«از تنبلی بپرهیزید، زیرا که آدم تنبل حقّ خدا را ادا نمی‌کند.»
یُرْوَی عَنْ سَیِّدِنَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ أَنَّهُ لَمَّا کَانَ یَفْرُغُ مِنَ الْجِهَادِ یَتَفَرَّغُ لِتَعْلِیمِ النَّاسِ وَ الْقَضَاءِ بَیْنَهُمْ فَإِذَا فَرَغَ مِنْ ذَلِک اشْتَغَلَ فِی حَائِطٍ لَهُ یَعْمَلُ فِیهِ بِیَدِهِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِک ذَاکِرُ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۱۰۰، ص ۱۶)
«روایت می‌کنند که امیرالمؤمنین (ع) هنگامی که از جهاد فراغت پیدا می‌کرد، به آموزش مردم و داوری کردن میان ایشان می‌پرداخت؛ و چون از این تکلیف می‌آسود، در باغچه‌ای که داشت با دست خود کار می‌کرد و در هنگام کار ذکر می‌گفت.»
با نگاهی به روایات دیگر معصومین (ع) مشاهده می‌شود که ایشان نیز به این مسأله توجه کرده و احادیث متعددی در این باره فرموده‌اند. تعدادی از این روایات در زیر آورده شده:
پیامبر (ص) فرمودند:
کُلُوا مِن کَدِّ أیدِیَکُم (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۶۶، ص ۳۱۴)
«از دسترنج خود بخورید.»
درباره پیامبر (ص) نقل شده که:
کَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا نَظَرَ إِلَی الرَّجُلِ فَأَعْجَبَهُ فَقَالَ هَلْ لَهُ حِرْفَهٌ فَإِنْ قَالُوا لَا قَالَ سَقَطَ مِنْ عَیْنِی قِیلَ وَ کَیْفَ ذَاک یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا لَمْ یَکُنْ لَهُ حِرْفَهٌ یَعِیشُ بِدِینِه (نوری، ۱۴۰۸ ق، ص ۲، ص ۴۱۵)
«هر گاه پیامبر اکرم (ص) به مردی نگاه می‌کرد و از او خوشش می‌آمد می‌پرسید: کاری دارد؟ اگر می‌گفتند: نه، می‌فرمود: از چشمم افتاد. پرسیدند: ای پیامبر خدا چرا چنین است؟ فرمود: برای این‌که مؤمن اگر حرفه‌ای نداشته باشد با دینش زندگی می‌کند (و به نام دین، بار دوش این و آن می‌شود).‌»

پیامبر (ص) - به روایت امام صادق (ع) - فرمودند:
مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أَلْقَی کَلَّهُ عَلَی النَّاس (حر عاملی، ۱۴۰۹ ق، ج ۱۲، ص ۱۸)
هر کس بار زندگی خویش را بر دوش دیگران نهد ملعون است.
در مدینه مرد ولگردی بود که مردمان را به خنده می‌انداخت؛ امام سجاد (ع) فرمود:
قُولُوا لَهُ: إنَّ للَّهَ یَوماً یُخسَرُ فیهِ المُبطِلُونَ (سفینه البحار، بی‌تا، ج ۱، ص ۸۸)
«به او بگویید: خدا را روزی است (روز رستاخیز)، که باطل‌گرایان و ولگردان در آن زیان خواهند دید.»
امام باقر (ع) از قول پیامبر خدا (ص) فرمود:
لَا تَحِلُ الصَّدَقَهُ لِغَنِی وَ لَا لِذِی مِرَّهٍ سَوِی وَ لَا لِمُحْتَرِفٍ وَ لَا لِقَوِی قُلْنَا وَ مَا مَعْنَی هَذَا قَالَ لَا یَحِلُّ لَهُ أَنْ یَأْخُذَهَا وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَی أَنْ یَکُفَّ نَفْسَهُ عَنْهَا (حر عاملی، ۱۴۰۹ ق، ج ۶، ص ۱۶۰)
«صدقه دادن به ثروتمند روا نیست، و همچنین به نیرومند تندرست، و به صاحب حرفه، و به انسان قادر بر کار. (اصحاب گفتند:) پرسیدیم: مقصود از این سخن چیست؟ فرمود: بر کسی که می‌تواند از گرفتن صدقه خودداری کند، گرفتن آن حلال نیست.»
همچنین در روایتی دیگر فرمودند:
الْکَسَلُ یَضُرُّ بِالدِّینِ وَ الدُّنْیا (حرانی، ۱۳۶۳، ص ۲۱۹)
«تنبلی به دین و دنیا آسیب می‌رساند.»
امام صادق (ع) از پیامبر (ص) نقل فرموده‌اند که فرموده است:
… إِنَ أَصْنَافاً مِنْ أُمَّتِی لَا یُسْتَجَابُ لَهُمْ دُعَاؤُهُمْ … وَ رَجُلٌ یَدْعُو عَلَی غَرِیمٍ ذَهَبَ لَهُ بِمَالٍ فَلَمْ یَکْتُبْ عَلَیْهِ وَ لَمْ یُشْهِدْ عَلَیْهِ وَ رَجُلٌ یَدْعُو عَلَی امْرَأَتِهِ وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ تَخْلِیَهَ سبیل‌ها بِیَدِهِ وَ رَجُلٌ یَقْعُدُ فِی بَیْتِهِ وَ یَقُولُ رَبِّ ارْزُقْنِی وَ لَا یَخْرُجُ وَ لَا یَطْلُبُ الرِّزْقَ فَیَقُولُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ عَبْدِی أَلَمْ أَجْعَلْ لَک السَّبِیلَ إِلَی الطَّلَبِ وَ الضَّرْبِ فِی الْأَرْضِ بِجوارحَ صَحِیحَه… (کلینی، ۱۳۶۹، ج ۵، ص ۶۷)
گروه‌هایی از امّت من دعایشان مستجاب نمی‌شود:… و (یکی) مردی که در خانه می‌نشیند و می‌گوید: پروردگارا! روزی مرا برسان! و به طلب روزی بیرون نمی‌رود. خدای بزرگ به او می‌گوید: «ای بنده من! مگر بدن سالم به تو ندادم، تا دنبال کار روی و روزی خود را به دست آوری؟…».
همچنین فرمودند:
لَا تَکْسَلُوا فِی طَلَبِ مَعَایِشِکُمْ فَإِنَّ آبَاءَنَا کَانُوا یَرْکُضُونَ فِیهَا وَ یَطْلُبُونَهَا (حر عاملی، ۱۴۰۹ ق، ج ۱۷، ص ۶)
«در طلب روزی و معاش خودتان تنبلی نکنید؛ و بدانید که پدران ما برای طلب معاش می‌دویدند و می‌کوشیدند (و کلّ بر دیگران نمی‌شدند) …»
اعْلُم یَا مُفَضَّلُ … جُعِلَ الْخُبْزُ مُتَعَذِّراً لَا یُنَالُ إِلَّا بِالْحِیلَهِ وَ الْحَرَکَهِ لِیَکُونَ لِلْإِنْسَانِ فِی ذَلِک شُغُلٌ یَکُفُّهُ عَمَّا یُخْرِجُهُ إِلَیْهِ الْفَرَاغُ مِنَ الْأَشَرِ وَ الْعَبَث…‌ (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۳، ص ۸۷)
«بدان ای مفضّل! خدا (به دست آوردن) نان را دشوار قرار داده است که جز با تدبیر و حرکت به آن دسترس پیدا نمی‌شود، تا در این کار برای انسان شغلی فراهم شود، که او را از پیامدهای بیکاری، یعنی سبک‌سری و بیهودگی بازدارد.»
امام کاظم (ع) فرمودند:
قَالَ أَبِی لِبَعْضِ وُلْدِهِ إِیَّاکَ وَ الْکَسَلَ وَ الضَّجَرَ فَإِنَّهُمَا یَمْنَعَانِکَ مِنْ حَظِّکَ مِنَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَه (حر عاملی، ۱۴۰۹ ق، ج ۱۷، ص ۶۱)
پدرم به یکی از پسرانش گفت: «از تنبلی و بی‌حوصلگی بپرهیز، زیرا که این دو، تو را از رسیدن به بهره دنیا و آخرتت باز می‌دارند.»
با توجه به روایات بالا نتیجه می‌گیریم که فرهنگ‌سازی در زمینه کار و تلاش و مذمت بیکاری - که یکی از علل به وجود آمدن فقر است - باید جزء برنامه‌های فقرزدایی حکومت باشد و علاوه بر این اقدامات اجرایی لازم نیز در جهت اشتغال زایی و فعال شدن نیروی کار جامعه انجام شود.
ب) حسن تدبیر و تقسیم کار درست در جامعه
هر مسئولی در هر جایگاهی که قرار دارد باید کارها و ریزمسئولیت‌هایش را به افرادی بسپرد که تخصص لازم برای انجام آن کار و مسئولیت را داشته باشد، در غیر این صورت نه تنها کارها به نحو احسن اجرا نشده و پیشرفتی خاصی صورت نمی‌گیرد، بلکه موجب افول اقتصاد هم خواهد شد.
امام علی (ع) فرمودند:
التَّدْبِیرُ نِصْفُ الْمَعُونَه (تمیمی، ۱۴۱۰ ق، ج ۱، ص ۱۵۱)
«تدبیر و مدیریت، نصف مخارج و مؤونه است.»
لَا فَقْرَ مَعَ حُسْنِ تَدْبِیر (تمیمی، ۱۴۱۰ ق، ج ۶، ص ۴۳۷)
«با حسن تدبیر، فقری وجود ندارد و باقی نمی‌ماند.»
حُسْنُ التَّدْبِیرِ یُنْمِی قَلِیلَ الْمَالِ وَ سُوءُ التَّدْبِیرِ یُفْنِی کَثِیرَه (تمیمی، ۱۴۱۰ ق، ج ۳، ص ۳۸۷)
«مدیریت درست، مال کم را رشد می‌دهد و مدیریت نادرست، مال بسیار را نابود می‌گرداند.»
از احادیث بالا برداشت می‌شود که از نگاه امیرالمؤمنین (ع) حسن تدبیر و مدیریت صحیح و هوشمندانه خصوصاً در مسائل کلان اقتصادی بسیار مهم است. با نگاهی به سیره پیامبر (ص) متوجه می‌شویم که ایشان نیز از این مسأله غافل نبوده‌اند. جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید:
أَنَّ النَّبِی ص أَمَرَ الْاغنیا بِاتخاذِ الْغَنَمِ وَ أَمَرَ الْفُقَرَاءَ بِاتخاذِ الدَّجَاج (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۶۲، ص ۱۰)
«رسول خدا (ص) اغنیا را به پرورش گوسفند امر می‌کرد و فقرا را به مرغداری و پرورش طیور.»
علامه مجلسی در زیر این روایت نوشته است: در روایت حضرت (ص) چنین دارد:
عِندَ اتِّخاذِ الاغنیا الدُّجاجَ یَأذَنُ اللّهُ تَعالی بِهَلاک القُرَی-اَی- أنَّ الاغنیا إذا ضَیَّقُوا عَلی الفُقَراءِ فی مَکاسِبِهِم وَ خالِطوُهُم فِی مَعَایِشِهِم تُعَطَّلُ سَعیُهُم وَ هَلَکُوا وَ فِی هَلاک الفُقَراءِ بَوارٌ وَ فی ذلِک هَلاک القُری وَ بَوارُها (مجلسی، ۱۴۰۳ ق، ج ۶۵، ص ۱۰)
«هنگامی که اغنیا به کار مرغداری مشغول شوند، خداوند هلاکت قریه‌ها را اعلام می‌کند؛ یعنی وقتی اغنیا با این کارشان، عرصه کسب و کار را بر فقرا تنگ کردند و شغلشان را از ایشان گرفتند و آنان را بیکار کردند، فقرا هلاک می‌شوند و این به معنای کسادی کار فقیران و نابودی آنان است؛ و با هلاکت فقرا، جوامع نیز هلاک می‌شوند.»
از این کلام روشن می‌شود که حسن تدبیر و تقسیم کار درست در جامعه بسیار مهم بوده و عدم رعایت آن‌ها در جامعه می‌تواند باعث بیکاری و به دنبال آن فقر گروهی از مردم شود. هر کس باید در پست یا مسئولیتی قرار بگیرد که تخصص و توانایی لازم در آن را دارد. این امر باعث می‌شود جامعه به رشد و شکوفایی برسد و از نهایت پتانسیل موجود در جامعه رعایت شود، و علاوه بر آن با سپردن کارهای ساده‌تر به قشر ضعیف جامعه، از بیکار شدن عده‌ای از مردم که مهارت یا تخصص خاصی ندارند جلوگیری بنماید.
ج) کار آفرینی و ایجاد فرصت‌های شغلی
امیر مؤمنان علی (ع) که وارث وضعیت نابسامان اقتصادی بودند، برای ریشه‌کن کردن فقر و تنگدستی تلاش فراوان کردند؛ زیرا به خوبی می‌دانستند که اقتصاد با اعتقادات و دین مردم ارتباط مستقیم دارد، همان‌گونه که نبی اکرم (ص) می‌فرمایند:
کَادَ الْفَقْرُ أَنْ یَکُونَ کُفْرا (کلینی، ۱۳۶۹، ج ۳، ص ۴۱۷)
«فقر نزدیک به کفر است.»
امیرالمؤمنین (ع) در این زمینه به فرزندش (محمد حنفیه) فرمودند:
یا بُنَی إِنِّی أَخَافُ عَلَیْک الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنْهُ فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَهٌ لِلدِّینِ مَدْهَشَهٌ لِلْعَقْلِ دَاعِیَهٌ لِلْمَقْت (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۵۳۲)