همچنین مجلس اعیان هر از چند گاهی کمیته‌های ویژه‌ای را تشکیل می‌دهد تا میزان مفید بودن و درستی لوایح را بررسی کند.
وظیفه کمیته‌های تحقیق مجلس اعیان شبیه وظایفی است که برای مجلس عوام ذکر شد. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۴۵ ۴۴)
در مجلس عوام انگلستان، رؤسای کمیسیون به وسیله رئیس مجلس از میان اعضاء و کار گروه‌هایی انتخاب می‌شوند که خود متشکل از ۲۰ نماینده بلند پایه از هر دو جناح پارلمان هستند. هر چند انتخاب رئیس کمیسیون در انگلستان بیشتر بر مبنای ارشدیت است تا عضویت حزبی، با این حال بیشتر کرسی‌های ریاست کمیسیون در دست حزب اکثریت است. (فینستن، ۱۳۸۵: ۱۹۷)
۴-۱۰- روش تعیین دستور جلسات مجلس و فوریت‌های طرح‌ها و لوایح
۴-۱۰- ۱- روش تعیین دستور جلسات و فوریت‌های طرح‌ها و لوایح در جمهوری اسلامی ایران
در مجلس شورای اسلامی، وظیفه تعیین دستور جلسه، به طور کلی از وظایف هیئت رئیسه مجلس است که هیئت رئیسه در این رابطه، وظیفه تهیه و تنظیم برنامه هفتگی مجلس را بر عهده دارد. بر همین اساس، دستور هفتگی مجلس به ترتیب وصول طرح‌ها و لوایح از کمیسیون‌ها، توسط هیئت رئیسه مجلس تهیه و پس از چاپ و توزیع بر روی تابلو مخصوص نصب می‌شود، رعایت ترتیب مذکور «الزامی» است و این دستور هفتگی، به شرط پیشنهاد دولت یا ۱۵ نفر از نمایندگان و تصویب مجلس، فقط یک بار دیگر، قابل تغییر خواهد بود. «رئیس هر مجلس، قبل از ختم هر جلسه، روز و ساعت تشکیل و دستور جلسه بعد را اعلام می‌کند که در صورت مذاکرات درج شود، مگر در موارد اضطراری (به تشخیص هیئت رئیسه) که حداقل ۲۴ ساعت قبل از تشکیل جلسه، باید به طور رسمی اعلام شود»
از مجموع مفاد ماده‌های فوق می‌توان نتیجه گرفت: «اصل بر این است که تعیین دستور جلسات مجلس از وظایف هیئت رئیسه است که به صورت هفتگی انجام می‌شود و هیئت رئیسه دستور هر هفته را تعیین می‌کند و برای تعیین دستور جلسه روزانه در طول یک هفته، رئیس هر جلسه، بر اساس برنامه هفتگی تعیین شده، روز و ساعت تشکیل و دستور کار جلسه بعد را تعیین می‌کند.»
در تعیین دستور هفتگی، اصل بر رعایت ترتیب وصول طرح‌ها و لوایح است، مگر این که به تقاضای دولت یا ۱۵ نفر از نمایندگان و با موافقت هیئت رئیسه، لایحه یا طرحی که دارای اولویت است، خارج از نوبت، در دستور هفتگی قرار گیرد، با توجه به این که در انتهای ماده (۱۰۲) مقرر شده است که «تغییر دستور هفتگی مجلس، فقط برای یک بار امکان دارد». لکن در آیین نامه داخلی به مواردی برخورد می‌کنیم که استثنایی بر عبارت مذکور هستند، این موارد به ترتیب عبارتند از:
۱ - «طرح‌ها و لوایحی که دارای اولویت هستند و به تقاضای دولت یا ۱۵ نفر از نمایندگان و با موافقت هیئت رئیسه، خارج از ترتیب وصول، در دستور هفتگی مجلس قرار می‌گیرند». (ماده ۱۰۲ آیین نامه داخلی)
۲ - «گزارش نهایی کمیسیون اصل ۹۰ قانون اساسی پس از ارائه به هیئت رئیسه مجلس، در صورتی که مربوط به عموم باشد، بدون رعایت نوبت، در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد و در اولین جلسه علنی قرائت می‌شود». (ماده ۱۱۶ آیین نامه داخلی)
۳ - «طرح‌ها و لوایح یک فوریتی که پس از وصول گزارش کمیسیون، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد. . . .». (ماده ۱۶۴ آیین نامه داخلی)
۴ – گزارش کمیسیون‌ها مبنی بر تصویب یا رد درخواست نماینده برای تحقیق و تفحص در امور مختلف که «. . . گزارش کمیسیون (مربوطه)، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد». (ماده ۱۹۸ آیین نامه داخلی)
۵ - «هنگامی که استیضاح در دستور کار مجلس است، به هیچ وجه نمی‌توان دستور کار مجلس را تغییر داد، مگر در موارد طرح‌ها و لوایح سه فوریتی». (ماده ۲۳۵ آیین ناه داخلی)
«طرح‌ها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب فوریت، بلافاصله در همان جلسه در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد». (ماده ۱۶۶ آیین نامه داخلی)
مطابق ماده ۱۰۸ آیین نامه داخلی در ارتباط با فوریت‌های طرح‌ها و لوایح که نشانه موارد حاد و ضروری است، در آیین نامه داخلی مجلس پیش بینی‌های لازم انجام شده است.
به طور کلی فوریت‌ها بر سه نوع هستند: طرح‌ها و لوایح یک فوریتی که یک شوری هستند و با صحبت یک نفر مخالف و یک نفر موافق (هر یک به مدت ۵ دقیقه)، و با رأی اکثریت مطلق حاضران، رأی گیری در خصوص آن صورت می‌گیرد و پس از تصویب فوریت، خارج از نوبت در دستور کار قرار می‌گیرند.
به هر حال، طرح‌ها و لوایح یک فوریتی، پس از وصول گزارش کمیسیون، خارج از نوبت در دستور کار مجلس قرار می‌گیرند و یک نوبت درباره آن، شور به عمل می‌آید، به این ترتیب که ابتدا نسبت به اصل و سپس در باب ماده واحده یا هر یک از مواد مذاکره و اخذ رأی می‌شود. طرح‌ها و لوایح دو فوریتی که با صحبت دو نفر مخالف و دو نفر موافق (هر یک از موافقان و مخالفان به مدت ۵ دقیقه) و با رأی اکثریت حاضران، در خصوص فوریت آنها رأی گیری می‌شود، طرح‌ها و لوایح دو فوریتی که برای جلوگیری از وقوع خسارت احتمالی و فوت فرصت، استفاده می‌شوند، پس از تصویب فوریت، حداکثر ظرف مدت شش ساعت، چاپ و توزیع می‌شوند و حداکثر ۴۸ ساعت پس از چاپ و توزیع، در دستور کار مجلس قرار می‌گیرند. طرح‌ها و لوایح سه فوریتی که در حالت کاملاً اضطراری و حیاتی برای مقابله سریع با خسارت حتمی، استفاده می‌شوند، از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند، به طوری که اگر استیضاح در دستور کار مجلس باشد، تنها موردی که می‌تواند، دستور را تغییر دهد، طرح‌ها و لوایح سه فوریتی هستند. این طرح‌ها و لوایح نیز مانند طرح‌ها و لوایح دو فوریتی، با صحبت دو نفر مخالف و دو نفر موافق و با رأی اکثریتحاضران، مورد رأی گیری قرار می‌گیرند. «طرح‌ها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب فوریت، بلافاصله در همان جلسه در دستور کار مجلس قرار می‌گیرد».
«در طرح‌ها و لوایح سه فوریتی، پس از تصویب کلیات، در همان جلسه نسبت به ماده واحده یا هر یک از مواد، مذاکره و رأی گیری می‌شود. پیشنهاد نمایندگان قبل از ورود به ماده واحده هر یک از موارد پذیرفته می‌شود و نسبت به آنها پس از اظهارهای یک مخالف و یک موافق و نماینده دولت، اخذ رأی به عمل آید». (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۴۹- ۴۷)
۴-۱۰- ۲- روش تعیین دستور جلسات مجلس و فوریت‌های طرح‌ها و لوایح در انگلستان
به طور کلی برنامه روزانه و دستور جلسات مجلس بر طبق عرف مشخص می‌شود لکن گاهی پیش می‌آید که نیاز به ایجاد رویه جدیدی دارد که در مجلس عوام از وظایف سخنگو است و در مجلس اعیان از وظایف رهبر مجلس اعیان است. به علاوه برخی از اعضاء مثل نخست وزیر، خود می‌توانند برنامه و دستور جلسات را تغییر دهند به طوری که سابقاً از نخست وزیر در دو روز سؤال می‌شود. در حالی که امروزه بنا بر تقاضای نخست وزیر او در یک روز باید به سؤالات پاسخ دهد.
همچنین «کمیته امور جاری» که از اعضاء مجلس عوام تشکیل می‌شود باید تعیین کند که مجلس در چه روزهایی به چه بخش‌هایی از لایحه رسیدگی کند.
به طور کلی تعیین فوریت یک لایحه یا عدم آن از وظایف سخنگو است که در صورتی که فوریت آن را تأیید کرد فوراً به مجلس اعلام می‌کند تا رسیدگی‌های لازم را انجام دهند. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۵۱)
۴-۱۱- نقش و ارتباط احزاب سیاسی با توزیع کرسی‌های پارلمانی و ترکیب اعضاء و کمیسیون‌های داخلی مجالس قانونگذاری
۴-۱۱- ۱- نقش و ارتباط احزاب سیاسی با توزیع کرسی‌های پارلمانی و ترکیب اعضاء و کمیسیون‌های داخلی مجلس شورای اسلامی در جمهوری اسلامی ایران
گرچه ظاهراً وجود احزاب متعدد و مخالف، موجب رو در رویی گرایش‌های قدرتمند می‌شود، اما رقابت‌های حزبی، خصوصاً، در صحن پارلمان، زمینه تفاهم و تعاون را فراهم می‌سازد و نقطه نظرهای سیاسی را در تدوین سیاست‌های ملی، به هم نزدیک می‌کند. یکی از نقش‌های بارز احزاب، آموزش مسائل سیاسی در بین اعضاء رسمی و طرفداران حزبی است، در این صورت برخورد رقبای حزبی در سطح جامعه و پارلمان و تفاهماتی که از این راه به دست می‌آید، طبعاً به اقشار گوناگون جامعه منتقل می‌شود و مردم را به تفاهم و تعاون متفکرانه سوق می‌دهد.
در مجلس شورای اسلامی ایران، وضعیت مشخصی برای احزاب وجود ندارد و در ساختار داخلی مجلس و در توزیع کرسی‌ها و پست‌های کمیسیون، صحبتی از «احزاب اکثریت و اقلیت» نشده است. در دوره‌های اخیر که بیشتر به آزادی احزاب و تشکل‌های سیاسی پرداخته شده لکن باز هم، شاهد بی‌نظمی و اغتشاش در توزیع پست‌های مجلس شورای اسلامی در میان نمایندگان هستیم.
در حال حاضر، رویه عملی و عرف مجلس شورای اسلامی به گونه‌ای است که ائتلاف گروه‌های همفکر و هم رأی در داخل مجلس، منجر به تشکیل فراکسیون‌های احزاب اکثریت و اقلیت شده است، لکن به نحوی که بیشتر کمیسیون‌های مهم مجلس در اختیار نمایندگان حزب اکثریت است، رؤسای کمیسیون‌ها غالباً از حزب اکثریت هستند و رئیس مجلس و اعضاء هیئت رئیسه نیز غالباً از حزب اکثریت هستند. به عبارت بهتر، کلی بودن مواد آیین نامه داخلی در ارتباط با وضعیت احزاب در توزیع پست‌های پارلمانی، نه تنها موجب بی‌تأثیر بودن حزب اقلیت در تصمیم گیری‌ها شده است بلکه نا‌امیدی احزاب اقلیت و طرفداران آنها در جهت مشارکت‌های فعال در اراده امور مجلس و قانونگذاری ایجاد کرده است. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۵۳ - ۵۲)
۴-۱۱- ۲- نقش و ارتباط احزاب سیاسی با توزیع کرسی‌های پارلمانی و ترکیب اعضاء و کمیسیون‌های داخلی مجالس قانونگذاری در انگلستان
سخنگو که یکی از اعضاء پارلمان است باید جزء هیچ حزبی نباشد اما صدراعظم (lord chancellor)از آنجا که توسط نخست وزیر منصوب می‌شود، عضوی از دولت است، البته معاونان سخنگو باید عضو احزاب مختلف باشند. (نمایندگان سخنگو سه نفر هستند: رئیس به علاوه دو عضو دیگر که رئیس به علاوه یک عضو باید جزء حزبی باشند که سخنگو قبلاً عضو آن بوده است).
رهبر مجلس عوام باید جزء حزب اکثریت موجود در پارلمان باشد، وزیر مشاور که عضو کابینه است، توسط نخست وزیر به سمت رهبری مجلس عوام منصوب می‌شود. البته یک رهبر رقیب هم توسط نمایندگان حزب اقلیت اعضاء غیر دولتی نیز انتخاب می‌شود. در مجلس اعیان هم یک رهبر که معاون وزیر کابینه است و وظایفی شبیه رهبر مجلس عوام دارد، انتخاب می‌شود.
کمیسیون مجلس عوام که وظیفه اداره مجلس عوام را بر عهده دارد از سخنگو، رهبر مجلس و عضوی که توسط رهبر مخالف (غیر دولتی) برگزیده می‌شود و سه نفر از اعضاء معتدل حزبی مجلس که هر یک، عضو یکی از احزاب سیاسی اصلی هستند تشکیل می‌شود.
مدیریت مجلس اعیان با کمیته ویژه دفاتر مجلس اعیان است که رهبر مجلس و سران احزاب دیگر و هماهنگ کننده‌های حزب اصلی در آن شرکت می‌کنند.
به طور کلی در بریتانیا احزاب نقش بسیار مهمی در سیاست ایفاء می‌کنند، لذا از آنجا که پس از انتخابات، دولت از حزبی تعیین می‌شود که اکثریت نمایندگان را در مجلس دارد و از آنجا که مجلس خود اعضاء بسیاری از کمیته‌ها را منصوب می‌کند احتمال این که اعضاء دولتی به کمیته‌ها راه یابند بسیار زیاد است. کمیته انتخابات، اعضاء کمیته‌های دائمی، کمیته‌های دائمی اروپایی و کمیته‌های مربوط به لوایح خصوصی مخالفت شده را انتخاب می‌کنند و در رابطه با کمیته‌های وزارتی و کمیته‌های تحقیقی داخلی، افراد مورد نظر به مجلس توسط عضوی از کمیته معرفی می‌شوند و سپس مجلس در مورد آنها تصمیم می‌گیرد. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۵۵ - ۵۴)
۴-۱۲- راه‌ها و شیوه‌های تشخیص مسائل مورد نیاز قانونگذاری
۴-۱۲- ۱- راه‌ها و شیوه‌های تشخیص مسائل مورد نیاز قانونگذاری در جمهوری اسلامی ایران
صرف نظر از مکانیسم لوایح که از طریق دولت (هیئت دولت و وزراء) به مجلس راه می‌یابند یا مکانیسم طرح‌ها که ابتکار عمل در اختیار نمایندگان مجلس است، مواد مرتبط در آیین نامه داخلی مجلس مورد بررسی قرار می‌گیرد. لازم به توضیح است که در دوره‌های اخیر مجلس، نقش احزاب اکثریت در آغاز کردن و معرفی پیشنهاد طرح‌ها نقش بیشتری نسبت به دولت در خصوص موارد مهم مورد نیاز قانونگذاری ایفاء کرده اند.
در این خصوص ماده (۶۳) آیین نامه داخلی مجلس، مقرر داشته است: «به منظور برقراری امکان ملاقات و ارتباط مردم با نمایندگان در مرکز و حوزه‌های انتخابیه، هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی موظف است، با بهره گرفتن از ساختمان‌ها و امکانات موجود و اعتبارات مصوب، زمینه رابطه مردم با نمایندگان را فراهم سازد». به نظر می‌رسد در جهت ایجاد زمینه مناسب ارتباطی میان مردم و نمایندگان بوده که قسمت اخیر ماده (۸۴) آیین نامه داخلی مجلس شورای اسلامی مقرر داشته است: «. . . . به گونه‌ای عمل کند که نمایندگان در هر ماه یک هفته کاری هم برای رسیدگی به وظایف نمایندگی فرصت داشته باشند.» علاوه بر این، مأموریت‌های رسمی فردی و جمعی نمایندگان نیز (در داخل و خارج از کشور) می‌تواند نقشی، اساسی در اطلاع و آگاهی نمایندگان برای تدوین قوانین مورد نیاز کشور داشته باشد، در همین خصوص ماده (۸۳) مقرر داشته است: «مأموریت‌های رسمی فردی و جمعی نمایندگان برای شرکت در سمینارها، اجلاس‌ها و بازدیدهای فنی و تخصصی در داخل یا خارج از کشور، با تصویب کمیسیون ذیربط و تأیید هیئت رئیسه مجلس، انجام خواهد شد».
ضمن اینکه ماده (۱۴۰) آیین نامه داخلی مجلس، یکی دیگر از راه‌های بسیار مهم برای تشخیص مسائل قانونگذاری را، ارتباط مجلس و نمایندگان با شورای عالی استانها می‌داند، به موجب این ماده، طرح‌های مصوب شورای عالی استانها، . . . مستقیماً یا توسط دولت به مجلس تقدیم می‌شود، اما در ارتباط با اینکه دولت و قوه مجریه چگونه اقدام به ارائه یک لایحه به مجلس می‌کند، کلیه سازمان‌های دولتی و وزارتخانه موظف هستند گزارشی از نحوه عملکرد خویش را به صورت سالانه به رئیس جمهور و هیئت دولت ارائه کنند، طبیعی است که با مقایسه آمار و ارقام و نحوه عملکرد یک سال یک وزارتخانه با سال قبل می‌توان به مشکلات و موانع اجرایی پی برد و عملاً یک لایحه از این طریق شکل گرفته و به مجلس ارائه می‌گردد (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۵۶)
۴-۱۲- ۲- راه‌ها و شیوه‌های تشخیص مسائل مورد نیاز قانونگذاری در انگلستان
دولت هنگامی که می‌خواهد لایحه‌ای را به مجلس ارائه دهد برای اینکه نیازهای جامعه را دریابد اقدام به مشاوره می‌کند که البته این مشاوره اجباری نیست و کسانی که با آنها مشورت می‌شود عبارتند از: افراد ذی نفع و نمایندگان پارلمان و سیاستمداران و خزانه داری و نهادهای دولتی دیگر و آژانس‌های بین‌المللی. اعضاء دولت ضمن مشاوره با افراد فوق از نیازهای افراد و نهادهای مدنی و اشکالات و نواقصی که در قوانین وجود دارد آگاه می‌شوند و بدین طریق اقدام به طرح لوایح می‌کنند. دولت به دو طریق مشاوره می‌کند:
-
- مشاوره غیر رسمی، که آداب خاصی ندارد.
-
- مشاوره رسمی که مشاوره رسمی به دو صورت است پیش نویس سفید (که مربوط به بحث ما نیست) و پیش نویس سبز یا سند مشاوره که دولت سندی را جهت مشاوره با افراد چاپ می‌کند و بدین طریق تصمیم می‌گیرد که چه رفتاری را در پیش گیرد. همچنین دولت از طریق چاپ لوایح پیش نویس شده نظر عموم را در رابطه با آنها می‌پرسد و سپس اقدام به رفع کاستی‌های آن لایحه پیش نویس شده می‌کند و پس از رفع نواقص، آن را به صورت لایحه نوشته و تقدیم مجلس می‌کند.
همچنین نمایندگان ضمن تماس با افراد تحت حوزه انتخاباتی شان از نیازهای افراد با خبر شده و از کاستی‌های موجود در قوانین آگاه شده و بدین ترتیب موضوع را در مجلس مطرح می‌کنند که در قانونگذاری و تشخیص مسائل مورد نیاز قانونگذاری بسیار مؤثر است.
به علاوه می‌توان از طریق انتشار اسناد نظر خواهی و پرسش نامه و تحقیقات و به کارگیری رسانه‌ها و استماعات عمومی به نیازهای جامعه و کمبودها پی برده و بدین طریق اقدام به وضع قانون کرد. (موثق و دیگران، ۱۳۸۳: ۵۸)
۴-۱۳- چگونگی رعایت حقوق احزاب و گرایش‌های اقلیت در فرایند و ساختار‌های پارلمانی
۴-۱۳- ۱- چگونگی رعایت حقوق احزاب و گرایش‌های اقلیت در فرایند و ساختار‌های پارلمانی در جمهوری اسلامی ایران
«مطالعه حقوق اقلیت‌ها و گروه‌های قومی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نشانگر آن است که علیرغم فقدان الگوی مشخص و منسجم و عدم استفاده از مدل‌های رایج جلب و تأیید مشارکت اقلیت‌ها در این سند حقوقی، حقوق گروه‌های مذکور به طرق گوناگونی مطرح شده و محفوظ مانده است. برای اقلیتهای دینی، غیر از کرسی‌های تضمین شده در مجلس شورای اسلامی، ماده واحده‌ای نیز برای رعایت حقوق مذهبی و اجرای شرایع دینی شان وجود دارد اما اقلیتهای مذهبی به واسطه اشتراک در دین به لحاظ حقوق اجتماعی و سیاسی، بخشی از اکثریت جامعه ایرانی به حساب آمده اند. بنا براین در ساحت فرهنگی کشور، حق آنان بررسی تداوم بخشی به هستی فرهنگی شان تأیید و آزادی شعائر مذهبی اقلیتهای مذهبی مسلمان، با عنایت به ماده واحده مذکور تأمین شده است. در وضعیت فعلی ایران و با توجه به قانون اساسی کنونی کشورمان سه مقوله مربوط به اقلیت‌ها را می‌توان از هم تمییز داد. اقلیت دینی (زرتشتی، یهودی و مسیحی)، اقلیت مذهبی (تسنن حنفی، مالکی، حنبلی و مذهب زیدی و شافعی) و اقلیت قومی (که اسامی آنها ذکر نشده است اما در اصول خاصی به آنها اشاره شده مانند اصول ۱۹ و ۱۵). صفت اقلیت قومی (بنا بر اصل ۱۹ قانون اساسی، قوم، قبیله، رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها) با صفت اقلیت مذهبی و دینی قابل جمع است و در عمل نیز چنین جمعی نیز وجود دارد. برای مثال ارامنه ایران ضمن آنکه از لحاظ دینی، مسیحی(مذهب گریگوری) می‌باشند، دارای زبان و فرهنگ متمایزی نیز هستند (قومیت)» (قاسمی، ۱۳۸۲: ۸۶۱ - ۸۵۴)
