این زوج‏ها زمانی که درگیر تعارض می‏شوند هیچکدام کوشش سازنده‏ای برای حل آن نمی‏کنند. ارتباط این زوجین تؤام با عیب‏جویی و سرزنش دائمی، ذهن خوانی^[۹۶]، تحقیر، حالت تدافعی، بروز هیجانات منفی زیاد و هیجانات مثبت اندک است. الگوی تعاملی با حمله و کناره‏گیری همراه است. (گاتمن، ۱۹۹۳، فیتز پاتریک، ۱۹۸۸)

در واقع به دلیل این که این زوج‏ها از هرگونه تلاش سازنده برای حفظ روابطشان کناره‏گیری و اجتناب می‏کنند و رفتارهای غیرسازنده دارند به این زوج‏ها «خصمانه ـ بی تعهد» نیز گفته می‏شود و معمولاً رفتارهای غیرسازنده باعث عدم ثبات و عدم رضایت در ازدواج می‏گردد. (استئوبر، ۲۰۰۵)

زوج‏های آزاد و مستقل:

این زوج‏ها از بروز تعارض جلوگیری می‏کنند و مهارتهای اندکی در جهت حل مسئله دارند. ویژگی تعاملی و ارتباطی آنها با عیب جویی و سرزنش مختصر و کوتاه، ذهن خوانی و حالت تدافعی اندک همراه است. سطح هیجانی آنها بسیار پایین است و تقریباً هیچ هیجان مثبتی از خود بروز نمی‏دهند. الگوی تعاملی آنها کناره‏گیری ـ کناره گیری است. (گاتمن، ۱۹۹۳، فیتز پاتریک، ۱۹۸۸)
به این زوج‏ها «خصمانه ـ بی اعتنا» نیز گفته می‏شود و معمولاً رفتارهای غیرسازنده باعث عدم ثبات و عدم رضایت در ازدواج می‏گردد. (استئوبر، ۲۰۰۵)
طبق اظهارات گاتمن، برای سازگاری در ازدواج نسبت رفتارهای مثبت به منفی برای برقراری تعادل و بالانس مناسب مهم است. (گاتمن، ۱۹۹۴)
تحقیقات نشان داده ‏اند افرادی که می‏گویند: نهایت سعی خود را برای رابطه‏شان کرده‏اند در مقایسه با افرادی که فقط کمی تلاش کرده‏اند، ۳۳% کمتر خوشحال و راضی هستند . افرادی که احساس می‏کنند با شریک زندگی رقابت دارند، میزان ۳۷% کمتر احساس رضایت می‏کنند امروزه زوج‏هایی که رابطه‏ای خوشایند و دراز مدت دارند، تا ۳ برابر بیشتر متوجه نقش زن و مرد هستند. (بوسکانیا، ترجمه ایران‏نژاد، ۱۳۷۵)
در واقع آنچه از خود ازدواج مهمتر به شمار می‏رود موفقیت در ازدواج یا سازگاری در بین زوجین است.
(برادبوری^[۹۷]، فینچام^[۹۸]و بیچ^[۹۹]، ۲۰۰۰). سازگاری زناشویی وضعیتی است که در آن ، زن و شوهر در بیشتر مواقع احساس ناشی از خوشبختی و رضایت از همدیگر دارند و روابط رضایت‏بخش در بین زوجین از طریق علاقه متقابل، میزان مراقبت از همدیگر، پذیرش و تفاهم با یکدیگر قابل ارزیابی است (سینها^[۱۰۰] و موکرجک^[۱۰۱] ،۱۹۹۰) رضایتمندی و سازگاری زناشویی در بسیاری از ابعاد زندگی فردی و اجتماعی افراد تأثیر می‏گذارد و ایفای نقش والدینی را آسان می‏سازد. (کامینگ^[۱۰۲] و همکاران، ۱۹۹۷)
در ازدواج‏های موفق هر یک از زوجین شروع به طراحی و نوشتن فیلمنامه‏ای مناسب می‏کنند و در آن خط سیر زندگی را به طور شایسته نمایان می‏سازند فیلمنامه‏ای که نویسنده تهیه کننده،کارگردان، بازیگران آن را خودشان تشکیل می‏دهند. و در واقع فیلمنامه‏ای با عنوان «زندگی و آینده من آنقدر که خود می‏خواهیم» زیرا هر فرد بهتر از هر کسی می‏داند که ایده‏آل‏ها، عیوب و ضعف‏های شخصیتی، مقاصد و آرزوهایش کدام است. (شاهپرویزی، ۱۳۷۸)
در پژوهش فتحی آشتیانی و احمدی (۱۳۸۳) که ازدواج‏های موفق و ناموفق را در بین دانشجویان مورد بررسی قرار دادهاند به عوامل سازندهای در ارتباط از جمله اعتماد به هم در زوجین، روابط کلامی خوب و مبتنی بر مراودات سالم و توافق بر مسائل اساسی زندگی از قبیل تصمیم‏ گیری شغلی، هدفهای زندگی، تحصیلی، شیوه برخورد با فرزندان و … اشاره کردهاند.
در ازدواج‏های موفق، زن و شوهر می‏دانند که سرانجام خودشان مسئول اعمال و رفتار خود هستند. از توانایی‏ها و محدودیت‏های خود آگاهند و هراسی از شناخت محدودیت‏های خود ندارند زیرا بنای زندگی آنها به جای سرپوش گذاردن بر ضعف‏ها، تکامل بخشیدن و مرتفع کردن ضعف‏ها و کاستی‏هاست. (فتحی آشتیانی و احمدی، ۱۳۸۴) و برای حرکت در مسیر تکامل بایستی بدانند که بین شب و روز مهم نیست که کدامیک از ارزش وجودی بیشتر برخوردار است بلکه آن چه مهم است این است که چرخ هستی با وجود هر دو می‏چرخد و در نبود هر یک، دیگر تکاملی در میان نخواهد بود. (شاهپرویزی، ۱۳۷۸) آنها از به وجود آمدن مشکل در خانواده نمی‏ترسند زیرا می‏دانند چنانچه مشکلی در زندگی یا ارتباط آنها ایجاد شود، می‏توانند با کمک همدیگر به دنبال راه حل آن باشند و بنابراین محدودیت‏های خود و مشکلات زندگیشان را پنهان نمی‏سازند. (فتحی آشتیانی و احمدی ، ۱۳۸۴)
آنها دوست دارند که پذیرفته شوند، مورد قدردانی هم قرار بگیرند و همسر صمیمی‏شان دوستشان بدارد. در این بین هیجانات نقش عمده‏ای ایفا می‏کنند.
کاناری واستافورد (۱۹۹۲) در بررسی عوامل مؤثر بر تداوم ازدواج اعلام کردند که رابطه قوی بین حفظ رفتارها و ارزیابی‏های مثبت، درک روابط هر دو زوج وجود دارد.

نظریه‏های مربوط به کیفیت زندگی زناشویی

نظریه سازه‏های شخصی کلی

طبق نظریه کلی سازه‏های شخصی افراد منعکس کننده چگونگی تفسیر یا رشد عقاید آنها در مورد خودشان، دنیا و قطع آینده است. سازه‏های شخصی روشی است که با طبقه‏بندی افراد و وقایع در آن بنا نهاده شده. افراد همواره در مسیر حل مسئله می‏باشند و سازه‏‏های شخصی ابزارهای مهمی در سازماندهی اطلاعات در مورد روابط بین فردی می‏باشند. (کاظمی، ۱۳۸۴)

نظریه غلبه بر احساسات

رضایت زناشویی با انتظارات قبل از ازدواج و رفتار کنونی همسر، ارتباط مستقیم دارد. تحقیقی که فرانک فینچ هام (۱۹۹۵) در مورد زوج‏هایی که در حال زوج درمانی بودند نشان می‏دهد که این زوج‏ها، از دادن اطلاعات درست به درمانگر، خودداری کرده و فقط به طور ساده، رضایت و احساس خود را به همسرشان بیان می‏کردند. اصطلاح غلبه بر احساسات برای تفسیر وتوضیح رفتارهای زوج‏ها به کار می‏رود. این نظریه خواسته‏ها و انتظارات قبل از ازدواج و رضایت زناشویی را نشان می‏دهند و این که افکار و احساسات قبل از ازدواج به رفتار کنونی همسران می‏توانند تأثیر بگذارند. (کاظمی، ۱۳۸۴)

نظریه اسنادی

یکی از عواملی که موجب سازگاری یا ناسازگاری زناشویی می‏شود در اسناد دادن است، یعنی نسبت دادن یک ویژگی به خود و دیگران. تحقیقات اپستاین و باوکام (۱۹۹۳) بیانگر این است که همسران ناراضی از زندگی زناشویی گرایش به ارائه اسناد و تأکید بر حوادث منفی دارند. یعنی بیشتر جنبه‏ه ای منفی زندگی را مورد تأکید قرار می‏دهند، تا جنبه‏ه ای مثبت آن را (کاظمی، ۱۳۴)

نظریه یادگیری

بایرن^[۱۰۳]و کلر^[۱۰۴]در ۱۹۷۰ در نظریه اثر تقویت خود اظهار داشتند که شرطی سازی کلاسیک و شرطی‏سازی عاملی در شکل‏گیری دوستی‏ها وروابط عاشقانه تأثیر می‏گذارند. شرطی‏سازی کلاسیک از طریق تداعی موجب یادگیری می‏شود به این شکل که یک محرک خنثی موجب ایجاد یک پاسخ هیجانی می‏شود و شرطی‏سازی عاملی یادگیری از طریق پیامدها است بر اساس شرطی‏سازی کلاسیک ما به افرادی علاقمند می‏شویم که خشنودی و رضایت را در ما تداعی می‏کنند نتایج حاصل از پژوهش‏ها حاکی از آن است که موقعیت‏های مثبت و منفی گوناگون می‏تواند بر روابط ما تأثیرگذار باشد. به این شکل که هنگامی که ما فعالیت‏های مشترک لذت‏بخش را با یکدیگر تجربه می‏کنیم پاسخ هیجان مثبت در ما ایجاد می‏شود یعنی در ما تأثیر مثبت ایجاد می‏کند که تمایل ما را به ادامه رابطه با آنها افزایش می‏دهد و چنانچه این تجربه در آن افراد نیز متقابلاً رضایت بخش باشد، پاسخ هیجانی مثبت و تمایل به ادامه دوستی دوجانبه خواهد بود.
بر اساس شرطی‏سازی عاملی، ما به افراد پاداش دهنده علاقمند می‏شویم و از افراد تنبیه کننده دوری می‏جوییم.
پاداش ممکن است شامل یک همراهی و برخورد دوستانه یا خوشرویی و تنبیه ممکنست به شکل عدم تأیید ارزش‏ها و یا یک رابطه عمل کننده باشد. سه عامل مجاورت، شباهت و جذابیت جسمانی در روابط نقش اساسی دارند و بر اساس شرطی‏سازی کلاسیک و عاملی این عوامل به شرح زیر است:

مجاورت:

هنگامی که با افراد به دلیل شرایط زندگی یا شغلی به طور مرتب تعامل داریم، فرصت‏های بسیاری جهت تعاملات اجتماعی مثبت فراهم می‏شود به عبارت دیگر تعاملات منفی موجب ایجاد نفرت شدید می‏گردد.

شباهت:

شباهت افراد به ما موجب ارائه پاداش‏های مؤثر می‏گردد. به عبارت دیگر تأثیر نگرش‏ها و ارزش‏ها موجب افزایش عزت نفس ما می‏شود. به علاوه ما از انجام فعالیت با کسانی که علائق مشابهی با آنها داریم، لذت می‏بریم و بالعکس. ارتباط با اشخاصی که عقاید ما را مورد انتقاد یا مخالفت قرار می‏دهند، موجب کاهش عزت نفس ما می‏شود و بسیار ناخوشایند است.
علایق مشترک باعث تشویق ارتباط مثبت و لذت می‏شود و رابطه زن و شوهر را تقویت می‏کند. تحقیقات نشان می‏دهد از بین زوج‏هایی که بیش از ۵ سال از ازدواجشان می‏گذرد آنان که علایق مشترک دارند به میزان ۶۴% بیشتر از بقیه زندگی زناشوییشان دوام دارد. وقتی یکی از زوجین شوخ طبع باشد میزان تضاد در آنها ۶۷% کمتر است. رضایت خاطر زوج‏هایی که با زوج‏های دیگر معاشرت دارند، به میزان ۳% بیشتر است. (بوسکالیا، ترجمه ایران‏نژاد، ۱۳۷۵)

جذابیت جسمانی:

‏‏جذابیت جسمانی موجب پاداش مستقیم و پاداش غیرمستقیم و باعث تداعی خود با افراد خوش سیما می‏شود.
نظریه‏پردازان از نظریه یادگیری جهت تغییر ماهیت ارتباط نیز استفاده می‏کنند. در مراحل اولیه پاداش ممکنست شامل تازگی و تمایل به هیجان دوستی جدید باشد. در مراحل بعد از آشنایی، آسودگی ناشی از همراهی با فردی که به خوبی او را می‏شناسیم، پاداش دهنده است و معمولاً رابطه تا زمانی که پاداش دهنده است ادامه می‏یابد. دوستی‏ها زمانی به شکست و جدایی می‏انجامد که پاداش‏ها کاهش یابند یا احتمالاً متوقف شوند. شاید با این دلیل که افراد تجارب پاداش دهنده از قبیل مکالمه خوشایند، آغوش‏های باز و مهربان و تفریحات لذت‏بخش را نخواهند داشت(دایر، ترجمه سپاه منصور، ۱۳۸۶) این نظریه پایه‏ای برای نظریه تبادل اجتماعی و نظریه برابری (عدالت) قرار گرفت.

نظریه تبادل اجتماعی

نظریه تبادل اجتماعی یک مدل اقتصادی از رفتار انسان ارائه می‏دهد . براساس این نظریه روابط بر اساس تبادل پاداش‏ها و هزینه‏ ها بین افراد شکل می‏گیرد و رضایت‏بخش‏ترین و طولانی‏ترین رابطه مستلزم بیشترین پاداش و کمترین هزینه است. این اصل در تمام انواع روابط مانند رابطه با کارفرما، معلم، دوست و همسر کاربرد دارد. سه عامل مهم در این نظریه شامل موارد زیر است:

منافع:

‏‏هومانس^[۱۰۵]در ۱۹۶۱ بیان کرد که قبل از شروع یک رابطه، هزینه‏ ها و منافع گذشته، حال و آینده مورد ارزیابی قرار می‏گیرند و چنانچه قضاوت ما این باشد که چنین رابطه‏‏ای دارای منفعت است، آن را گسترش می‏دهیم و اگر تشخیص دهیم که رابطه به ضرر ما تمام می‏شود از ایجاد رابطه دوستی امتناع می‏ورزیم و همانطور که در اقتصاد بیان میَشود زیان از طریق پاداش منهای هزینه‏ ها محاسبه می‏شود. بنابراین پاداش ممکنست شامل تعریف و تمجید، مصاحبت سرگرم کننده و یا هدایای مادی شود.
هزینه‏ ها می‏تواند به هر شکل باشد و شامل تمام چیزهایی می‏شود که برای فرد ناخوشایند است از قبیل جر و بحث یا یک عادت آزاردهنده. ضمناً یک استثناء در مورد هزینه‏ ها وجود دارد، این که در دوران ماه عسل و تا سه ماه اول زندگی مشترک هزینه‏ ها نادیده گرفته می‏شوند و تأثیری بر رضایتمندی رابطه ندارند اما پس از گذشت زمان افزایش هزینه‏ ها موجب کاهش رضایتمندی می‏شود. بر اساس پیشّبینی این نظریه در روابط زناشویی پاداش زیاد و هزینه کم با بیشترین رضایت از روابط همراه است.

جایگزین‏ها:

‏‏در یک رابطه نه تنها پاداش‏ها و هزینه‏‏های واقعی را مبنا قرار می‏دهیم بلکه آن را با پاداش‏ها و هزینه‏ ها در سایر روابط نیز مورد مقایسه قرار می‏دهیم.

سرمایه‏گذاری:

میزان دوام روابط به میزان سرمایه‏گذاری انجام شده نیز مرتبط است. هنگامی که رابطه مستحکم، تبدیل به رابطه کسل کننده و یکنواخت شود می‏‏توانیم آن را ترک کنیم اما این کار به آسانی امکان‏پذیر نیست زیرا در رابطه‏مان وقت وانرژی صرف کرده‏ایم. سرمایه و دوستان مشترک داشته و شاید بسیاری از فرصت‏ها و موقعیت‏های خود را وقف شریک زندگی کرده و تمایلی به ایجاد رابطه با فرد دیگری نداریم. بنابراین سرمایه‏ها نه تنها موجب افزایش تعهد می‏گردد بلکه همچنین به تثبیت یک رابطه کمک می‏کند. (دایر، ترجمه سپاه منصور، ۱۳۸۶)

نظریه برابری (عدالت)

این نظریه از نظریه تبادل اجتماعی نشأت گرفته است. اصل برابری بیان می‏کند، چنانچه پاداشی که افراد از یک رابطه به دست می‏آورند انعکاسی از آن چیز باشد که در آن رابطه صرف کرده‏اند، رابطه رضایت‏بخش و مطلوب است. باید توجه داشت که برابری معنای تساوی نیست، چنانچه یک طرف سهم بیشتری در یک رابطه بگذارد باید میزان بیشتری از آن رابطه بدست آورد و بنابراین نظریه تساوی پیش‏بینی می‏کند در روابطی که یکی از طرفین سود فراوان یا بسیار اندک به دست می‏آورد، آن رابطه رضایت‏بخش نیست. فردی که از رابطه سودی نمی‏برد به سمت عصبانیت، بی‏میلی و محرومیت سوق داده می‏شود و در افراد منفعت طلب نیز ممکن است احساس گناه و ناراحتی پدید آورد. اگرچه هر دو حالت عدم توازن نامطلوب است بدیهی است که زیان و خسارت بیشتر از منفعت طلبی و سودجویی نارضایتی به وجود می‏آورد. با توجه به این نظریه می‏توانیم بیان کنیم چنانچه یک زن مسن غیرجذاب با مردی جوان و جذاب ازدواج کند، باید چیزی فراتر از آن مرد در رابطه صرف کرده باشد زیرا آن رابطه نابرابر است. برای مثال ممکنست حدس بزنیم آن زن بسیار ثروتمند است. (دایر، ترجمه سپاه منصور، ۱۳۸۶)
در ازدواج مسئله مهم، رضایتمندی زناشویی است که در تعریف آن بنا به گفته ساروخانی متخصصین، توافق نظر دارند که رضایتمندی زناشویی به ارزیابی ذهنی طرفین از کیفیت رابطه اشاره دارد. متخصصین معتقدند که ازدواج ممکن است از نظر کیفیت زناشویی در سطح پایینی باشد اما دوام و ثبات داشته باشد یا زوجی ممکن است احساس کنند که انتظارات آنها برآورده نمی‏شود، گرچه از نظر متخصصین، کیفیت ازدواج آنها در سطح بالایی باشد (هاشمی گلشن‏آبادی، ۱۳۸۶). ضمناً بایستی توجه داشت همانطوری که قبلاً اشاره شد رضایتمندی زناشویی می‏تواند دامنه‏ای از مطلوب تا نامطلوب را در برگیرد. (مرادی، ۱۳۸۶)
اینکه افراد در کدام قسمت این دامنه قرار می‏گیرند، بایستی عواملی که در رضایتمندی زناشویی نقش دارند مورد بررسی قرار گیرد. (اسچورمن ـ کروک^[۱۰۶]، ۲۰۰۱)