دوره اول: اتوماسیون پشت باجه[۷]: فنآوری اتوماسیون پشت باجه در دهه ۱۹۶۰ رواج داشت و این امکان را فراهم نمود تا دفاتر و کارتها از شعب حذف و گردش روزانه حسابها در پایان هر روز، به رایانههای مرکزی برای بهروز شدن ارسال گردد. این دوره، نقطه آغازین کاربرد رایانه در نظام بانکی بوده و کاربرد اصلی آن محدود به ثبت دفاتر و تبدیل اسناد کاغذی به فایلهای رایانهای بود (Amadeh et al, 2007).
دوره دوم: اتوماسیون جلوی باجه[۸]: این دوره از اواخر دهه ۱۹۷۰ و زمانی آغاز شد که کارمند شعبه به صورت پیوسته به حسابهای جاری دسترسی داشته و امکان انتقال پیوسته اطلاعات از طریق به کارگیری خطوط مخابراتی و رایانههای بزرگ مرکزی میسر و ممکن گردید. در این دوره بانکها از شبکه های مخابراتی موجود که در اختیار و انحصار شرکتهای دولتی بود استفاده میکردند (Commercial Ministry, 2005).
دوره سوم: متصل کردن مشتریان به حسا بها: دراین دوره که از اواسط دهه ۸۰ آغاز شد امکان دسترسی مشتریان به حسابهایشان فراهم گردید. یعنی مشتری از طریق تلفن یا مراجعه به دستگاه خودپرداز (ATM) و استفاده از کارت هوشمند یا کارت مغناطیسی یا کامپیوتر شخصی به حسابش دسترسی پیدا میکرد و ضمن انجام عملیات دریافت و پرداخت، نقل و انتقال وجوه به صورت الکترونیک انجام میداد. مهمترین ویژگی دوره سوم که آن را از دوره های قبل متمایز مینمود توسعه سامانههای ارتباطی مشتریان با حسابهایشان بود (Commercial Ministry, 2005).
دوره چهارم: یکپارچهسازی سامانهها و مرتبط کردن مشتری با تمامی عملیات بانکی: آخرین دوره تحول در نظام بانکی زمانی آغاز شد که انجام تمام عملیات بانکی بطور الکترونیکی دنبال شد. در این دوره هم بانک و هم مشتریان میتوانند بطور دقیق و منظم اطلاعات مورد نیازشان را کسب کنند؛ چرا که اساس سامانههای جدید بانکی، مشتریمداری بوده است نه حسابمداری. در این دوره صرفهجویی واقعی در نیروی انسانی بوجود آمد و پول کاملا حالت الکترونیکی و غیرقابل لمس پیدا مینماید و ابزار تعامل دو طرف یعنی مشتری و بانک، خدمات الکترونیکی میباشد (Amadeh et al, 2007). آنچه حایز اهمیت است ویژگی فعال و آیندهنگر خصوصیات بانکداری الکترونیکی در مقایسه با بانکداری سنتی است. در حالی که در سال ۱۹۸۱ ماشینهای تحویلداری خودکار تنها ۶ درصد از کل مبالغ نقد که از حسابها دریافت میشد را پوشش میدادند، این نسبت در سال ۱۹۹۰ به ۴۴ درصد و در سال ۱۹۹۴ به ۴۹ درصد رسید (Amadeh et al, 2007). طبق تحقیقات موسسه فارستر، پیش بینی شده بود طی سالهای ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۶، حجم تجارت الکترونیک به طور متوسط سالانه بیش از ۵۸ درصد رشد نماید و از ۲ هزار و ۲۹۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۲ به بیش از ۱۲ هزار و ۸۳۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۶ برسد (Tambouris et al, 2003).
۲-۲-۵-۱-۲- بانکداری الکترونیکی در ایران
با درنظرداشتن پیشرفتهای سریع فنآوری اطلاعات و ارتباطات و به کارگیری آن در نظام بانکداری، جمهوری اسلامی ایران نیز از دهههای ۶۰ و ۷۰ شمسی تلاش های زیادی را در جهت استفاده از سامانههای رایانهای در بانکها انجام داد. با وجود موانع و مشکلاتی که در راه گسترش بانکداری الکترونیکی وجوه در ایران وجود داشت، اقدامات قابل توجهی در این زمینه انجام شده است. همچنین نتایج تحقیقات نشان میدهد دستگاههای خودپرداز در ایران از سوی مردم بهعنوان نماد بانکداری الکترونیک شناخته میشوند، چرا که شروع بانکداری الکترونیک در کشور با نصب و راه اندازی دستگاههای خودپرداز همراه بود (Commercial Ministry, 2005). تا قبل از سال ۱۳۶۹ اقدام جدی جهت استفاده از کارت های بانکی در کشور صورت نگرفت تا آن که در سال ۱۳۷۰ بانک تجارت توانست اولین کارت بانکی را صادر نماید که به طرح چک کارت بانک تجارت معروف شد. پیرو این اقدام بانک تجارت، بانک سپه نیز در سال ۱۳۷۱ با نصب هفت دستگاه ماشین خودپرداز (ATM) کارت بانکی صادر کرد (Ibrahimi, 2002).
۲-۲-۵-۲- انواع بانکداری الکترونیک
بهطورکلی بانکداری الکترونیک را میتوان به انواع ذیل تقسیم نمود (central bank, 2002 به نقل از شاهرودی و همکاران، ۱۳۸۹):
۲-۲-۵-۲-۱- بانکداری خانگی
مشتریان بانکها از طریق رایانههای شخصی و با بهره گرفتن از مودم و همچنین یکخط تلفن میتوانند به اطلاعات رایانه مرکزی بانکها در اینترنت و یا اینترانت دسترسی پیدا کرده و آنگاه عملیات بانکی خود را انجام دهند. بهعبارت دیگر بانکداری خانگی عبارت است از انجام تقریبا کلیه عملیات بانکی از طریق رایانههای شخصی موجود در منازل و با بهره گرفتن از خطوط مخابراتی.
۲-۲-۵-۲-۲- بانکداری از راه دور[۹]
شتاب در رشد بانکداری از راه دور، از سالهای ۱۹۸۰ به بعد با بهره گرفتن از تلفنهای همراه در دنیا آغاز شد. این رشد در حقیقت با گسترش شبکه های بیسیم[۱۰] و تلفنهای همراه[۱۱]، و قابلیت وصل شدن تلفنهای همراه به اینترنت موجب گردید تا مشتریان بانکها از هر نقطهای امکان دسترسی به حسابهای خود در بانک را داشته باشند و بتوانند عملیات بانکی خود را انجام دهند و پدیده جدیدی بهنام بانکداری از راه دور را بوجود آورند.
۲-۲-۵-۲-۳- بانکداری اینترنتی
بانکداری اینترنتی را میتوان به معنی انجام کلیه عملیات بانکی از طریق وبسایت ایجاد شده توسط بانک در اینترنت دانست.
۲-۲-۵-۱-۴- تلفنبانک
در حال حاضر بانکها با نصب بردهای الکترونیکی بر روی تلفنبانک بر روی رایانههای مرکزی شبکه های داخلی و شبکه های متمرکز، امکان پاسخگویی خودکار به مشتریان را فراهم کرده اند. کاربران با در اختیار داشتن تلفنهای مجهز به سیستم «تن[۱۲]» – از طریق ایجاد ارتباط با تلفنبانک– امکان دریافت صورتحساب و آگاهی از موجودی حساب خود را دارند.
۲-۲-۵-۲-۵- بانکداری از طریق تلویزیون کابلی
در شیوه بانکداری از طریق تلویزیون کابلی، با بهره گرفتن از یک سیستم کنترل از راه دور و انتخاب کانال تلویزیونی مربوط به بانک، مشتریان میتوانند بسیاری از عملیات بانکی را که از طریق تلفن عادی انجام می شود پیگیری و به انجام برسانند.
۲-۲-۵-۲-۶- دستگاه خودپرداز
یکی دیگر از روشهای نوین در بانکداری الکترونیک، استفاده از دستگاه خودپرداز است. انجام بسیاری از امور بانکی، از طریق خودپرداز امکان پذیر است. با توجه به اینکه شخص با در دست داشتن کارت خود و با وارد کردن شماره رمز، باید در محل دستگاه حضور داشته باشد، موارد ایمنی آن کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
۲-۲-۵-۲-۷- دستگاه فروش نقطهای[۱۳]
از روشهای دیگر در بانکداری الکترونیکی، دستگاه فروش نقطهای میباشد که به طور وسیع در فروشگاهها و مراکز خدماتی مورد استفاده قرار میگیرد. در این شیوه، مشتری با بهره گرفتن از کارت هوشمند و قرار دادن آن در دستگاه و با وارد کردن رمز خود، می تواند برای خرید کلیه کالاها و خدمات خود بهجای پول نقد از کارت استفاده کند.
۲-۲-۵-۳- سطوح بانکداری الکترونیک
بانکداری الکترونیکی را میتوان براساس دامنه و فضای اصلی انتقال الکترونیکی وجوه و فناوری اطلاعات و ارتباط به دو سطح تقسیم کرده و مورد بررسی قرار داد (گودرزی وزبیدی، ۱۳۸۷):
۲-۲-۵-۳-۱- بانکداری الکترونیکی مصرف کننده[۱۴] (در سطح مشتری):
منظور از بانکداری الکترونیکی مصرف کننده، آن بخش از بانکداری الکترونیکی است که توسط اشخاص و مشتریان حقیقی بانک مورد استفاده قرار میگیرد. بهبیان دیگر، آن بخش از بانکداری است که مشتریان و مصرف کنندگان نهایی با آن سر و کار دارند. این بخش از بانکداری الکترونیکی مبتنی بر ابزارهای نظیر ماشینهای خودپرداز (ATM) و پایانه های فروش (POS) و مشتمل بر بانکداری تلفنی، بانکداری خانگی / دفتری و بانکداری اینترنتی است.
۲-۲-۵-۳-۲- بانکداری الکترونیکی بین بانکی[۱۵]:
انتقال الکترونیکی وجوه بین بانکها در کشورهای مختلف به شیوه های گوناگون انجام می شود. یک شیوه جهانی انتقال الکترونیکی وجوه استفاده از شبکه سوئیفت[۱۶] (SWIFT) است. بانکهای عضو در این شبکه بانکی بهراحتی میتوانند به انتقال الکترونیکی وجوه بین خود بدون محدودیت مرز و در سطح بین المللی اقدام نمایند. سوئیفت به طور معمول برای نقل و انتقال بین المللی پول بین بانکها مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه بر سوئیفت، کشورهای پیشرفته برای انتقال الکترونیکی وجوه بین بانکهای خود از سیستمهای داخلی نیز استفاده می کنند به طور مثال در کشور آمریکا از (CHIPS)[17]، انگلستان (CHAPS)[18] و مالزی (RENTAS)[19] استفاده می شود. در ایران نیز اطلاعات بانکی در سطح بینالملل و خارج از کشور از طریق شبکه بین المللی سوئیفت انجام می شود، اما در داخل کشور تبادل اطلاعات از طریق شبکه تبادل اطلاعات بانکی (شتاب) و مرکز هماهنگی تبادل اطلاعات بین بانکی (مهتاب) صورت میگیرد.
۲-۲-۵-۴- مقایسه بانکداری الکترونیکی با بانکداری سنتی
آنچه در مقایسه بانکداری الکترونیکی با بانکداری سنتی قابل توجه است، ویژگی فعال و آیندهنگر بانکداری الکترونیکی است. بانکداری سنتی با دیدی محافظه کارانه سعی مینماید به شیوه های مختلف هزینه های بانکی را کاهش دهد، در صورتی که بانکداری الکترونیکی ضمن ارائه جامع خدمات بانکی، بهدنبال توسعه و تحول با هدف جلب رضایت مشتری بوده و برای افزایش درآمد – از طریق ارائه خدماتی که در قبال آنها کارمزد دریافت میدارد– سیاستگذاری می کند. بنابراین، در بانکداری الکترونیکی هر چند که کاهش هزینه های بانکی نیز مورد توجه قرار میگیرد، اما اصلیترین هدف، رشد درآمد بانک از طریق ارائه خدمات متنوع است (ونوس و مختاران، ۱۳۸۱). در جدول ۲-۱، مقایسه تطبیقی بین ویژگیهای بانکداری الکترونیکی و سنتی ارائه شده است (وزارت بازرگانی، ۱۳۸۴):
جدول ۲-۱: مقایسه تطبیقی بین ویژگیهای بانکداری الکترونیکی و سنتی
بانکداری الکترونیکی | بانکداری سنتی |
بازار نامحدود از لحاظ مکانی. رقابت نام های تجاری. ارائه خدمات گسترده. ارائه خدمات متنوع بر اساس نیاز، سفارش مشتری نوآوری. بانکهای چند منظوره مجهز به امکانات الکترونیکی. تمرکز بر هزینه و رشد درآمد. کسب درآمد از طریق کارمزد. از نظر زمانی نامحدود و ۲۴ ساعته. وجود رابطه نزدیک و تنگاتنگ بین بانکی. به دلیل استفاده از رایانه، حجم کاغذ و نیروی انسانی بهشدت کاهش مییابد. |
بازار محدود. رقابت بین بانکها. |