تصویر ۴۱– ۳٫ ترکیب­بندی منحنی با ایجاد توالی در حروف عمودی کتیبه.
تصویر ۴۲– ۳٫ ترکیب­بندی مثلث با ایجاد توالی بین نقاط.
۳ – ۲ - ۵ تناسب
کتیبه­نویس­گاه برای رسیدن به­هماهنگی و یا تنوع در کتیبه با برقراری رابطه­ای نسبی بین حروف و کلمات مورد استفاده درآن، نوعی تناسب و مقیاس را ایجاد می­نماید که­ شامل مجموعه ­ای از نسبت­ها می­باشد. گاه کتیبه­نویس به­ صورت شهودی و گاه بر طبق قوانین ریاضی و عقلانی این تناسبات را در کار خود رعایت می­نماید. اما در بسیاری از موارد درک شهودی، دید بصری و­ تجربه یک کتیبه­نویس به­او در ایجاد مقیاس مناسب در خلق یک کتیبه کمک می­نماید. رعایت تناسبات در­کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) نیزگواه بر این مدعاست که هنرمندان کتیبه­نویس با در نظر داشتن اصول و قوانین و برقراری رابطه­ای مناسب در بین نوشتار مقیاس­های مناسبی را در کتیبه­های خود رعایت نموده ­اند، شاید بخشی از­کتیبه­های این مجموعه زیارتی مشکلات خوشنویسی نظیر: رعایت نکردن قوانین نگارش اصول خط، مفردات و اِعراب گذاری­های بدون منطق را داشته باشند، به­ طوری­که این موارد در بسیاری از کتیبه­های خوشنویسی پس از صفویه تا دوران معاصر دیده می­ شود، اما همواره در بسیاری از آ­نها تناسبات و اصول مبانی­بصری رعایت شده است. در تصویر­۴۳ – ۳ کتیبه­ای از دوره معاصر نصب شده در صحن هدایت آمده است. در این کتیبه از خط کوفی بنایی ساده استفاده شده است، اساس این خط بر پایه اشکال هندسی استوار می­باشد و به­ طور معمول در قالب مربع، مستطیل و با خطوط موازی و متقاطع حاصل می‌شود، همچنین با توجه به­خانه‌های شطرنجی طراحی می‌شود. به­ طور­کلی در این خط تناسبات رعایت شده و گردش خط با ضخامتی یکنواخت در امتدادهای افقی و عمودی ایجاد می­گردد. در این کتیبه نیز با بهره گرفتن از خاصیت خط کوفی بنایی و قرارگیری آن داخل قاب شمسه که برپایه تناسبات دایره و مربع می­باشد، ترکیب­بندی ایجاد شده است. قالب کلی این خط، مربع است و قابی از ترکیب اشکال­ مربع و دایره آن را احاطه کرده و شمسه هشت­پری را تشکیل داده است، که دارای ترکیبی منظم و همگن بوده و قابلیت گسترش از هر جهت را دارا می­باشد، در تصویر­۴۴ – ۳ این ترکیب آمده است، در این ترکیب اشکال دایره و مربع در ترسیم آن نقش داشته اند که با قرارگیری آنها در داخل یکدیگر، شکلی از ماندالا^[۱۸] پدیدار شده است. استفاده از تناسبات در این کتیبه علاوه بر زیبایی اثر، نشان­دهنده پیروی از نظمی خاص و روابط منظم می­باشد و این کتیبه نشانی از تعمق هنرمند کتیبه­نویس را نیز در بردارد.

در تصویر­۴۵ – ۳ کتیبه کمربندی مادر و بچه، به­رقم جعفر بایسنغر از دوره تیموری در ایوان مقصوره به­قلم ثلث و کوفی تربیعی آمده است، در این کتیبه علاوه بر رعایت آهنگ­بصری در حروف افراشته، تعادل و ترکیب­بندی­های عمودی و متقاطع، از تناسبات نیز استفاده شده است و قاب کتیبه علاوه بر تقسیم به­دو بخش جهت قرارگیری خط جلی و خفی در آن، با توجه به قرارگیری حرف کمربندی به­سه قسمت تقسیم شده است که در تصویر­۴۶ – ۳ مشاهده می­ شود. علاوه بر رعایت نسبت فضای کتیبه، مراعات تناسبات هندسی در برخی از حروف، مانند استفاده از تناسبات در تزیینات فرعی حرف یاء، نیز مشاهده می­ شود که در تصویر­۴۷ – ۳ آمده است. در تصویر­۴۸ – ۳ کتیبه طوماری مادر و بچه به­خط ثلث و کوفی، داخل نقاره­خانه صحن عتیق آمده است. در این کتیبه با توجه به­استفاده از خط جلی و خفی در آن، فضای قاب به­دو قسمت تقسیم شده است، همچنین با توجه به­قرارگیری افراشته­ها و چیدمان آنها در داخل قاب کتیبه، نسبت­های مختلفی از سطوح ایجاد شده توسط این افراشته­ها در کنار یکدیگر مشاهده می­ شود، تصویر­۴۹ – ۳ تحلیل آن آمده است.
تصویر ۴۳– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط کوفی بنایی ساده، صحن هدایت، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده مهر ۱۳۹۳٫
تصویر۴۴ – ۳ ایجاد تناسبات­طلایی با بهره­ گیری از خطوط ریاضی­وار، ترسیم خط کوفی بنایی در قاب مربع و دایره و ایجاد ماندالا.
تصویر ۴۵– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه کمربندی به­خط ثلث و کوفی تربیعی، ایوان مقصوره، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، رقم بایسنغر، دوره تیموری، مأخذ­تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۵۶.
تصویر­۴۶– ۳٫ تقسیم قاب کتیبه به­سه قسمت، با توجه به­قرارگیری خط جلی و خفی، همچنین قرارگیری کمربند کشیده یاء.
تصویر­۴۷– ۳٫ نحوه کاربرد تناسبات در تزیینات کوچک حروف کتیبه در کمربند کشیده یاء.
تصویر ۴۸ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه طوماری مادر و بچه به­خط ثلث و کوفی، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۴۹– ۳٫ رعایت تناسبات در قرارگیری افراشته­ها در کتیبه و تقسیم قاب آن جهت قرارگیری خط فرعی در بالای خط جلی.
۳ – ۳ مختصری درباره ویژگی­های حروف
در کتاب تعلیم خط این­ نکته عنوان شده است که در خطی مانند نستعلیق، حروف از جهات شکل به­سه دسته تقسیم می­گردد و به­انواع: خرد­اندام­ها، که به­ صورت مایل و قایم در سطری قرار می­گیرند و حروف «ا، د، ر، و، ه، ط، م» ­را شامل می­شوند. دراز­اندام­ها، که شامل «ب، ف، ک، س، یاء­کشیده» و گرد­اندام­ها که شامل «ح، ع، ق، س، ص، ن، ل، ی» می­باشند تقسیم می­گردند. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۸۵) در جای دیگر این نکته عنوان شده است که در خوشنویسی به­لحاظ تأثیر­گذاری بصری، تنوع حروف نسبت به­خط فارسی­که دارای هجده شکل می­باشد کمتر بوده و دسته­بندی حروف کلی­تر می­باشد و با تنوع شکلی­کمتری انجام می­ شود، به­ طوری­که حروف به­چند دسته کلی تقسیم می­گردد و شامل: حروف کشیده(­مدات)، دوایر، حروف­کوتاه و الف­ها و حروف عمودی می­باشند و گفته شده است که در نستعلیق همه حروفی که طول آنها بیش از پنج نقطه باشد جز حروف کشیده به­شمار می­روند، مهم­ترین و رایج­ترین حروف­کشیده در این خط شامل: س، ب، ک، ی (معکوس) و حالت­هایی که در ترکیب حروف پدید می ­آید، مانند: «تحر» که حرف ح در آن می ­تواند کشیده نوشته شود، می­باشد. همچنین آورده شده که دوایر به­مجموع حروف دایره­ای مثل «ل»، «ن»، «ح»، «ی» گفته می­ شود، که دارای دونوع ساده و معکوس می­باشند. دوایری مانند «ن» که در آن قلم از­ راست به­چپ حرکت می­ کند، جز دوایر ساده و دوایری مانند: «ح» که در آنها قلم از چپ به­راست حرکت می­ کند، جز دوایر معکوس می­باشند و حروف­کوتاه مانند: «ه»، «د»، «ر» می­باشند که در کل ترکیب، فضای زیادی را اشغال نمی­کنند. الف­ها و حروف عمودی مانند: « الف»، «ل» و سرکش «کاف» که عمود بر سطر کتابت می­شوند جز این دسته­بندی قرار می­گیرند. (خراسانی، ۱۳۸۹: ۶۳ - ۶۴) همچنین گفته شده که برخی از حروف را مانند «ب»، «ک»، «ف» و کلماتی نظیر­گلستان، صبح و شمشیر را می­توان علاوه بر شکل معمولی آن، به­ صورت کشیده نوشت، کشیده­­نویسی اگر در چهارچوب قوانین باشد باعث زیبایی در اثر شده، اما اگر کلمه­ای خلاف قیاس کشیده نوشته شود ناپسند می­گردد. (قلیچ­خانی، ۱۳۸۸: ۳۱۵)
می­توان­گفت تمامی حروف خوشنویسی قابلیت پیروی­ از این قوانین را دارا می­باشند، البته با در نظرگرفتن موارد استثنا ­که در ادامه ذکر می­گردد، به­لحاظ تأثیرات بصری و ویژگی­های حروف می­توان حروف را به­چهار دسته­: حروف­کشیده (مدات)، گرد­اندام­ها، حروف­کوتاه و افراشته­ها (حروف عمودی) تقسیم نمود. این دسته­بندی برای قلمی مانند نستعلیق­ به­ طور­کامل صدق می­ کند. البته در قلمی مانند ثلث که حروف کوتاه آن دارای دور می­باشند، می­توان این حروف را در دسته­بندی گرد­اندام­ها (دوایر) قرار داد و این دوایر را به­دو گروه: دوایر منقبض مانند «و»، «ر»، «د» و … و دوایر منبسط ساده و معکوس مانند «ن»­، «ح» و … تقسیم نمود. مواردی مانند افراشته­ها که شامل الف­های عمودی، سرکش «ک» و «الف» و سرکش­هایی که به­ صورت­ مورب نوشته می­شوند نیز در دسته­بندی افراشته­ها قرار می­گیرند. مدات هم در قلم ثلث می ­تواند همه حروفی که به­ صورت­کشیده بر سطح افقی کتیبه نوشته می­شوند را در بر­گیرد. همچنین این تعاریف برای خطوطی مانند کوفی نیز صدق می­ کند، البته باید توجه داشت که در اقسام خط کوفی که بدون دور نوشته می­شوند و فقط دارای سطح می­باشند نظیر­کوفی بنایی،­ افراشته­ها و حروف کشیده را می­توان مورد بررسی قرار داد،­ اما گرد­اندام­ها دیگر در دسته­بندی این خطوط قرار نمی­گیرند. در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) با توجه به­روند استفاده از ویژگی­های حروف، برخی مبانی بصری مانند آهنگ، تعادل و … ایجاد گشته است، همچنین این ویژگی­ها در نوع ترکیب­بندی و رابطه حروف نیز تأثیراتی را شامل شده است.­ در تصویر ۵۰ – ۳ کتیبه­ای از نقاره­خانه صحن عتیق، در قالب کمربندی دو طبقه و به­خط ثلث آمده است. در این کتیبه استفاده از ویژگی­های حروف در ایجاد ترکیب­بندی مناسب، تعادل و تناسبات کتیبه تأثیر فراوانی داشته است. به­ کارگیری حروف عمودی به­ صورت افراشته مانند، حرکت اول «ل» و الف­ها و قرارگیری آنها در کنار یکدیگر نوعی آهنگ بصری متناوب را در کتیبه ایجاد کرده است، علاوه بر آن قرارگیری متوالی حروف گرداندام در کنار یکدیگر نیز باعث ایجاد آهنگ بصری در کتیبه شده است، در تصویر ۵۱ – ۳ و ۵۲ – ۳ آمده است. در این کتیبه، با بهره گرفتن از انتهای نوک تیز حروفی مانند «ل» و «ر» در ادامه حروف دیگر، توالی ایجاد شده است که جهت دید را به­سمت بالا منحرف می­ کند، در تصویر ۵۳ – ۳ آمده است. حروف کوتاه نیز در کنار حروف گرداندام و افراشته­ها در کل کتیبه پخش شده است، همچنین پر­کردن فضای خالی حروف با رنگ فیروزه­ای نیز در ایجاد تأثیرات بصری در کتیبه نقش تعیین­کننده ­ای داشته است. استفاده از کمربند کشیده حرف یاء نیز به­ایجاد تعادل دراین کتیبه کمک زیادی کرده است، به­ طوری که مانند تکیه­گاهی حروف را دربر­گرفته است. در تصویر ۵۴ – ۳ کتیبه­ای به­خط ثلث آمیخته به­رقاع از دوره قاجار در رواق توحید­خانه مبارک آمده است، در این کتیبه نیز مانند بیشترکتیبه­های طوماری به­خط ثلث، آهنگ بصری شکل گرفته است. هنرمند کتیبه­نویس با بهره گرفتن از خاصیت حروف عمودی، مانند: الف و حرکت اول «ل» و بلندتر نوشتن این حروف نسبت به­حالت معمول آن، سبب استحکام کتیبه شده است، به­ طوری که اگر حروف افراشته از کتیبه حذف گردد، ترکیبی ناموزون و بی­تعادل ایجاد می­ شود. علاوه بر آن آهنگ بصری با قرارگیری حروف گرد­اندام در این کتیبه مشاهده می­ شود که البته نسبت به­آهنگ بصری که با چیدمان حروف عمود ایجاد شده است، ضعیف­تر می­باشد، در تصویر ۵۵ – ۳ و ۵۶ – ۳ آمده است. همچنین در این کتیبه نیز، با بهره گرفتن از نوک تیز حروف و امتداد فرضی آن، توالی در ارتباط با حروف ایجاد شده است و جهت دید را به­سمت بالا منحرف می­ کند، در تصویر ۵۷ – ۳ آمده است. در تصویر ۵۸ – ۳ کتیبه­ای به­خط ثلث از ایوان طلای صحن نو که در دوره قاجار ایجاد شده است، مشاهده می­ شود. در این کتیبه نیز تأثیر حروف گرداندام در ایجاد آهنگ بصری دیده می­ شود، درتصویر ۵۹ – ۳ آمده است. یکی از ظرافت­های هنرمندانه که در این کتیبه مشاهده می­ شود، استفاده از خاصیت فضای منفی حروف و هماهنگی ایجاد شده در به­ کارگیری اِعراب متشابه با حرف صـ در بالا و پایین آن می­باشد که در تصویر ۶۰ – ۳ آمده است. همچنین استفاده از حروف عمود در این کتیبه، تعادل را نیز شامل شده است. در تصویر ۶۱ – ۳ کتیبه­ی کمربندی دو­طبقه به­خط ثلث کار شده در داخل نقاره­خانه صحن عتیق آمده است، در این کتیبه نیز علاوه بر­آهنگ بصری ایجاد شده از حروف افراشته و گرداندام و تعادل شکل گرفته از کمربند کشیده حرف یاء و ایجاد توالی بین حروف که در تصویر ۶۲ – ۳ تا ۶۴ – ۳ آمده است، استفاده مناسب از فضاهای منفی نیز دیده می­ شود، به­ طوری که ارتباطی از قرارگیری حرف صـ در کرسی اول و دوم کتیبه ایجاد شده است. همچنین فضای منفی یکسان در کلمه «بهجه» بین حروف «هـ» و «ج» دیده می­ شود، که بخشی از ظرافت­های هنری به­کار رفته در حروف این کتیبه را نشان می­دهد. این موارد در تصویر ۶۵ – ۳ و ۶۶ – ۳ آمده است. در تصویر ۶۷ – ۳ ­کتیبه­ای به­قلم نستعلیق نصب شده در، ورودی ایوان طلا به­سمت دارالسعاده مشاهده می­ شود، در این کتیبه با چیدمان حروف «ب» در کرسی اول و تکرار آن، آهنگ­بصری ایجاد شده است که علاوه بر آن با قرارگیری کلمه «رهند» و کشیدگی ایجاد شده در حرف «ن» و نحوه چیدمان آن بر روی دو حرف «ب» از وسط به­طرف سمت چپ قاب کتیبه، سنگینی بیشتری نسبت به­فضای سمت راست آن ایجاد شده است که البته با قرار­گیری حرف «ی» در انتهای سمت چپ، این سنگینی تشدید شده است. در تصویر ۶۸ – ۳ آمده است. در تصویر ۶۹ – ۳ کتیبه­ای احداثیه به­رقم محمد­الموسوی، به­خط نستعلیق کار شده در ازاره­های صحن نو مشاهده می­ شود، در این کتیبه نیز با چیدمان حروف عمودی، آهنگ بصری شکل گرفته است که این آهنگ در کرسی دوم کتیبه بیشتر می­باشد و در تصویر ۷۰ – ۳ آمده است، همچنین آهنگ بصری با قرارگیری حروف گرد­اندام در کرسی اول کتیبه نیز ایجاد شده است که در تصویر ۷۱ – ۳ مشاهده می­ شود. علاوه بر آن در برخی قسمت­ های حروف، ایجاد توالی با امتداد نوک تیز حروف مشاهده می­ شود که جهت دید را به­سمت بالا سوق می­دهد، در تصویر ۷۲ – ۳ این توالی آمده است. در تصویر ۷۳ – ۳ نمونه ­ای از کاربرد خط کوفی به­ صورت کتیبه مادر و بچه از دوره معاصر در آبخوری صحن جمهوری اسلامی مشاهده می­ شود، در این کتیبه که از دو نوع خط کوفی به­ صورت جلی و خفی کار شده است، چیدمان افراشته­ها در کنار یکدیگر به­ایجاد ایستایی، تعادل و آهنگ بصری در کتیبه کمک زیادی کرده است. همچنین ترکیب­بندی عمودی با قرارگیری حروف افراشته و ترکیب­بندی متقاطع در تقابل حروف عمودی و افقی موجود در این کتیبه دیده می­ شود، در تصویر ۷۴ – ۳ آهنگ بصری شکل گرفته از این افراشته­ها آمده است. در تصویر ۷۵ – ۳ کتیبه­ای از دوره معاصر در صحن هدایت به­خط کوفی بنایی ساده آمده است، علاوه بر موارد عنوان شده در مبحث تناسبات که درباره این کتیبه گفته شد، تقابلی بین حروف مسطح درآن وجود دارد که سبب چرخش در کل کتیبه شده است، به­ طوری­که حروف در کل کتیبه متوالی و در ارتباط با یکدیگر می­باشند، در تصویر ۷۶ – ۳ این توالی آمده است.
تصویر ۵۰– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه کمربندی به­خط ثلث، نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۵۱– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از افراشته­ها در کتیبه.
تصویر ۵۲– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر ۵۳– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر ۵۴– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث آمیخته به رقاع، رواق توحیدخانه مبارک، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: نگارنده آبان ۱۳۹۳.
تصویر ۵۵– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از افراشته­ها در کتیبه.
تصویر ۵۶– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر ۵۷– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر­۵۸ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر­۵۹– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با بهره گرفتن از گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر­۶۰– ۳٫ ایجاد فضای پدید آمده در بین فضای منفی حروف.
تصویر­۶۱ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر­۶۲– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با کاربرد افراشته­ها در کتیبه.
تصویر­۶۳– ۳٫ استفاده از کمربند کشیده «یاء» و تقسیم قاب کتیبه به­دو فضای مساوی.
تصویر­۶۴– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر­۶۵– ۳٫ ایجاد فضای پدید آمده بین فضای منفی حروف.
تصویر­۶۶– ۳٫ ایجاد فضای پدید آمده بین فضای منفی حروف و شباهت آن با هم.
تصویر­۶۷ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط نستعلیق، ورودی ایوان طلا به­طرف دارالسعاده، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳٫
تصویر­۶۸– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرار­گیری حروف ب در کتیبه.
تصویر ۶۹ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط نستعلیق، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، رقم محمد الموسوی، ۱۳۲۰ق، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر­۷۰– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرارگیری حروف عمودی در کتیبه.
تصویر­۷۱– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرار­گیری گرد اندام­ها در کتیبه.
تصویر­۷۲– ۳٫ ایجاد توالی در ترکیب کتیبه با بهره گرفتن از نوک تیز حروف.
تصویر ۷۳ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه مادر و بچه به­خط کوفی، آبخوری صحن جمهوری اسلامی، مجموعه زیارتی امام رضا­(ع)، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر ۷۴– ۳٫ ایجاد آهنگ بصری با قرارگیری افراشته­ها در کتیبه.
تصویر ۷۵– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط کوفی بنایی ساده، صحن هدایت، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، دوره معاصر، مأخذ­تصویر: نگارنده مهر ۱۳۹۳٫
تصویر­۷۶– ۳٫ ارتباط حروف و ایجاد چرخش در کتیبه بنایی.
۳ – ۴ کرسی
از مواردی که در خوشنویسی و تمامی کتیبه­ها دارای کاربرد فراوانی می­باشد استفاده از کرسی جهت چیدمان مناسب حروف در قاب کتیبه است، کرسی­بندی از اصولی می­باشد که همواره در خط و خوشنویسی کاربرد داشته­، به­ طوری­که برای نشستن اجزای گوناگون حروف، کلمات و رعایت توازن آ­نها نسبت به­هم در قاب­کتیبه همواره مورد استفاده قرار گرفته است. به­گفته حبیب الله فضایلی کرسی در اصطلاح معرف این است که در مصراع، سطر و یا جمله­ای، حروف و کلمات مشابه را برابر هم بنویسند و نیز کرسی همان برابر نوشتن و قرینه­سازی شکل­ها است و برای رعایت این قاعده از خط راست استفاده شده که معروف به­کرسی خط می­باشد. (فضایلی، ۱۳۶۲ب: ۸۰، ۱۰۳) و گفته شده که اصطلاح کرسی داشتن یعنی یکنواخت بودن (قلیچ خانی، ۱۳۸۸: ۳۱۳) رعایت کرسی­بندی به­حروف نظم و تعادل بخشیده و در چیدمان مناسب متن جایگاه خاصی دارد. در­کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) از ترکیب­های یک­کرسی، دو­کرسی و سه­کرسی در کتیبه­های طوماری که­ ­شامل کتیبه­های تک­ سطری، دو طبقه و سه طبقه می­شوند استفاده شده است، درباره این کتیبه­ها در فصل گذشته مطالبی عنوان شد. کرسی­بندی در کتیبه­هایی که به­ صورت قاب­بندی می­باشد نیز رعایت شده است. می­توان گفت کتیبه­های دو­کرسی و سه­کرسی بیشترین کاربرد را در این مجموعه زیارتی دارد، زیرا در اکثر­کتیبه­های طوماری و قاب­بندی مراعات شده است. کتیبه­هایی­که در قالب الواح وجود دارد، به­علت شکل ساختاری برخی از آنها، حروف و کلمات روی هم و به­ صورت طبقه­ای نگاشته شده ­اند در این دست از کتیبه­ها ­از کرسی­بندی بیشتری استفاده شده و دلیل آن هم شکل ساختاری کتیبه می­باشد. در تصویر ۷۶ – ۳ تا ­۸۰- ۳ نمونه­هایی از کرسی­بندی­های به­کار رفته در کتیبه­های مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) آمده است.
تصویر ۷۷ – ۳٫ نمونه ­ای کتیبه طوماری مادر و بچه به­خط ثلث و کوفی، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۷۸– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف.
تصویر­۷۹– ۳٫ نمونه ­ای کتیبه به­خط ثلث­، داخل نقاره­خانه صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، مأخذ­تصویر:آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر­۸۰– ۳٫ رعایت کرسی­بندی در کتیبه کمربندی دو طبقه، استفاده از دو کرسی اصلی جهت توازن حروف.

۷

بررسی تأثیر ساز وکارهای نظام راهبری شرکت بر هزینه‌های نمایندگی در شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران

۱۳۸۸

نوروش و
همکاران

نتایج تحقیق با فرض وجود ارتباط بین نسبت بدهی شرکتها با هزینه نمایندگی مطابقت ندارد

۸

بررسی اثر‌های نقدی آزاد و سهامداران نهادی بر مدیریت سود

۱۳۸۸

ساسان مهرانی و بهروز باقری

بین مدیریت سود و جریانهای نقد آزاد زیاد در شرکت‌ های با رشد کم، رابطه معنادار مستقیمی وجود دارد، اما رابطه معنا‌داری بین مدیریت سود و سهامداران نهادی در شرکتهای با جریانهای نقد آزاد زیاد و رشد کم پیدا نشد.

۹

بررسی رابطه بین اجزای ساختار حاکمیت شرکتی شامل ترکیب هیئت‌ مدیره، ساختار مالکیت و افشای اطلاعات شرکتهای پذیرفته ‌شده در بورس اوراق بهادار

۱۳۸۸

قائمی‌و شهریاری

نتیجه اینکه بین ترکیب هیأت ‌مدیره و عملکرد مالی شرکتها رابطه معناداری وجود ندارد. بین ساختار مالکیت و عملکرد مالی شرکتها نیز رابطه معناداری وجود ندارد، اما بین افشای اطلاعات و عملکرد مالی شرکتها رابطه معناداری وجود دارد.

۱۰

رابطه سه مکانیزم درونی (نسبت حضور اعضای غیر موظف در ترکیب هیات‌مدیره، حسابرس داخلی، شفافیت اطلاعاتی) و یک مکانیزم ‌بیرونی(سرمایه‌گذاران نهادی) را با عملکرد

۱۳۸۸

قنبری

نسبت اعضای غیر موظف در ترکیب هیات مدیره بر عملکرد تاثیری ندارد، وجود حسابرس داخلی رابطه­ای مستقیم و مثبت با عملکرد دارد، شفافیت اطلاعاتی رابطه­ای با عملکرد شرکت ندارد، سرمایه­گذار نهادی با عملکرد رابطه مستقیم و مثبت دارد.

۱۱

تاثیر‌بررسی‌سطح‌سازمانی،توانایی‌سرمایه‌‌گذاران برای برآورد جریان نقد آینده، براساس قابلیت پیش‌ بینی درآمدها

۲۰۱۳

احمدالدهماری و کو نور اسحاق اسماعیل

در زمان ارزشیابی شرکت، برآورد جریان نقد توسط سرمایه گذاران اهمیت بسیاری دارد زیرا این جریان نقد با کیفیت درآمد ادراک شده در ارتباط می باشد

۱۲

بررسی ارتباط بین مالکیت نهادی و عملکرد شرکتها

۲۰۱۳

تسایوگو

سرمایه‌گذاری نهادی در شرکتها ممکن است به سرمایه گذاران کمک کند تا مسائل نمایندگی حاصله از تفکیک مدیریت و مالکیت را کاهش دهند.

۱۳

اثر سیاست بدهی بعنوان مکانیزم حاکمیتی اصلی

شکل (۴-۱۴) نمای جانبی خرپا بر حسب m 95
شکل (۴-۱۵) نمای فوقانی خرپا بر حسب m 95
شکل (۴-۱۶) نمای تحتانی خرپا بر حسب m 95
شکل (۴-۱۷) نمای فوقانی خرپای زیر ریل بر حسب m 95
شکل (۴-۱۸) : قطار پردیس با ۶ واگن ۹۶
شکل (۴-۱۹) نمایی از پل مدل شده در نرم افزار Abaqus 97
شکل (۴-۲۰) شکل مود اول ارتعاش طبیعی پل ۹۸
شکل (۴-۲۱) اولین فرکانس طبیعی f1 نسبت به طول دهانه L پل‌های خرپایی فولاد ۹۹
شکل (۴-۲۲) سرعت قطار در برابر حداکثر خیز وسط دهانه ۱۰۰
شکل (۴-۲۳) موقعیت اعضای بحرانی در قاب اصلی خرپا ۱۰۱
شکل (۴-۴۲) حداکثر تنش اعضای خرپا در برابر سرعت قطار ۱۰۲
شکل (۴-۵۲) سرعت قطار در برابر حداکثر شتاب قائم وسط دهانه پل ۱۰۳
شکل (۴-۲۶) نمای جانبی خرپای سالم ۱۰۴
شکل (۴-۲۷) نمای جانبی خرپای با عضو بحرانی ۱ ۱۰۵
شکل (۴-۲۸) نمای جانبی خرپای با عضو بحرانی ۲ ۱۰۶
شکل (پ۱-۱) ابعاد خرپا ۱۱۶
شکل (پ۱-۲) ابعاد خرپا ۱۱۶
شکل (پ۱-۳) ابعاد خرپا ۱۱۶
شکل (پ۱-۴) ابعاد خرپا ۱۱۶
شکل (پ۱-۵) ابعاد مقاطع ۱۱۷
شکل (پ۱-۶) ستون‌های غیر منشوری در پل ۱۱۸
شکل شماره (پ۱-۷) مقطع ستون­ها ۱۱۹
شکل شماره (پ۱-۸) پارامترهای سطح مقطع ۱۲۰
شکل (پ۱-۹) نقشه آرماتورگذاری فونداسیون پل ورامین ۱۲۵
فهرست جداول
جدول (۳-۱) سرعت‌های تشدید برای تیر ساده با طول دهانه‌های مختلف۵۶] [ ۳۵

جدول (۳- ۲) سختی دینامیکی B طبق معادله (۳-۱۱) و رگرسیون خطی  ۴۲
جدول (۳-۳) اولین فرکانس طبیعی پل‌های راه آهن، رگرسیون توانی  ۴۳
جدول (۳-۴) ضریب  در رابطه اندرکنشی [۸] ۵۰
جدول (۳-۵) ضرایب اصلاح [۷] ۵۳
جدول (۳-۶) مقادیر مشخصه برای الگوهای بارگذاری  و  [۹] ۵۵
جدول (۳-۷) HSLM-A [9] 61
جدول (۳-۸) کاربرد HSLM-A و HSLM-B [9] 62
جدول (۳-۹) درصد میرایی سازه [۹] ۶۳
جدول (۳-۱۰) سطوح راحتی مسافر و حدود شتاب قائم [۶] ۶۵
جدول (۴-۱) مشخصات مصالح ۷۹
جدول (۴-۲) : اطلاعات کامل ابعاد ترنست پردیس بر حسب mm [58] 81
جدول (۴-۳) محاسبات وزن هر چرخ بر حسب ton [58] 82
جدول (۴-۴) اطلاعات سیستم تعلیق بوژی زیمنس [۵۸] ۸۲
جدول (۴-۵) سرعت‌های پیشنهادی برای قطارهای سریعالسیر در تحلیل ۸۷
جدول (۴-۶) زمان لازم برای عبور و تحلیل ۹۸
جدول (۴-۷) مقادیر مجاز پارامترهای کنترل صلاحیت باربری پل ۱۰۰
جدول (۴-۸) سرعت قطار در برابر حداکثر خیز وسط دهانه ۱۰۰
جدول (۴-۹) نیروی داخلی اعضای بحرانی در هر سرعت ۱۰۱
جدول (۴-۱۱) سرعت قطار در برابر حداکثر شتاب قائم وسط دهانه پل ۱۰۳
جدول (۴-۱۲) مقادیر نیروهای داخلی موجود در عضو بحرانی ۱ ۱۰۵
جدول (۴-۱۳) مقادیر نیروهای موجود در عضو بحرانی ۲ ۱۰۷
جدول (۴-۱۴) تنش حداکثر عضو بحرانی پل با حذف عضو بحرانی مرحله قبل ۱۰۷
جدول (پ۱-۱) سطح مقطع المان منشوری معادل ۱۲۲
جدول (پ۱-۲) سختی پیچشی ستون منشوری معادل ۱۲۴
فصل اول: مقدمه

موارد متعددی وجود دارد که جریان آب در یک راستا عبور کند. یک سطح زمین پوشیده شده با یک تراز آب قرار گرفته در عمق مشخص را در نظر می‌گیریم (شکل ۲-۳)، که پوشش سطحی از هر جریان عمودی آب از سطح زمین جلوگیری می‌کند. فشارهای آب حفره­ای تحت شرایط تعادل استاتیکی نسبت به سطح سفره آب منفی هستند.
هد فشار حفره­ای آب منفی است و نسبت به عمق توزیع خطی دارد (خط ۱) دامنه تغییرات آن برابر هد آب زیرزمینی (ثقلی) است و نسبت به سطح سفره آب اندازه گیری می‌شود. به عبارت دیگر هد هیدرولیکی (هد آب ثقلی بعلاوه هد فشار حفره­ای آب) در سراسر پروفیل خاک صفر است. این بدین معنی است که تغییر در هد و به همان صورت تغییر در گرادیان هیدرولیکی برابر صفر است. بنابراین جریان آب در راستای عمودی نمی‌تواند وجود داشته باشد. (q_wy=0)

اگر پوشش از سطح زمین برداشته شود سطح خاک در محیط سخت می‌شود. تغییرات محیط زیستی می ­تواند جریان در راستای عمودی تولید کند و در نتیجه پروفیل هد فشار حفره­ای آب منفی تغییر می‌کند. تبخیر حالت پایدار می‌تواند به بیشتر منفی شدن فشار حفره­ای آب منجر شود همانگونه که در خط ۲ در شکل (۲-۳) نشان داده شده است. هد هیدرولیکی از وقتی که هد ثقلی ثابت می‌ماند، به یک مقدار منفی تغییر می‌کند. هد هیدرولیکی یک توزیع غیر خطی از مقدار صفر در تراز سفره آب زیر زمینی به مقدار منفی‌تر در سطح زمین دارد. فرض این است که سطح سفره آب در یک ارتفاع ثابت باقی می‌ماند. توزیع غیر خطی در پروفیل هد هیدرولیکی در اثر تغییر ویژه در ضرب نفوذپذیری می‌باشد. آب در راستای کاهش هد هیدرولیکی جریان می­یابد. به عبارت دیگر جریان از سطح سفره آب زیر زمینی به سمت بالا (سطح زمین) جریان می‌یابد. دبی به سمت بالای ثابت آب به شکل مثبت برای تبخیر حالت پایدار در نظر گرفته شده است. نفوذ حالت پایدار باعث جریان آب به سمت پایین می‌شود. فشار حفره­ای آب منفی از شرایط تعادل استاتیکی افزایش می‌یابد. این شرایط توسط خط ۳ در شکل (۲-۳) بیان شده است. پروفیل هد هیدرولیکی با یک مقدار مثبت در سطح زمین شروع می‌شود و در سطح سفره آب زیر زمینی به صفر کاهش می‌یابد. بنابراین در نفوذحالت پایدار، آب به سمت پایین با یک دبی (شار) منفی ثابت جریان می‌یابد[۱] (Fredlund et al, 1993).

تعادل استاتیکی و شرایط جریان رژیم پایدار در ناحیه با فشارهای حفره­ای منفی
حالت جریان یک بعدی بالا شامل شرایط مرزی دبی می‌باشد. یک نرخ پایدار از تبخیر یا نفوذ می ­تواند به عنوان شرط مرزی در سطح زمین استفاده شود. سطح سفره آب به عنوان شرط مرزی پایین عمل می‌کند و یک هد فشار حفره­ای آب صفر، ارائه می‌دهد. روش حالت پایدار اندازه گیری ضریب نفوذپذیری در آزمایشگاه نیز به روش جریان یک بعدی است [۱] (Fredlund et al, 1993).

• قانون دارسی در خاک‌های غیراشباع

در خاک‌های اشباع داریم:
v =−k.i
مطالعات و آزمایشات نشان داده است که رابطه فوق برای خاک‌های غیراشباع نیز قابل استفاده است با این تفاوت که در خاک‌های غیراشباع، k یک عدد ثابت نیست (البته مقدار ضریب k برای خاک‌های اشباع نیز در پروسه تحکیم اندکی تغییر می‌کند) و با تغییرات درصد رطوبت و یا مکش حفره‌ای، این ضریب تغییر می­ کند. در خاک‌های غیراشباع، در یک درصد رطوبت ثابت، آب فقط از مجاری که با آب پر شده‌اند می‌تواند حرکت نماید و حفراتی که با هوا پر شده‌اند جریان آب را هدایت نمی­کنند، پس می‌توان آنها را مانند فاز جامد در نظر گرفت. در این صورت خاک را می‌توان مانند یک خاک اشباع با درصد رطوبت و تخلخل کمتر در نظر گرفت. پس می­توان نشان داد که در شرایطی که درصد رطوبت در طی انجام یک آزمایش ثابت باقی بماند، رابطه دارسی همانند خاک‌های اشباع در خاک‌های غیراشباع نیز معتبر است [۳] (Fredlund, et al, 1993). نتایج این آزمایشات در شکل (۴-۴) نشان داده شده است. این منحنی‌ها نشان می‌دهند که به ازای یک درصد رطوبت ثابت و به ازای گرادیانهای متفاوت، ضریب نفوذپذیری خاک ثابت است. یعنی مشابه خاک‌های اشباع در خاک‌های غیراشباع نیز نرخ جریان آب متناسب با گردایان هیدرولیکی است؛ ولی در خاک‌های غیراشباع ضریب نفوذپذیری با تغییرات درصد رطوبت تغییر خواهد کرد.

بررسی آزمایشگاهی قانون دارسی برای جریان آب در خاک‌های غیراشباع

• ضریب نفوذپذیری خاک‌های غیراشباع

همچنان که گفته شد در خاک‌های غیراشباع، آب از میان حفراتی که با آب پر شده‌اند جریان می‌یابد؛ بنابراین درصد حفراتی که با آب پر شده‌اند حائز اهمیت هستند. هنگامی که خاک اشباع، غیراشباع می‌شود. آب اول از حفرهای بزرگ‌تر و لبه مرز تخلیه می‌شود و هوا سریعاً جای آن را می‌گیرد. در نتیجه بقیه آب در حفرهای ریزی که دارای پیچ و خم زیادی هستند، باقی می‌ماند و اگر آب بخواهد از این توده خاک عبور کند مجبور است که از این حفرهای ریز عبور نماید و در نتیجه با کاهش درجه اشباع، ضریب نفوذپذیری به شدت کاهش می‌یابد (شکل ۲-۵). بنابراین در خاک‌های غیراشباع، نفوذپذیری تابعی از درجه اشباع و تخلخل خاک است. همچنین پارامتر مکش حفره‌ای تأثیر زیادی بر درجه اشباع و در نتیجه ضریب نفوذپذیری خاک دارد. افزایش مکش حفره‌ای باعث کاهش فشار آب منفذی شده که در نتیجه آن، آب از حفرهای خاک بیرون رانده شده و لذا آب فضای کمتری برای عبور خواهد داشت و در نتیجه ضریب نفوذپذیری کاهش خواهد یافت. اثر مکش ماتریک بر روی درجه اشباع در شکل (۴-۶) نشان داده شده است [۳] (Fredlund, et al, 1993).

مراحل غیراشباع شدن خاک بر اثر خروج تدریجی آب و کاهش درجه اشباع به جهت افزایش مکش ماتریک
آزمایشات انجام گرفته بر روی تأثیرات مکش حفره‌ای بر روی درصد رطوبت و ضریب نفوذپذیری نشانگر رفتار هیسترسیس در چرخه‌های متوالی افزایش مکش حفره‌ای (خشک کردن خاک) و کاهش مکش حفره‌ای (خیس کردن خاک) است. این رفتار هیسترسیس در نمودار ضریب نفوذپذیری بر حسب درصد رطوبت مشاهده نمی‌شود و این همان یکتایی ضریب نفوذپذیری، به ازای درصد رطوبت معین می‌باشد (شکل ۲-۷) و (شکل ۲-۸) [۳] (Fredlund, et al, 1993).

اثر مکش ماتریک بر روی درجه اشباع
از آنجائیکه میزان تمایل آب برای ورود و خروج از حفرهای ریز، به علت وجود تنش‌های کشش سطحی، تحت فشار ثابت بسیار متفاوت است، این رفتار هیسترسیس در خاک‌های ریزدانه بیشتر است. رفتار هیسترسیس ضریب نفوذ پذیری در چرخه‌های افزایش و کاهش درصد رطوبت، در تحلیل‌های ناپایدار می‌تواند تأثیر گذار باشد. از آنجائیکه ضریب نفوذپذیری در خاک غیراشباع کاهش می‌یابد، سرعت جریان در خاک‌های غیراشباع نسبت به خاک‌های اشباع بسیار کمتر خواهد بود و لذا در این نوع خاک‌ها، جریان همواره در حالت لایه‌ای باقی خواهد ماند و در نتیجه قانون دارسی در خاک‌های غیراشباع خدشه دار نخواهد شد.

تغییرات ضریب نفوذپذیری و درصد رطوبت نسبت به مکش ماتریک

۸۸٫۹۲ میلیارد دلار

میزان صادرات محصولات نفتی

۲۷۴٫۹ هزار بشکه در روز

میزان ذخایر اثبات شده نفت

۱۳۷٫۶۲ میلیارد بشکه

میزان تولید محصولات پتروشیمی

۱۵۸۷٫۰ هزار بشکه در روز

میزان ذخایر اثبات شده گاز

۲۹۶۱۰ میلیارد متر مکعب

میزان مصرف محصولات پتروشیمی

۱۷۷۶٫۱ هزار بشکه در روز

منبع: خواجه پور، حسین، دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی انرژی،چشم انداز انرژی ایران،دانشگاه صنعتی شریف، زمستان ۱۳۹۲^[۱]
بر اساس آمارهای موسسه مطالعات بین المللی انرژی، کشور جمهوری اسلامی ایران به ترتیب با در اختیار داشتن ۹/۱۰ و ۲/۱۸ درصد از ذخایر نفت جهان و خاورمیانه و قرار گرفتن در منطقه ای نفت خیز جایگاه ارزنده ای در جهان دارد که پس از عربستان در سازمان کشورهای صادر کننده نفت (اوپک) از نظر ذخایر و تولید در رده دوم قرار دارد.^[۲] همچنین ایران با در اختیار داشتن ۲۹ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی بعد از کشور روسیه در رده دوم جهانی قرار دارد و در خاورمیانه همچنان در رتبه اول جای گرفته است.^[۳] اگر میزان ذخایر گاز را به معادل بشکه نفت تبدیل کنیم، ایران رتبه اول را در مجموع ذخایر نفت و گاز منطقه خاورمیانه خواهد داشت.^[۴] البته با وجود داشتن ذخایر فراوان نفت و گاز در مرحله تولید هنوز ایران به جایگاه واقعی خود نرسیده است. نکته مثبتی که می توان برای کم بودن میزان تولید نفت ایران، بر شمرد این است که تولید کم ایران در مقایسه با میزان منابع نفتی آن نشان دهنده قدرت آتی ایران در تولید نفت است. با تولید معادل سال ۲۰۰۷ خود می تواند تا ۸۷ سال دیگر تولید خود را ادامه دهد در حالی که رقبای نفتی ایران عمر تولید کمتری خواهند داشت. قدرت تولید آمریکا (با ۱۲ سال)، روسیه (با ۲۲ سال) و عربستان (با ۶۷ سال) کمتر از ایران است. برخی از متخصصان بازار نفت نیز بر این باورند که ایران قصد دارد ظرفیت بالای خود را در ذخایر نفتی خود نگه دارد تا قیمت نفت به میزان مورد نظر ایران برسد.^[۵]

عرضه انرژی اولیه در سال­های اخیر روندی افزایشی داشته است البته میزان تولید نفت خام و سایر حامل­های انرژی مانند برق­آبی، خورشیدی و بادی در سال ۱۳۹۱ نسبت به سال ۱۳۹۲ کاهش داشته است ولی تولید گاز غنی رو به افزایش بوده است که این موضوع را در شکل۴ به وضوح می­توان مشاهده نمود. در هر صورت سهم تولید زغال­سنگ، سوخت­های سنتی، برق آبی، خورشیدی و بادی در تولید انرژی اولیه در سال ۱۳۸۷ حدود ۶۹/۰ درصد بوده است که نسبت به سایر کشورها بسیار پایین می­باشد.^[۶]با توجه به اهمیت حوزه منابع نفتی به عنوان سرمایه ملی موضوع پژوهش حاضر سناریوهای توسعه منابع نفتی تا ۱۴۰۴ می­باشد لذا در ابتدا اولویت­های بالادستی نفت مورد بررسی قرار می­گیرد و در بخش بعد سناریوهای موجود را بررسی می­ شود.
۲-۳-۱ سیاست خارجی انرژی گرا
تاریخ دگرگونی های توسعه صنعت نفت در کشور، از زمانی که نفت برای اولین بار در ایران استخراج شد و بعد ها با ملی شدن صنعت نفت و نهایتا کودتای ۲۸ مرداد در ایران ادامه پیداکرد، شواهد تاریخی غیر قابل انکاری برای اثبات ارتباط سیاست خارجی و انرژی است. در ۵ سال پیش از انقلاب اسلامی در ایران، با رشد تولید نفت ایران و افزایش قیمت نفت، باز هم سیاست خارجی ایران در قبال کشور های مصرف کننده انرژی بخصوص آمریکا، تاثیر زیادی بر اقتصاد و سیاست بین الملل ایران داشت. تا جایی که در سنجش ارتباط انرژی و سیاست، این مساله یکی از مهمترین علل ورشکستگی اقتصاد ایران و ایجاد زمینه رشد انقلاب اسلامی در ایران دانسته می شود.^[۷] پس از انقلاب اسلامی نیز با سیاست های دولت درباره صادرات نفت و تحریم صادرات به برخی از کشورها، سیاست بین الملل اقتضای شرایط جدیدی برای توسعه انرژی در ایران داشت. بعد ها بروز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، ایران را مجددا به صادرات نفت سوق داد. به طور کلی روند تاریخی نفت ایران، مملو از به هم تنیدگی های این صنعت با سیاست خارجی و بین الملل می باشد.^[۸] تا جایی که طبق نظر بسیاری از صاحب نظران داخلی ایران، بزرگترین مشکل توسعه صنعت نفت ایران، نه تنها تقابل گرا بودن سیاست خارجی ایران با کشور های خریدار نفت و یا دارای تکنولوژی برتر توسعه این صنعت در جهان است، بلکه عدم پایداری سیاست خارجی ایران در سطح بین الملل و درباره این کشور هاست.^[۹] راه حلی که پیشنهاد بسیاری از این صاحب نظران است، ایجاد یک پایگاه تصمیم گیری کلان و بلند مدت در انرژی در قالب سند های چشم انداز بلند مدت با ضمانت اجرای قابل اتکا است تا این تصمیمات از حالت فرد محوری و تاثیر پذیری از تحولات کوتاه مدت سیاست داخلی و یا خارجی خارج شود.
نمونه تاثیرات ناپایداری سیاسی در ایران بر توسعه صنایع نفت و گاز، ریسک بالای سرمایه گذاری در ایران است. به نحوی که به عنوان مثال شرکت های بین المللی سود تضمین شده سرمایه گذاری خود در کشور های رقیب ایران در تولید انرژی مانند قطر، عربستان سعودی، عراق، خلیج مکزیک و … را بالاتر ارزیابی می کنند. حتی در صورتی که این سرمایه گذاری در ایران با توجه به ریسک سرمایه توجیه پذیر باشد، قوانین بین المللی مانند تحریمات سیاسی ایالات متحده و یا قطع نامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد این شرکت ها را از سرمایه گذاری در ایران باز می دارد.^[۱۰]به عنوان مثال، این تحریم ها باعث شد که تعداد زیادی از شرکت های نفت و گاز بین المللی جهان، از همکاری با ایران سر باز زنند. جدید ترین این شرکت ها، شرکت بین المللی Vitoil و شرکت نفت روسی Lukoil می باشند که از بازار ایران خارج شدند.^[۱۱] با وجود ان تحریم ها، در مقابل نیز شرکت های Repsol اسپانیا و شرکت Royal Dutch Shell نیز به دلیل تاخیر زمانی در انجام پروژه، از ادامه همکاری در پروژه های طرح توسعه پارس جنوبی، از طرف دولت ایران، منع شدند و این فاز ها نیز به شرکت شبه دولتی قرارگاه خاتم الانبیاء سپرده شد. دولت ایران به سایر شرکت های خارجی حاضر در این طرح توسعه نیز، درباره جدیت زمانی این پروژه ها اخطار داده است.^[۱۲]
این عدم همکاری ها شاید از لحاظ تکنولوژی، با تکیه بر توان داخلی قابل جبران (البته با کمی از دست دادن زمان) باشد، اما از لحاظ سرمایه مورد نیاز برای این بخش ها، فشار زیادی را بر کشور تحمیل می کند. فشاری که با گفتمان استکبار ستیزی بعد از انقلاب ایران، انتظار آن می رفت که شکل گیرد، اما با گذشت ۳۱ سال از وقوع انقلاب تحمل این فشار ها و هزینه های پرداختی در قبال این تحریم ها به چالش کشیده شده است و بسیاری از صاحبنظران این عرصه که در گذشته در فعالیت های دولت نیز حضور داشته اند، تعامل سازنده با کشور هایی که روزی به عنوان کشور های استکبار طلب از آنها نام برده می شد، حتی به قیمت عقب نشینی از ارزش های ایدئولوژیکی که در آرمان ها انقلاب تعریف شده بود، برای هموار کردن مسیر توسعه اقتصادی کشور، لازم می دانند.^[۱۳] البته لازم به ذکر است که وجود تعامل با کشور های جهان برای پیشبرد اهداف توسعه یک قانون زندگی در اجتماع است. مثلاً توسعه مخازن مشترک نفت و گاز و ایجاد شرایط تولید صیانتی از این ذخایر، نیاز مند ایجاد محیط تعامل سازنده با کشور های همسایه می باشد. رشد نفوذ ایران در جوامع و سازمان های بین المللی انرژی و سیاسی و تحولات منطقه ای و فرا منطقه ای بدون شک مسیر رشد اقتصادی کشور را هموار تر می کند. همین مساله باعث شده است که در سند چشم انداز ۲۰ ساله ایران، بر اساس تعامل سازنده در روابط سیاست خارجی استوار است.
دو نگاه به سیاست خارجی ایران می تواند وجود داشته باشد. نگاه نخست بر اساس دیپلماسی سنتی استوار بوده که به موضوعات و مفاهیم سیاسی و دیپلماتیک توجه و علاقه بیشتری نشان می دهد. نگاه دیگر سیاست خارجی مبتنی بر انرژی است،که البته به معنای واگذار کردن سیاست خارجی به وزارت نفت و یا نیرو نیست بلکه به مفهوم سیاست خارجی است که دیپلماسی انرژی و بخصوص نفت در آن نقش اول و اساسی را داشته باشد. مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، سیاست خارجی باید با اولویت به چهار دسته از کشورها نگاه نماید:
۱-کشورهای همسایه،
۲-کشورهای مسلمان
۳-کشورهای غیر متعهد و یا جهان سوم و یا در حال توسعه
۴-کشورهایی که به نوعی نیازهای سیاسی، اقتصادی، نظامی ایران را برطرف کنند.
سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر با اولویتهای اساسی ذیل مواجه است:
۱ـضرورت توجه ویژه به نوسازی و توسعه کشور و تامین سطح قابل توجهی از رفاه مادی و معنوی برای عموم جامعه که این امر جز با اعمال یک سیاست خارجی همه جانبه و مبتنی بر اعتمادسازی متقابل با همکاری مؤثر، امکان پذیر نیست.
۲ـحفظ اسلام ومنافع اسلامی با سیاستهای اسلامی بر محور ژئوپلیتیک اسلام و در جهت تعمیق اهداف استراتژیک
۳ـ حضور فعال و مؤثر در تعاملات بین‌المللی با هدف ایجاد تشکل‌های همکاری منطقه ای وبین‌المللی برای ممانعت از تثبیت نگرش‌های هژمونیک.
۴ـ توجه به تبیین همه جانبه و اعمال ظرفیت‌های جامع قانون اساسی در امور داخلی و خارجی کشور برای حل مسائل پیش رو در سیاست خارجی امری ضروری است. زیرا با توجه به جایگاه خاص قانون اساسی در تصمیمات و سیاستگذاری‌های کلان ملی و بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران که در فصل دهم آن نگاه به سیاست خارجی بر اساس اصول مهم آزادی (در داخل) و استقلال (در خارج) تعریف و تبیین شده است، آزادی و استقلال دو الزام ملی برای نهادینه شدن مردم سالاری دینی در نظام جمهوری اسلامی است. لذا بر پایه شعارمحوری واصلی مردم در انقلاب اسلامی (استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی) آزادی پیش نیاز سیاست داخلی، و استقلال نیز پیش نیاز سیاست خارجی برای استمرار مردم سالاری دینی در قالب جمهوری اسلامی است. بنابراین، از آنجایی که رفتار سیاست خارجی و جهت گیری‌های استراتژیکی کشورها بایستی بر اساس شرایط و واقعیات پیرامون با درک درست از تحولات بین‌المللی تبیین گردند، امروزه توجه جامع به تبیین متناسب و بکارگیری ظرفیتهای همه جانبه قانون اساسی، امری ضروری است^[۱۴].
بر این اساس روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران در فضایی که امنیت انرژی مسلط است، می تواند در آن چند معیار از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد. اولین آنها این است که عموما کشورهای همسایه ایران تولیدکننده نفت و گاز هستند. دوم آنکه تقاضا برای نفت و گاز عمدتا در کشورهایی است که روابط ایران با آنها خالی از مشکل نیست. مطلب دیگر ظرفیت سازی در بخش های بالادستی صنایع انرژی است. در این زمینه ایران نیازمند همکاری شرکت های نفت و گاز بین المللی است. عمده این شرکت ها در کشورهایی که باز با ایران روابط نه چندان مستحکمی دارند، مستقرند. ایران نیازمند سرمایه گذاری های جدید در صنایع نفت و گاز خود است. سرمایه های بزرگ و در خور صنایع بالادستی نفت و گاز دراختیار شرکت های بین المللی نفتی است. همچنین فنآوری های جدید این عرصه و مدیریت کارآمد به این شرکت ها مربوط می گردد. مدیریت کارآمد به معنای آن است که پروژه در موقع مقرر و با هزینه های پیش بینی شده به اتمام برسد.
یکی از راه هایی که ایران می تواند ضریب امنیت ملی خود را افزایش دهد، توجه به سیاست خارجی مبتنی بر امنیت انرژی است. تصور نمائید که ایران کشوریست که گاز خود را به پاکستان و هند صادر می نماید، گاز از ترکمنستان وارد می نماید و گاز خود را به ترکیه و اروپا ارسال می کند. نفت خام قزاقستان، روسیه و آذربایجان را از طریق نکا تحویل گرفته و در پالایشگاه های شمال کشور مصرف و نفت معوض را در جنوب به مشتریان آن کشورها تحویل می دهد. دارای خطوط لوله از دریای خزر تا خلیج فارس است. گاز به ارمنستان، آذربایجان و نخجوان می فروشد و درصدد یافتن راهی جدید برای ارسال گاز از طریق گرجستان و اوکراین به اروپاست. نفت خام به عراق می فروشد و فرآورده از این کشور خریداری می کند. گاز مصرفی شارجه از حوزه سلمان تامین می شود و به سایر کشورها از طریق دریا نفت و یا گاز طبیعی مایع صادر می نماید.
در یک تصویر دیگر ایران کشوری است که با همسایگان خود دارای تعامل در زمینه انرژی نیست. تنها به معاملات سنتی در زمینه ارسال نفت از طریق کشتی بسنده می نماید. سئوال این است که کدامیک از دو تصویر امنیت ایران را بیشتر تامین می نماید. کاملا روشن است که ایجاد شبکه های منطقه ای برای استفاده از مزیت های ایران در زمینه انرژی خود زیربنای محکمی برای تامین امنیت کشور و جلوگیری و یا محدود سازی تهدیدات کشورهای مخالف ایران است. به نظر می رسدکه در ارتباط با امنیت انرژی در آینده در بخش تولید همچنان رقابت مابین ۴ منطقه عمده تولید نفت و گاز یعنی خلیج فارس، روسیه، دریای خزر و غرب آفریقا ادامه یابد. در بخش مصرف نیز رقابت بنظر می رسد که اصول حاکم بر دیپلماسی انرژی ایران می تواند شامل موارد زیر باشد:
-در چارچوب سیاست های منطقه ای نظام، یکی از محورهای حضور و همکاری ایران با کشورهای منطقه می تواند حول محور انرژی شکل بگیرد.
-ایران باید تولید نفت خود را ارتقاء بخشد. بدون هیچگونه تردیدی منشا قدرت ایران در بازارهای بین المللی از مقدار تولید روزانه نفت و گاز این کشور نشات می گیرد.
-ظرفیت سازی از اهداف همه کشورهای تولید کننده است. ظرفیت تولید نفت و گاز ایران متناسب با ذخائر نفت و گاز این کشور نمی باشد.
-برای ایجاد ظرفیت یک میلیون بشکه در روز به تولید نفت ایران بصورت متوسط به ۱۵ میلیارد دلار نیاز است. بازار انرژی یک بازار سرمایه بر است.
-سهم ما در بازار جهانی باید در گاز نیز به دومین کشور ارتقا یابد.
-ایران سهم خود را از سرمایه گذاری های جدید، فنآوری های پیشرفته انرژی و خطوط لوله باید طلب کند.
-همپوشانی بین کشورهای مصرف کننده و تولید کننده می تواند از سیاست های حوزه انرژی برای پی گیری باشد.