۲-۱۱- شهادت حضرت علی (ع)
تعدادی از خوارج تصمیم به قتل علی،معاویه و عمروعاص به صورت همزمان گرفتند تابه عقیدۀ خود اسلام را از دست این سه تن که مسئول جنگ های داخلی بودند،خلاص کنند که تنها موفق شدند علی را بکشند و معاویه و عمروعاص جان سالم به در بردند. «در منابع روز ضربت خوردن علی ۱۷،۱۹، ۲۱ رمضان گزارش شده است. امَا شیخ مفید روز ۱۹ را صحیح تر می داند و ابن ابی الحدید نیز می نویسد چون این سه تن کارشان را عبادت می دانستند بنابراین آن را در شب قدر ۱۹ رمضان قرار دادند تا ثواب بیشتری برده باشند. روز مرگ علی هم در منابع از ۱۱تا ۲۱ رمضان گزارش شده و مدَت تحمَل ضربت را دو یا سه روز دانسته اند. علی در هنگامی که مشغول خواندن نماز صبح در مسجد کوفه بود و به روایتی دیگر در کنار مسجد توسط عبدالرحمن بن ملجم و با یک شمشیر مسموم از ناحیه سر ضربت خورد. عبدالرحمن این عمل را به قصد انتقام گیری از وی در قبال کشتگان نهروان،انجام داد. دو روز بعد در ۱۹ یا ۲۱ رمضان سال ۴۰ هجری مصادف با ۲۷ ژانویه ۶۶۱ میلادی حضرت علی (ع) در سن ۶۲یا۶۳ سالگی در گذشت.» ( طالقانی،۱۳۳۳: ۱۶۸ )
یأس و نومیدی مرد کریمی که در مقصود خود پیشرفتی نکرده است از یک طرف و جرئت و بی باکی حیله گری که روزگار مطابق میل او به او کمک کرده است از طرف دیگر. عشق سوزان عاشق دلسوخته که به امید وصال معشوقه دیوانه شده باشد،از یک طرف و گذشت و مردانگی مقتولی که وصیت می کند به کشنده اش مهربانی نمایند از طرف دیگر کینه وانتقام زن و جما ل و حسن گیج کننده او و انحراف دینی از یک طرف و شدّت ایمان و عقیده ای خا لص طرف دیگر و کیفیات و جهات دیگری به این شرح در خاتمه دادن به حیا ت کسی که جان او با جان هزاران نفر برابری می کرد، البته تأثیر داشته است.
«علی از مدّت ها قبل می دانست که کشته می شود، حال یا محمد به وی گفته یا خودش این مطلب را حس کرده بود. روایات زیادی وجود دارد که در آن محمد یا علی خبر می دهند که ریش علی از خون فرق سرش رنگین می شود. روایات دیگری وجود دارد که در آن محمد می گوید: بدترین مردم در دوران باستان کسی بود که شتر صا لح را پی کرد و بدترین افراد در امت معاصر من کسی است که علی را می کشد،امّا عموماً به کار بردن لفظ بدترین مردم رابه علی نسبت می دهند و گاهی این دو روایت باهم یکجا روایت می شود. شب واقعه،علی اعلام کرد که امشب شب سرنوشت اوست و هنگامی در سحر منزلش را ترک می کرد، غازهاسروصدا کردند و وی گفت: این ها به خاطر وی در حال عزاداری هستند.عمدتاً در منابع شیعی به این مطلب اشاره شده، که علی با وجود اینکه می دانست کشته می شود، کس دیگری رابه جای خود به نماز نگذاشت و با وجود اینکه دیگران به وی در مورد احتمال کشته شدنش هشدار دادند،با خواندن اشعاری گفت که از مرگ نمی ترسد.»(جورج جرداق،بی تا: ج ۶،۷۲۷ ) «علی حتی پیش بینی کرد که ابن ملجم قاتل او خواهد بود وهنگامی که ابن ملجم می خواست باوی به عنوان خلیفه بیعت کند، دویاسه بار ابن ملجم رابدترین مخلوق خدا خواند.روایتی بیان می کند که علی و محمد حنیفه که به حمام رفته بودند با دیدن ابن ملجم که به حمام وارد شد، ترسیدند. علی از ابن ملجم به خاطر این که تصور می کرد برای کشتنش آمده با خواندن شعری گله کرد، امّا ابن ملجم گفت که برای دادن هدیه ای به وی به آنجا آمده و همین کار را نیز کرد. بنابراین رابطه بین علی وابن ملجم رابطه ای تنش برانگیز است. وی بااین وجود، هیچ گونه اقدامی بر علیه ابن ملجم انجام نمی داد. ابن سعد روایت می کند که علی گفت چگونه کسی را بکشم که هنوز من را نکشته است؟ حتی موقعی که یک نفر از قبیله مراد یا کسی که اززبان ملجم نقشه قتل را شنیده بود،در مورد نقشه قتلش به علی خبر داد،علی پاسخ داد که هر انسانی دو فرشته نگهبان بر دو شانه اش دارد که مرگش زودتر از موعد مقرر فرا نمی‌رسد.»(توماس کارابل،بی تا: ج ۶،۷۳۹ )
فصل سوم
تبیین پژوهش
۳-۱- روش پژوهش
لازمۀ هر پژوهشی استناد به مراجع معتبر در همان زمینه است. در این پژوهش نیز آن چه مورد توجه نگارنده بوده است رجوع به منابع مورد نیاز متناسب با موضوع انتخابی بوده است. پس از به دست آوردن منابع موردنظر ابتدا به صورت خاص، آثاری که در زمینۀ شخصیّت حضرت علی (ع) نوشته شده است مورد استفاده قرار گرفته است، که این کتاب ها گاه دست آورد ترجمۀ پژوهشگران دیگر کشورها وگاه نتیجۀ کوشش پژوهشگران ایرانی است. در ادامه آثاری که در ارتباط با حضرت علی (ع) به صورت مقاله بوده است و به همت پژوهشگران معاصر نوشته شده است مورد بررسی قرار گرفته است و نکات مهمّ آن استخراج گردیده است. سرانجام پس از جمع آوری اطلاعات مورد نیاز و بررسی های گوناگون به ترتیب زیر به طبقه بندی داده های پژوهش پرداخته شده است.
فصل اوّل، که کلیّات پژوهش را در بر می گیرد و به مسائلی نظیر مقدمه، بیان مسئله، اهمیّت و ضرورت پژوهش، اهداف پژوهش، سؤالات، فرضیات و روش انجام تحقیق اختصاص یافته است. فصل دوم، در خصوص پیشینۀ تحقیق و مقدمات پژوهش که شامل مفاهیم اساسی از تاریخ صدر اسلام وحوادثی که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به زندگانی حضرت علی (ع) پیوند می یابد.
فصل سوم، که همین فصل است به روش پژوهش اختصاص دارد. فصل چهارم، که فصل اصلی پایان نامه می باشد به تجزیه و تحلیل داده ها و اثبات فرضیه ها می پردازد و در این فرایند به بررسی شخصیت علی (ع) در دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه پرداخته شده است و جهت سهولت در کار ابتدا ابیاتی که در دیوان این دو شاعر، در ذکر فضایل حضرت علی (ع)موجود بوده، نویسنده استخراج نموده و آنها را تحلیل کرده است. فضایلی مانند، شجاعت، فداکاری، علم، گذشت و جوانمردی، حلم و فروتنی، زهد و تقوی و در پایان این فصل تلاش نگارنده بر آن بوده است که دو منظومۀ علی نامه و خاوران نامه را بر اساس پاره ای از عناصر زیبا شناسی سخن در قلمرو فصاحت و بلاغت و توابع آن ( معانی، بیان و بدیع )و مطابقت شخصیت های این دو منظومه با اسناد تاریخی بررسی و ژرف کاوی کند.
فصل پنجم،به استنباط و نتیجه گیری نهایی از مفاهیم مندرج در پایان نامه اختصاص یافته است.
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل پژوهش
| که تر کنیم سر انگشت و صفحه بشماریم | کتاب فضل تو را آب بحر کافی نیست |
«از پیامبر گرامی اسلام (ص) روایت شده است که اگر درختان قلم شوند و دریاها مرکّب و جنیان حسابگر شوند و آدمیان نویسنده، نمی توانند فضایل علی (ع) را برشمارند.» (ابن شهر آشوب،۱۳۷۹:ج ۲، ۴۶۷ )
برشمردن صفات امام علی(ع) همان گونه که در حدیث پیامبر آمده، کاری است بس دشوار و دست نایافتنی، چرا که ایشان مصداق بارز صفات حسنه و خصال ستوده اند.شاید گویا ترین شاهد در این باب حدیث ذیل از پیامبر باشد؛ آنجا که فرموده اند: «هر کس مشتاق است پس از سال ها،طاقت ابراهیم نبی، پایمردی نوح و زیبایی یوسف را ببیند، درون و بیرون علی (ع) را ببیند»( متقی هندی، ۱۴۰۹: ج ۱۵،۳۹۰) مقام ومنزلت امام علی بن ابیطالب صلوات الله علیه، همانند جدولی است که حلَ آن گردشی از مفتاح غیبُ الجَمع والوُجوُد را تضمین می کند، و چرا این چنین نباشد و حال آنکه اگر می بایست جمیع فضائل و حقایق ربانی و اوامر الهی در سرزمینی نازل شود، چه سرزمینی بهتر وشریف تر و مستعد تر از قلب نازنین امام علی سلام الله علیه که آیت باهره جمال و جلال احدیت و حقیقت اسم الاعظم الله است مولا امیرالمؤمنین (ع)از فضایل و حسناتی برخوردار است که صورت حقیقی آن در نشئه غیب که اشراف بر عالم وجود دارد، نمایان خواهد شد.علی(ع) به عنوان والا ترین پرورش یافته ی مکتب اسلام، دارای ویژگی های شخصیتی منحصر به فردی است که بعد از قرن ها هنوز چشمه ای از این اقیانوس بی کران به وصف در نیامده است. کسی که پیامبر در باره اش می فرماید: «یا علی خداوند تورا به چیز هایی زینت داد که پیش بندگان او زینتی از آنها محبوب تر نیست.» ( حاکم حسکانی، ۱۴۱۱: ۱۰۰ ) به عنوان نمونه و ذره ای از کهکشان فضائل امام امیر المؤمنین علیه السلام، این که آن جناب به ارائه حق تعالی اشراف برجمیع اموری دارد که لحظه ها و دقایق و ساعات و روز ها ونیات و تعداد و وزن و سبکی آنان چه ملکی و ملکوتی الی تعدد قطرات باران ها و برف ها و جمیع اموری که در نظام عالم واقع می گردد که خداوند بزرگ به اراده ازلی اش این ولایت و قدرت ربانی را به او عنایت فرموده است؛ چنانچه حضرت علی بن ابیطالب صلوات الله علیه در ( خطبه البیان ) می فرماید:«أناالذی اعلمُ ما یُحَدَثُ آناً بَعدِ آن و ساعه بًعد َ ساعه، أنا الذی أعلم ُ خًطًراتِ القلوب وَ لَمحَ العُیُو ن وَ ما تُخفی الصدور» ( ابن ماجه،۱۳۴۹:۶۳۰) «من آنم که حوادث را لحظه به لحظه و ساعت به ساعت می دانم.من خطورات دلها،نگاه چشم ها و آنچه را سینه ها پنهان می کنند می دانم» و در جایی دیگر می فرماید: «إندَ مَحتُ عَلی مَکنونُ عِلمِ لَو بُحتُ بِهِ لاضطَرَبتُم اضطِرابَ الارشِیَهَ فی الطّویّ البعیدهِ» ( نهج البلاغه،۱۳۸۷: خ۵ ) «من حاوی علوم پوشیده ای هستم که اگر اظهارش بدارم شما همچون طناب آویزان در چاه های عمیق به اضطراب و لرزان در می آیید.» و دربیانی دیگر فرموده است: «به آن خدائی که دانه را شکافت و بنده را آفرید اگر بخواهم بنمایم به مردم آنچه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مرا آموخته از نشانه ها و عجایب، مردم به کفر بر می گردند.» (ابن حجر،۱۳۲۸:۹۵) علم و حکمت،جوانمردی و آزادگی، عدالت و ظلم ستیزی، ادب و فروتنی، مهربانی و عاطفه، ایثار و از خود گذشتگی، دلاوری و شجاعت، جود وسخا و… همه گوشه ای از فضایلی است که در آن حضرت می توان سراغ گرفت. هنرمندان در طول تاریخ،ارادت خود رابه خاندان نبوت به خصوص علی(ع)به صورت های گوناگونی نشان داده اند.گاهی در کتیبه های مدارس دینی و گاه در کاشی کاری های مساجد و هم چنین در آثار معماری به جا مانده از گذشته به تابلو های نقاشی و خوش نویسی هایی بر می خوریم که به نام علی (ع)، مزّین شده است آن وجود مطهر همچون شمس اعظم بر جای جای گسترۀ عوالم غیبیّه و دائرۀ امکان می تابد و جمیع موجودات، ساکنان ملک و ملکوت را از وجود الهیه اش بهره مند می سازد.
آن مولائیکه نقطه کاینات،محور دایرات، سرّ ممکنات، شعاع جلال کبریا، سرمخزون و اسرار کاف و نون و اسم مستأثر گنجینۀ واحد احد است. شاعران چه شیعه و چه سنی به عنوان هنرمند سروده های خود را به مناقب علی و آلش زینت بخشیده‌اند و تلاش کرده اند با زبان شعر،فضایل و اوصاف فرا زمینی آن حضرت را که در روایات و احادیث آمده است، ماندگار سازند و در این راه پیامبر اکرم (ص) و همچنین ائمۀ معصومین (ع) مشوق آنان بوده اند و به عنوان شاهد، به این حدیث اشاره می کنیم که فرموده اند:«هر که بیتی شعر درباره ما بگوید، خداوند در برابرآن خانه ای دربهشت برایش بنا می کند.» (ابن شهر آشوب، ۱۳۷۹: ج۲،۵۳۳ ) آنچه ازحضرت علی (ع) در منظومه علی نامه وخاوران نامه آمده،به شکل تطبیقی و موضو عی ارائه می‌گردد:
الف) عشق به علی (ع) و مدح ایشان
ب)حقانیت امام و فرزندانش برای حکومت پس از پیامبر
پ) شرف و بزرگی
ت) شجاعت و ایثارگری
ث) زهد و عبادات
ج) کرامات ومعجزات
چ) علم وآگاهی
هـ) صبر وحلم
خ) کرامت نفس و جوانمردی
د) ثقه به نفس حضرت علی
۴-۱- عشق به حضرت علی (ع) ومدح ایشان
۴-۱-۱- الف) عشق به حضرت علی (ع) و مدح آن حضرت در منظومه علی نامه
| اگر با خیانت ببودی علی همی دون که بُد اختیار خدای زموسی و عیسی ونوح خلیل به حلم اندرون بود نوح حلیم به هر نذر در بُد خلیل از وفا به علم اندرون آدم دیگر است چو تخم همه راستی حیدر است کسی که خلاف آورد اندرین |
نخواندیش یزدان ولیِّ وفی شب و روز بُد پیشکار خدای |
