناخت خدا نیز محروم می شود.
بندگان شایسه ی خدا ،صفات پسندیده ی زیادی دارند ؛ ولی وقتی خداوند به بیان آن می پردازد ، اولین صفتی را که مطرح می کند ، تواضع است.
بندگان خداوند رحمان کسانی هستند که روی زمین به نرمی گام بر می دارند. چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار دهند به ملایمت پاسخ می دهند. (فرقان/۶۳). «و عِبادُ الرَّحمنِ الَّذینَ یَمشُونَ عَلَی اَلارضِ هَوناً وَ اِذا خاطَبَهُم اجاهِلُونَ قالوا سَلاماً». همان گونه که زمین همواره ، آبیاری می شود و بهره ی کافی را از آب می برد ، انسان فروتن نیز در معرض استفاده از ارزش ها و کمالات و بهره مند شدن از رحمت الهی است.در کلام امیر مؤمنان علی ، علیه السلام ، تواضع بزرگترین عبادت شمرده شده (مجلسی، ۱۳۵۵ : ۷۵/۱۱۹).
سعدی در «کلیات» خود در باب تواضع چنین می گوید :
چــو خــواهی کـه در قــدر والا رسی ز شیب تـــواضع بـــه بـــالا رسی
دریـــن حضرت آنــــان گرفتند صدر کــه خـــود را فروتر نهـــادند قدر
چــو سیل اندر آمد بــــه هول و نهیب فتـــاد از بلندی بــــه سر در نشیب
چـــو شبنم بیفتـــاد مسکین و خـــرد بــه مهر آسمانش بــــه عیــوق برد
(سعدی ، ۱۳۲۰ : ۱۴۳)
به نظر سعدی ، انسان متواضع ضعف خود را می پذیرد و در طریق استکمال خویش گام بر می دارد ؛ در صورتی که شخص خودبین و متکبّر ، عیب خود را نمی بیند و با انکار وجود ضعف در خویشتن ، نه تنها مسیر خودسازی و تزکیه را طی نمی کند ، بلکه هر روز بر عمق این ضعف نیز می افزاید.
پیامبر ، صلی الله علیه و آله و سلّم ، فرمودند : «خداوند این سرمایه ی بزرگ را در اختیار هر کس قرار نداده است ، تنها به انسان هایی عطا می کند که آنان را دوست بدارد»
(پاینده ، ۱۳۸۵ : ۶۱۵).
قال امیرالمؤمنین : «التَّواضُعُ یرفَعُ وَالتَّکَبَّرُ یضعُ». تواضع آدم را بالا می برد و تکبّر انسان را کوچک می کند (نهج البلاغه ، خطبه ۹۱).
بگفتـــا کن تــواضع بــا خلایق بــه جــاه و منزلت گــردی تـو لایق
تکبّــر گــــر کنی کوچک نمایی بـــه نزد خلــق پســت و بینـــوایی
(سعدی ، ۱۳۲۰ : ۱۴۹)
از ابیات مذکور می توان چنین استنباط کرد که بهترین و استوارترین اساس برای تربیت کرامت انسان ها و نزهات آن ها از حقارت نفس است. انسان به سبب تواضع و فروتنی از دنیای دون ، که ریشه ی تمام پستی ها و گناهان است ، آزاد می شود و خود را برتر از آن می یابد که تن به حقارت های دنیایی دهد. دنیا در چشم انسان حقیر ، بزرگ می نماید و چنین انسانی ، تسلیم دنیا می شود ؛ دنیا در دید انسان متواضع ، خرد می نماید.
انسان اگر بخواهد شیرینی عبادت را بچشد و عبادت بر روح جان او بنشیند نیازمند تواضع است.
پیامبر اکرم ، صلی الله علیه و آله و سلّم ، فرمودند : «همانا راه اوج گرفتن و عزیر شدن در پیشگاه خلق و خالق فروتنی است» (پاینده ، ۱۳۸۵ : ۳۹۶).
حضرت علی ، علیه السلام ، می فرمایند : «انسان هایی متواضع هستند که می توانند قلوب دیگران را مسخّر و دوستی و محبّت خود را در دل آنان ذخیره کنند»(نهج البلاغه:۴۱۵ ).
به ظــاهر مــن امروز ازیــن بهترم دگــر تـا چـه رانـد قضا بــر سرم
گــرم پــای ایمــان نلغزد ز جـای بــه سر بــر نهم تـــاج عفو خدای
وگــر کســوت معرفت در بـــرم نمند بــه بسیــار ازیــــن کمتـرم
ره اینست سعـــدی کــه مردان راه بــه عزّت نکردند در خــود نگــاه
از آن بـــر ملائـــک شرف داشتند کــه خـود را بـــه از سگ نپنداشتند
(سعدی ، ۱۳۲۰ : ۱۴۷)
کســانی کــه بـا مـن بـه خلوت درند مــرا عیب پــوش و ثنــاگسترند
چــو پــوشیده دارنــد اخـــلاق دون کنــد هستیم زیـــر و طبعم زبون
بــه حبــل ستــایش فــــرا چَه مشو چــو حاتم اصم باش و غیبت شنو
(همان : ۱۴۳)
از دیدگاه سعدی ، تواضع از مهمترین اهداف تعلیم و تربیت است. سعدی انسانی را که فاقد تواضع باشد ، حتی اگر با زیور علم و هنر نیز آراسته باشد. مورد تأیید قرار نمی دهد. همچنین داشتن تواضع را در بعضی افراد ، پذیرفتن نقاط ضعف و کوشش در رفع و اصلاح آن می داند و این شرط را رسیدن به مقام والای انسانیت تلقی می کند.
فروتن کند گردن خویش پست ببخشد، نه از بهر پاداش دست
(فردوسی ، ۱۳۷۶:ص۱۴۷).
در کتاب «وسائل الشیعه» در باب «جهاد نفس» ، ضمن بر شمردن مکارم اخلاق انسان های شایسته به این نکته اشاره شده که انسان والا و متعالی ، همیشه خود را از همه حقیرتر تلقی می کند و دیگران را بر خود مقدم می دارد.
جوانمردی