۲- نظریه های مبتنی بر روش تجزیهوتحلیل دسترسی(که بیشتر تأکید برتقاضا و عامل بازار دارد و حداکثر کردن درآمد مورد نظر است).
۳- نظریه های مبتنی بر روش کسب حداکثر سود که در واقع نتیجه منطقی دو روش بالاست.
مدلهای مکان یابی توسط شخصیتهای متعدد ودر محیطهای مختلف ارائه شده است که هر کدام با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی و محیطی در زمانهای مختلفی بکارگرفته شده است. در واقع اولین کارهای مربوط به مباحث مکان یابی توسط لانهاردوفون تونن انجام شد. پس از آن سه روند کمی در کار برنامه ریزیهای مربوط به مکانگزینی مشاهده می شود:
- در دوره اول مباحث مطرح شده بیشتر نظری بوده ودر آنها کارهای محاسباتی وعملی به ندرت دیده می شود.
- در دوره دوم با توسعه رایانه ها، روشهای محاسباتی، تحلیل مسایل از طریق گرافها وبرنامهریزی
(۱- ۰) و شرایطی که بهره گیری از تکنولوژی را ایجاب مینماید مطرح می شود.
- سومین دوره با افزایش تعداد عملیات در بخشهای عمومی و خدماترسانی مشخص میگردد. در این دوره مسایل با معرفی شاخص های کارائی، غیر از هزینه خاص انجام شده و دامنه روشها با فرموله کردن برنامه های چند هدفی توسعه یافتند. در این دوره بود که با توجه به اهمیت و نقش بیمارستانها و لزوم دسترسی سریع به اینگونه مراکز، کارهای متفاوتی برای مکانگزینی دقیق آنها صورت گرفت. اغلب روشهای مورد استفاده در رابطه با مکانگزینی، تأکید خاصی روی هزینه های مرتبط با حملونقل دارند که خود وابستگی بسیار زیادی با مسئله بعد فاصله دارد. به همین جهت عامل فاصله از جمله اساسیترین عوامل در مبحث برنامه ریزی به حساب می آید. با ابن حال تأکید بسیار زیاد براین عامل، باعث کمرنگتر شدن سایر عوامل در امر مکانگزینی میگردد. از این رو ایراد اساسی اغلب روشهای قبلی نیز همین نقطه ضعف نگرش یعنی عدم توجه به سایر عوامل تأثیرگذار در مکانگزینی میباشد(صفرنژاد، ۱۳۸۱).
مدلهای مکان یابی
با توجه به نظریه های مطرح شده و کارهای انجام شده در سیر تحول و تکامل آنها مدلهای مکان یابی را از نظر تکامل زمانی به سه دوره میتوان قسمت کرد:
فرموله کردن مسئله از زمان وبر تا دهه(۱۹۴۰ ).
کاربرد مدلها در بخش صنعت(دهههای ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰).
توسعه مدلها در بخش عمومی و خدماترسانی .
در دوره اول، دستگاههای محاسباتی درباره مسائل کاملاً ناکافی بودند .توسعه نظری بر اساس نتایج هندسی و تحلیلی در فضای پیوسته، با مشارکت سایر رشته های علمی انجام میشد. دوره دوم، به موازات توسعه رایانه و ریاضیات محض بود. بنابراین مسئله از طریق گرافها (نمایش شبکه حملو نقل و مشخصات آن) و برنامه ریزی صفر و یک ( که در آن مسأله تصمیم در رابطه با مکان نقطه بیان میگردد یعنی اگر جواب مورد نظر مطلوب باشد ۱و گرنه ۰ انتخاب میگردد) و شرایط (محدودیتها) که جنبه های تکنولوژیکی را منظور مینمایند حل می شود. سومین دوره با افزایش تعداد عملیات در بخش عمومی و خدماترسانی یا خدماتدهی مشخص می شود. مسئله با معرفی شاخص های کارایی غیر از هزینه خالص انجام شده و دامنه روشها با فرموله کردن برنامه های چند هدفی توسعه یافتند. به عنوان مثال میتوان به مکان بیمارستانها اشاره کرد. خیلی از مطالعات جغرافیایی توزیع بیمارستانها را از نقطه نظر تحلیل مکانی بررسی کرده و سعی نموده اند مکانهای بهینه خدمات و سودمندی حاصل از مکانهای مجزا را مشخص نمایند. اسمیت با بهره گرفتن از نظریه مکانگزینی وبر، چگونگی مکان بهینه بیمارستان زنان و زایمان را در شهر سیدنی معین کرد. هدف اسمیت این بود که مجموع سفرهای بیماران را به حداقل برساند(پرهیزکار، ۱۳۸۳).
شاخص های مکان یابی
مکان یابی فرایند تصمیم گیری با دوره طولانی است زیرا تعداد زیادی از شاخص های موجود بایستی آزمایش شده و نتیجه تصمیمات ممکن ارزیابی گردند. شاخص های اصلی مکانگزینی در جدول زیر فهرست شده اند. نقش آنها در بخش خصوصی با بخش عمومی تفاوت دارد. در حالت پیچیده فرایند مکان یابی، مراحل تصمیم بدین ترتیب خواهد بود. انتخاب ناحیه مکان، سپس انتخاب محلی در آن ناحیه و در نهایت انتخاب نقطه خاص در داخل آن محل. در هر کدام از این مراحل ممکن است برخی از شاخص های معین وابسته به نوع تسهیلات(خدماتی) که مستقر خواهد شد غالب باشد.(منبع قبلی، ۱۳۸۳).
جدول ۲‑۲ : شاخص های اصلی مکان یابی
شاخص های مرتبط با هزینه ها | هزینه های حمل و نقل توزیع نیروی کار مکان عرضه منابع انگیزش و یا سیستم های مالیاتی |
شاخص های مرتبط با تقاضا | نواحی بازار توزیع فضایی تقاضا شبکه توزیع |
شاخص های محلی و منطقهای | تسهیلات بیرونی دسترسی مالی در نواحی عرضه انرژی دسترسی به زمین |
شاخص های غیر اقتصادی | خصوصیات و مشخصات سیاسی خصوصیات اجتماعی و فرهنگی شرایط و محدودیتهای حقوقی(قضایی) |
(پرهیزکار، ۱۳۸۳)
اهداف مکان یابی
مکان یابی یکی از علوم مهندسی صنایع است که توجه به آن کاهش هزینهها، ایجاد درآمد و موفقیت مکان های ورزشی را به همراه دارد. مساله مکان یابی، هدفهای مختلفی را دنبال می کند و در شناسایی و اولویت بندی معیارهای تصمیم گیری در انتخاب محل و زیر معیارهای آنها، اهمیت و نقش بسزایی دارند. هدفهای مسایل مکان یابی با رویکرد برنامه ریزی ریاضی و برحسب انواع تابع هدف، به سه دسته تقسیم شده اند که عبارتند از: