کربلا در دوره های متعدد تاریخ رونق خود را داشته است،اما جایگاه والا و مقدس وبرجسته فعلی کربلابعداز شهادت امام حسین(ع) ویاران وفادار ایشان درحادثه عاشورای۶۱ هجری بدست آمده است.(همانجا)از آن زمان تاکنون است،که این شهرو حرم های مقدس آن موردتوجه بسیاری از حاکمان و رهبرانی که درعراق به قدرت می رسیدندونیز دولت های صاحب تمدنی چون،خلفای عباسی، آل بویه، صفویه وعثمانی قرار گرفته است.
۴-۲-۱ وجه تسمیه وتاریخچه سرزمین کربلا
سرزمین کربلا در ناحیه بیابانی و پر از تپه های باستانی واقع شده است که نام آن نینوا می باشد؛ از این رو نام دیگرکربلا را نینوا نیزمی گویند. این سرزمین قریه «یونس بن متی»یکی از پیغمبران الهی بود، و او ازهمین سرزمین مردمانش را به سوی خدا دعوت کرد.(انصاری،۴۰:۱۳۸۷) بعضی از محققان گفته اند: که کربلا یکی از قریه های قدیمی منطقه«بابل»است، که در قرون و اعصار گذشته بوده و شاهد این مطلب، وجود یکی از آثار باستانی واقع در نزدیکی «سده الهندیه» است. کربلا این سرزمین مقدس، نامهای مختلفی همچون؛طف،غاضریه ونواویس داشته است. نام این ناحیه،کربله یاکربلا،به زبان آرامی که خود از واژه آشوری،کربلاتو، به معنی دستاروسربنداست. (همانجا)
قدیمی ترین نام کربلا«حائر»به معنای جایی که آب در آن جمع شود،وبیرون نرود بود. این اسم همواره با حرمت وتقدیس همراه بوده است وهنوز هم غالباَاز این کلمه برای حرم استفاده می شود.اما معلوم نیست که از چه زمانی نام حائر فراموش شده وجای خود رابه کربلا داده است.(کلیددار،۵۸:۱۳۳۷)
سرزمین کربلا تاقبل از واقعه طف درسال۶۱هجری زمین مزروعی ناهموار بوده استوبعداز این واقعه تاریخی شهرت روز افزونی به خود گرفت،وتوده مسلمانان بویژه شیعیان را به خود جلب کردوجایگاه ومنزلت والایی یافت.این سرزمین عظمت نام خود را ازعظمت نام امام ویاران شهید شده اش درکربلادارد. پس از شهادت امام ویارانش این شهر نام هایی چون؛مشهدالحسین ومدینه الحسین یافت،اما نام کربلا از دیگر نام ها مشهور تر است.(انصاری،۴۵:۱۳۸۷)
۴-۲-۲ وضعیت کربلا در دوره حکومت اموی
شهادت ودفن امام حسین(ع)درسرزمین کربلا؛این مکان مقدس درقلب کشورهای اسلامی وضعی به وجودآوردکه با مقاصد بنی امیه مخالف بود و بزودی کربلا بعداز حجاز یک مرکز دینی جدیدی در قلب حکومت اسلامی گردید.
در عصر بنی امیه درحدود واطراف کربلا قلعه ها،گودال ها وپاسگاههایی که پرازاسلحه وافراد مسلح بوده برای جلوگیری از رفتن زائرین به زیارت قبر امام حسین (ع) کنده وآماده بود.در بیشتراوقات زائرین خودرادرمعرض انواع عذاب هاوحتی مرگ قرارمی دادند.(کلیددار، ۶۰:۱۳۳۷)
براساس منابع تاریخی، در طول دوره اموی کربلا چندان آباد نشد. هر چند مردمانی از هاشمی ها وپیروان آنها به علت عشق وعلاقه به امام حسین(ع)درکنارقبرآن حضرت زندگی می کردند.(همانجا) ترس از شکنجه وآزار بنی امیه اجازه نمی داد در آنجابه ساخت بنا و عمران بپردازند. با همه آزارها وکشتارهایی که در راه زیارت مردم دچار می شدند اتصال و پیوستگی مردم به حائر مقدس قطع نمی شد و شبانه به زیارت می رفتند.این وضع تا پایان حکومت امویان ادامه داشت.( همانجا)
۴-۲- ۳ اولین علامت جهت هدایت زائران به مرقد مطهر
تاریخچه این بنای عالی و رفیع امروزی بر مرقد مطهر امام حسین(ع) دراصل به یک بنای خیلی ساده منتهی می گردد.دو روز پس از شهادت امام حسین (ع)وخاندان ویاران بزرگوارش قومی ازبنی اسدکه درغاضریه ساکن بودندبه قتلگاه امام رفتندواجساد شهیدان را به خاک سپردند.آنها سایبان وعلامتی در اطراف قبر مطهرجهت هدایت زائرین نصب کردند وچند درخت سدره راکه بسیار بلند می شود ومساحت زیادی سایه می افکند در اطراف قبرمطهر کاشتند واین اولین علامت اطراف قبرمطهربود.(انصاری،۵۴:۱۳۸۷)این امر باعث شدکه قبر آن حضرت به مرکز اصلی شهرکربلا تبدیل شود.وقتی به تاریخ بنای حرم مقدس می نگریم متوجه می شویم که از زمان آن بنای ساده تا کنون بیش از هشت بار این حرم توسط دستهای ستمگر تخریب شده اما سپس برای دفعه دیگر بهتر و نیکوتر از قبل بنا شده است .(همانجا)
۴-۲- ۴ وضعیت حرم امام حسین (ع) در دورۀ عباسیان
اولین بنایی که برروی قبور مطهر ساخته شد،متعلق به زمان امویان است که به احتمال بسیار این بنا توسط مختارثقفی ساخته شد و بقعه ای برفراز قبر مطهر بنا نمود. که به تدریج دارای حرم وگنبدگچی و آجری شد و در کنارآن مسجدی جهت سکونت زائرین قرار داشت و با گذشت زمان در اطراف آن بازار و خانه توسط ایرانیان (ساکنان اصلی آن سرزمین که از عصر ساسانیان در دهکده های مجاور اقامت داشته و مشغول کشاورزی بودند)ساخته شد.(همانجا)
این بنا و مسجد تا حکومت عباسی موجود بود و قبر مطهر در روی کار آمدن حکومت عباسی از هرگونه گزندی محفوظ بود ولی بقعه درقرن اول هجری توسعۀ عمرانی پیدا نکرد. در اوایل حکومت خلفای عباسی مردم دسته دسته راهی کربلا شدند و در آنجا سکونت یافتند. در پی آن کربلا رو به رشد و آبادانی گذاشت. (کلیدار،۱۱۲:۱۳۳۷) مادر مهدی عباسی و دختر یزید بن منصور به کسانی که به حرم مطهر امام حسین (ع)خدمت می کردند. حقوق پرداخت می کردند. این روند تا آغاز حکومت هارون الرشید ادامه داشت.(طبری،۱۲:۱۳۸۵/۵۴۸۰ ) اما او در اواخر زندگی خود دستور خرابی قبر امام را صادر کرد و درخت سدر موجود در آنجا را قطع ومسجد کوچک آنجا را تخریب کرد.(کلیددار،۱۱۰:۱۳۳۷) و بدین ترتیب اولین بنای حرم امام حسین (ع) توسط هارون الرشید تخریب گردید.
پس از هارون فرزندش مامون که درسال(۱۹۸ق)به خلافت رسید.درپی یافتن مشروعیت برای خلافت خود وجلب قلوب شیعیان بر آمدوبه این سبب به اماکن مقدس عراق ودر راس آن کربلا توجه نمودودومین عمارت بر روی قبر مطهرساخته شد.(دائرۀالمعارف تشیع،۳:۱۳۹۰/۱۴) تردیدی نیست که در زمان مامون محل قبر به صورت اولیه اش برگردانیده شد وبرای حائر بنای بلندی بر پاگردید که تا سال(۲۳۲ق) باقی بودواین همان هنگام است که متوکل عباسی به خلافت رسید.
دوران حکومت متوکل عباسی(۲۳۶-۲۴۷) سخت ترین دوران برای شیعیان بود. زیرا او با شیعیان واهل بیت دشمنی بسیاری داشت، و دستور خراب کردن قبر امیرالمومنین (ع) و امام حسین(ع) را صادر کرد. ماموران با قساوت و سنگدلی زائرین را شکنجه می کردند.(طبری،۱۴:۱۳۸۵/۶۰۳۶ ) او در پانزده سال خلافتش چهار مرتبه دستور خرابی قبر و محو آثار آن وکشت کردن آنجا را داد و آب را به آنجا سرازیر کرد. (انصاری،۵۸:۱۳۸۷)او علاوه بر انجام این امور موقوفات حائر را تصرف واموال خزینه امام حسین(ع) را ضبط و بین لشکریانش تقسیم کرد. این وضع تا سال۲۴۷هجری که متوکل بدست منتصر فرزندش کشته شد،ادامه داشت.(کلیددار،۱۱۵:۱۳۳۷)
منتصر پس از رسیدن به خلافت به بازسازی حرم امام پرداخت، و سومین بنا بر روی قبر مطهر ساخته شد. در پی این اقدام مسلمانان گروه گروه راهی کربلا شدند و ساختمان ها و بازارهایی در اطراف حرم ایجاد کردند و در مدت کوتاه حاکمیت منتصر کربلا جایگاه عمرانی و علمی گذشته را باز یافت.(مسعودی،۱۲۱:۱۳۴۷)او مناره بلندی که نخستین مناره برمرقد امام حسین(ع)بود، را برای راهنمایی زائران بعنوان نشانی در کنارآستانه ساخته واموال زیادی میان شیعیان تقسیم نمود. بناهای که تا آن زمان ساخته بودند همه ساده و سطحی بودند، عمارت المنتصر بالله تا سالهای(۲۷۰یا ۲۷۳ق )باقی بود تا اینکه سقف حرم فرو ریخت وخبرآن به داعی کبیر حسن بن زید(م۲۷۰ق)رسید.(دائرۀ المعارف تشیع،۱۴:۱۳۹۰/۴)
۴-۲- ۵ کربلا و وضعیت حرم امام حسین(ع) در دوره علویان
چهارمین بنایی که در حائر ساخته شد، تقریباّدر حوالی سال (۲۸۳ق) بود. بنایی که منتصر عباسی ساخته بود.ناگهان در سال(۲۷۳ق)فروریخت.(کلیددار۱۱۵:۱۳۳۷)
درعهد معتضد عباسی در سال ۲۷۹هجری شیعیان آنقدر قدرت و نفوذ داشتند، که او دستور داد معاویه را بر منبرها لعن کنند.(متز،۱:۱۳۶۲/۸۵)
«در زمان او حسن بن زید العلوی ملقب به الداعی کبیر حاکم شیعی طبرستان و دیلم هر سال سی هزار دینار به بغداد فرستادی تا آن مال به علویان دادی». (مستوفی، ۳۳۵:۱۳۳۹) او به زیارت کربلا رفت و کار ساخت حسینیه ای را آغازکرد، ولی قبل از اتمام آن فوت کرد. (انصاری،۵۹:۱۳۸۷)
علویان طبرستان درزمان محمدبن زید علوی داعی صغیردرسال ۲۸۳هجری برای حرم مطهر قبر عالی ودو ایوان بنا نمودند. اودر عمران وآبادی شهر واحسان به شیعیان وساکنان بسیارکوشید.(کلیددار،۱۱۷:۱۳۳۷)
داعی صغیر علاوه بر کمک به علویان عراق وساخت حرم امام حسین (ع)،بنایی روی قبر امام علی (ع)در نجف ایجاد کرد.(همانجا )باتوجه به منابع چنین بر می آید که پس از متوکل عباسی،تا روی کار آمدن آل بویه تلاش هایی برای ایجادو تعمیر حرم امامان در عتبات توسط حاکمان به خصوص علویان و خلفای عباسی که تمایل به شیعیان داشتند، صورت می گرفت. که خود نشانی از افزایش قدرت، نفوذوجمعیت شیعیان در جامعۀ اسلامی می باشد.
۴- ۲- ۶ کربلاو وضعیت حرم در دوره آل بویه
با قدرت یافتن آل بویه کار شیعیان بالا گرفت و شعائر تشیع به طور علنی ا نجام می شد و توسط حاکمان بویه حمایت می گردید. سلطان معزالدوله نخستین پادشاه بویهی بود که در سال۳۳۶ هجری به زیارت قبر امام حسین (ع)رفت. باورود معزالدوله در سال (۳۳۴ق) به بغداد عمران شهر کربلا وارد مرحله جدیدی شد، وفن معماری در عراق به ویژه در شهر کربلا از فنون پدید آمده در عصر آل بویه تاثیر پذیرفت. به خصوص آنکه استفاده از آجر و تزیین های آن در این دوران به حد بالایی رسید.(انصاری،۱۱۰:۱۳۸۷)
کربلا در زمان عضدالدوله وارد مرحله شکوفایی عمرانی شد. درزمان او پنجمین عمارت حائر مقدس بناشد. درسال(۳۶۷ق)درزمان خلافت طائع عباسی، سلطان عضدالدوله بر بغداد چیره شد. اوبرای نخستین بار به زیارت حرم مطهر امام حسین (ع)رفت. پس از آن کربلا همیشه مورد توجه او بود، و هر ساله به زیارت حرم مقدس می رفت.(کلیدار،۱۷۱:۱۳۳۷)
او گروهی از مهندسان و معماران برجسته و زبردست ایرانی را با خود برد تا مدرسه بزرگ و باشکوهی همانند دانشگاه الازهر بنا کند.بدین منظوردستورداد، طرح ساختمان بزرگ مجموعۀ فرهنگی وآستانه حسینی را برای وی طراحی کردند.(دائرۀ المعارف،۱۴:۱۳۹۰/۵)
عضدالدوله همچنین بنای حرم مطهر عباس (ع)را در سال(۳۷۲ق)بازسازی کرد. چند مدرسه، مسجد، رواق چهار طرف حرم مطهر، تالارهای بسیار برای تدریس درزمستان و تابستان، صحن بزرگ و کوچک و دیوار شهر کربلا را بناکرد. این مرحله در تاریخ عمرانی کربلا یکی از مهمترین مراحل اولیه آبادسازی آن محسوب می شود.(انصاری،۱۵۱:۱۳۸۷)
عضدالدوله علاوه برایجاد وبازسازی حرم مطهر برای شهر کربلا از راه های دورآب جاری آورد.کشاورزی وتجارت شهررا رونق بخشید، ودر ساختن بناهای اطراف حرم کوشش بسیار نمود. حرم را تجدید بنا کرد،وشیعیان را به هجرت به کربلاتشویق کرد.قبرامام حسین(ع) و حضرت عباس (ع) را که تاآن زمان ازهم جدا بودبه هم مرتبط کرد.تعدادی ازعلما و فقها در آنجا دفن شدند. که شیخ مفید از آن جمله است.(همانجا)
آخرین بازسازی ساختمان حرم حسین بن علی در سال ۳۷۲ قمری توسط عضدالدوله دیلمی از آل بویه به سرانجام رسید. وی دستور ساخت همه عتبات را صادر کرد.این آرامگاه دارای گنبدی بر بالای قبر حسین بن علی است.
در دورۀ قادر بالله درآتش سوزی سال ۴۰۷ قمری براثر افتادن شمع، تنها تزیینات داخلی بنای که عضدالدوله ساخته بود،از بین رفت. اما ساختمان اصلی آن همچنان باقی‌مانده، چون در ساختمان اصلی آرامگاه و ستون‌ها چوب بکار نرفته بود.(کلیددار،۱۲۵:۱۳۳۷)
در حقیقت بنای اصلی آرامگاه حسین بن علی(ع)از آثار معماری آل بویه می‌باشد،که بعدها از تعرض مغولان نیز در امان ماندوتا زمان حاضر پا برجا می باشد.(همانجا)
پس از آتش سوزی سال(۴۰۷ق)،درسال(۴۱۴ق)حسن بن فضل بن سهلان معروف به ابومحمد رامهرمزی، ازوزرای آل بویه،به تجدید بنای دیوار اطراف حائر بازسازی کربلا پرداخت.این ششمین باربودکه عمارت حائر مقدس تجدید بنا گردید.در سال(۴۳۱ق)سلطان ابوطاهر جلال الدوله به همراه تعدادزیادی از یاران خود به زیارت کربلا رفت. و مدتی در این شهر اقامت کرد، ونعماتی را به اهالی بخشید، که سبب تحول شهر گردید.(ابن اثیر، ۱۳:۱۳۸۵/۵۷۲۹)
این رونق در دوره آل بویه سبب شد که در دوره سلجوقیه با آن که سنی بودند، به کربلا توجه کنند. پس حرم امام حسین(ع)وشهر کربلا در دوره آل بویه بازسازی وگسترش یافت، ورونق بسیاری بدست آورد. وتوجه بسیاری از سوی حاکمان آل بویه به آن می شد، وهمین توجه سبب مهاجرت شیعیان به کربلا وساکن شدن دراطراف حرم گردید.دراثر امنیتی که برای زائران ایجاد شد،امر زیارت بسیار رایج وآسان گردید. حتی بعضی از حرم ها برای اولین بار توسط آل بویه ایجاد شد. حرم حضرت عباس(ع)درسال(۳۷۲ق)اولین بار توسط عضدالدوله ایجاد گردید.(انصاری ، ۱۵۱:۱۳۸۷)
خدمات بزرگی که حاکمان آل بویه در عتبات انجام دادند،قابل فراموش شدن نیست وتاریخ بزرگترین شاهد آنست. آنها با اخلاص بی نظیر در طول حیات خود به عتبات مقدس خدمت کرده وپس از مرگ نیز بدانجا پناهنده شدند، بعضی در نجف وبرخی در کربلاوکاظمین دفن شدند. ولی اقدام های آنان در آن زمان سبب شد. تا شعائر ومراسم تشیع احیا شوندوبه عنوان میراث ارزشمند تشیع تا زمان ما باقی بمانندو به گسترش و حرکت تشیع کمک کنند.
۴-۲-۷ تاریخچه حرم ابوالفضل عباس(ع) ازابتدا تا آل بویه
حضرت عباس فرزند امیرالمومنین علی بن ابیطالب(ع) مشهور به قمر بنی هاشم از یاران و همراهان امام حسین (ع) در کربلا بودند. که بعنوان مظهر عشق ووفا به امامت معروف می باشند.
ایشان در روز عاشورای(۶۱ق) در کنار نهر علقمه همراه امام حسین (ع) و یاران بزرگوارش به شهادت رسیدند. مدفن ایشان به مانند امام ویارانش در کربلا یکی از زیارتگاههای مقدس شیعیان جهان می باشد. که توجه خاصی به آن دارند، و با اینکه همۀ یاران امام وخود امام در روز عاشورا به شهادت رسیدند، روز تاسوعای حسینی را برای ایشان اختصاص داده ، و عزاداری می کنند.
تاریخ حرم ابوالفضل عباس(ع) به تاریخچه حرم امام حسین(ع) متصل می باشد.این آستانه تقریبا تاریخ مشترکی با آستانه سیدالشهداءدارد. بنابراین اولین قبر مطهر ایشان توسط بنی اسد به وجود آمد. (مسعودی،۳۲۲:۱۳۴۷) واولین عمارت هم درسال(۶۶ق) توسط مختار ثقفی ایجاد شد واین عمارت وبه طور کلی کربلا رونق یافت.این عمارت هم به مانند حر م امام توسط هارون الرشید در سال(۱۹۳ق) خراب گردید(کلیددار، ۱۹۸:۱۳۳۷)اما در زمان مامون عمارت دوم آستانه باتوجه به حمایت مامون ساخته شد.
درسال(۲۳۲ق) متوکل عباسی برتخت نشست، وی که دردشمنی باشیعیان و خاندان علی(ع) شهرت خاصی داشت، دستور داد تا دو آستانه و تمامی کربلا را خراب نمایندو سپس شخم زد.(دایره المعارف تشیع،۱۳۶۶: ۱/۶۶)
دوران حکومت منتصر که سیاستش در برخورد باشیعیان برخلاف پدرش بود. دستور بنای شهر کربلا و بارگاه های امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل عباس (ع) را صادر کرد. (همانجا)
با شروع حکومت آل بویه و توجه ایشان به اماکن مقدس شیعیان در عتبات ساخت بنا بر روی قبر ایشان شروع شد. درسال(۳۶۷ق) عضدالدوله دیلمی وارد بغداد شدو سپس به زیارت حرم ائمه(ع) در کربلا ونجف رفت.
او دستور بنای آستانه عظیم ومجللی رابرقبرحضرت ابوالفضل(ع)را صادر کرد، که شروع آن در سال(۳۶۷ق)بودودرسال(۳۷۲ق)بنای مذکور پایان یافت وگنبدآن ازآجرو گچ ساخته شده بود.(انصاری،۱۵۱:۱۳۸۷)
این بارگاه در دوره های بعد نیز تجدید بنا شد، و وجودحرم سبب رونق وپیشرفت و توسعۀ کربلاگردید.اقدام های حاکمان آل بویه در بازسازی ، ایجاد وتعمیر مشاهد متبرکه ائمه (ع) در عتبات عالیات سبب احیا ی شعائر تشیع و علنی شدن این مراسم و توسعۀ شهرهای شیع نشین گردید که تاکنون شاهد آن هستیم.
۴-۲- ۸ دوره های تاریخی حرم مطهر امام حسین (ع)(کربلا)تا آل بویه
_عاشورای(۶۱ق)شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفایش
_ایجاد اولین نشانه بر ای آستانه حسینی توسط قبیله بنی اسد
