- از موالی.
- چگونه سرورشان شد؟
- با همان چه که عطاء با آن، سروری یافت.
- آری شایسته همین است. سرور مصریان کیست؟
- یزید بن ابی حبیب.
- از تازیان است یا از موالی؟
- از موالی.
- سرور شامیان کیست؟
- مکحول.
- از تازیان است یا از موالی؟
- از موالی؛ برده ای است که بانویی از قبیله «هذیل» آزادش کرده است.
- سرور مردم جزیره( بین النهرین در عراق) کیست؟ میمون بن مهران.
- از تازیان است یا از موالی؟
- از موالی.
- سرور خراسانیان کیست؟
- ضحاک بن مزاحم.
- از تازیان است یا از موالی؟
- از موالی.
- سرور مردم بصره کیست؟
- حسن بصری.
- از تازیان است یا از موالی؟
- از موالی.
- ای وای سرور کوفیان کیست؟
- ابراهیم نخعی. از تازیان است یا از موالی؟
- از تازیان است.
وای بر تو زُهری اندوهم را فرو نشاندی. به خدا سوگند، در این سامان، موالی بر عرب سروری خواهند کرد، تا آن جا که به نامشان بر فراز منبرها، خطبه بخوانند و تازیان زیردستشان بمانند.
ای امیرالمؤمنین داستان این است که این سروری، برخاسته از دین است هر کس آن را پاس دارد، سروری خواهد کرد و هرکس تباهش کند، بر زمین خواهد خورد»^[۴۸۴].
حسن بصری که پدر او از اهل میسان و از موالی به شمار می­آمد، در تقوا و پرهیزگاری مانند نداشت، صوفیان او را یکی از سرحلقه­های تصوف می­شمردند و معتزلی­ها او را از خود می­دانستند، او فقیهی زیرک و دانشمند بود که در تمام قضایا از روی علم و دانش حکم و فتوی می­داد.
فیلیپ حتی، در تاریخ عرب می­نویسد: حسن بصری، در علم حدیث، مقامی والا داشت، زیرا اعتقاد عموم بر آن بود که وی هفتاد تن از کسانی را که در پیکار بدر شرکت کرده بودند، شخصاً می­شناخت و اغلب نهضت­های دینی را که در اسلام پدید شد، بدو نسبت توانیم داد. صوفیان به همه دوران­ها، زهد و تقوای او را سرمشق می­کردند و اهل سنت هرگز از تکرار اقوال و احادیث او باز نمی­مانند. حتی معتزلیان نیز او را یکی از بزرگان خود می­دانستند.
ابن خلکان چنین می­نویسد که: «هنگامی که خبر مرگ حسن شایع شد، همه مردم بصره به تشییع او آمدند و کسی باقی نماند تا به نماز عصر یا جهت امامت آن به مسجد رود.^[۴۸۵] وی آشکارا با بنی­امیه مخالفت می­کرد و آنها را کافر و گمراه و بی دین می­خواند.
یکی دیگر از فقهای بزرگ موالی در زمان بنی امیه، بود که پدرش غلام انس بن مالک بود و مانند حسن بصری، از اسیران ناحیه میسان به شمار می­رفت. ابن سیرین، علم خود را از انس بن مالک و زید بن ثابت فرا گرفته بود. او محدثی راستگو و فقیهی عادل به شمار می­آمد. فرقی که با حسن داشت این بود که حسن بصری صریح اللهجه و زودرنج و تند مزاج و در اظهار عقاید و نظرات سیاسی بی باک بود ولی بالعکس، ابن سیرین خنده­رو و بشاش و حلیم و بردبار بود.^[۴۸۶]
سعید بن جبیر نیز از عالمان کوفه بود که به کمک عبدالرحمن بن اشعث بر ضد حجاج بن یوسف قیام کرد و پس از شکست ابن­اشعث، فقیه مزبور به دستور حجاج کشته شد؛ و با آنکه حجاج هزاران نفر را به قتل رسانده بود، به اندازه قتل این عالم مبارز مورد تنفر شدید مردم واقع نشد. علاوه بر حسن بصری و ابن سیرین و سعید بن جبیر، علما و دانشمندان دیگری از موالی در نقاط مختلف به سر می­بردند که علم و تقوا و فضیلت آنها زبانزد خاص و عام بود.
برای کسانی که در تاریخ اسلام و سرگذشت اشخاص یا نحله­های مذهبی، فکری و علمی مطالعه می­ کند و به ملیت افراد عنایت داشته باشد به خوبی روشن است که بیشترین پرچمداران دانش­ها و معارف اسلامی یا وابسته به آن را ایرانیان تشکیل می­ دهند.

در مورد علوم ادبی، چنان که می­دانیم، تقریباً همه رشته­ های گوناگون آن را موالی ایرانی یا عرب­های ایرانی تبار در بر می­گیرند و غیرایرانی در برابر آنان حکم یک اقلیت را پیدا می­ کند. در مورد علوم قرآنی نیز، تقریباً حکم همین است.
شمار راویان آثار شریعت مصطفوی(ص) و یاران حدیث و فقه دینی، که ایرانی یا ایرانی عرب­نژاد و یا ایرانی­تبار هستند، آن­قدر فراوان و بسیار است که تقریباً بخش مهم مخروط مذهب شیعه را تشکیل می­دهد به گونه ­ای که اگر آنها را حذف کنیم دیگر کسی درحد اعتنا نمی­ماند و حتی در مورد متن­ها و کتاب­هایی که در این بخش تألیف نموده ­اند می­توانیم به جرأت ادعا کنیم که اگر این متون را نادیده بگیریم از شیعه خبر و اثری نیست. زیرا همه این متن­ها از آنِ ایرانیان شیعه است.
کتاب­های مبنا در فقه و شریعت اسلام براساس مذهب شیعه، چهار کتاب اصلی از چهار مؤلف ایرانی به شرح زیر است:
۱٫الکافی، در هشت جلد که دو جلد آن در اصول دینی و پنج جلد در فروع و احکام و یک جلد در موضوعات دیگر است که مؤلف آن ابوجعفر، محمد بن یعقوب کلینی رازی( م: ۳۲۹ ه) اهل کلین از توابع ری می­باشد.
۲٫من لا یحضره الفقیه(معروف به من لا یحضر) که مؤلف آن ابوجعفر، محمد بن علی بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق( م۳۸۱ه) می­باشد.
۳و ۴) التهذیب و الاستبصار، که مؤلف آن دو ابوجعفر، محمد بن الحسن الطوسی( م: ۴۶۰ه) می­باشد؛ وی کتاب دیگری نیز به نام المبسوط دارد.
۳-۶-۱- جدول شمار راویان موالی در کتاب الرجال شیخ طوسی