شیخ مفید نیز در کتاب مقنعه ضمن بیان همین مطلب که زن در دیه اعضا و جوارح با مرد مساوى است تا به ثلث دیه برسد و وقتى به ثلث رسید به نصف دیه مرد برمى‏گردد به قطع انگشتان مثال مى‏زند که تا قطع سه انگشت دیه زن با مرد برابرى مى‏کند و وقتى چهار انگشت قطع شد دیه زن نصف مى‏شود و مى‏گوید بعد از رسیدن به ثلث، میزان دیه برمى‏گردد به اصل دیه زن که نصف دیه مرد است و مى‏گوید سنت پیامبر(ص) بر این حکم قرار گرفته و اخبار و روایات از ائمه(ع) بر این امر متواتر است.
این حدیث - جُدای از اشکال سندی آن که در طریق عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ (- رجالیون شیعه وی را به مذهب کیسانیه و وقف نسبت داده اند که بعدها برگشته است. البته در باره وی تعریف هایی هم مانند وکالت امام پیش از تغییر مذهب نقل شده است) .
نکته قابل توجه این که این حدیث جنجالی و مشکوک به خاطر فردی که تحولات اعتقادی کیسانی و وقف داشته می خواهد آیه قرآن را پس از یک قرن و نیم بعد تخصیص بزند، و بگوید آن اراده استعمالی منظور این اراده جدی بوده است. حقیقتاً اگر راوی آن هم اگر ثقه باشد، جرئت زیادی می خواهد.آنچه آمده- مخالف با عقل است: دیه برای پیشگیری از جرم و تدارک خسارت است، چگونه فردی اگر سه انگشتش قطع شود، خاطی باید سی شتر بدهد و اگر چهار انگشت رسید، تنزل کند و باید بیست شتر بدهد؟

مقدس اردبیلى(م۹۹۳ق)، از فقیهان شیعه، پس از نقل این حکم مى‏گوید: این حکم مشهور است، ولى هم برخلاف قواعدى است که در باب دیه از روایات نقل شده و هم برخلاف عقل است زیرا عقل اقتضا مى‏کند که دیه چهار انگشت‏بیش از دیه سه انگشت‏باشد، یا لااقل از آن کمتر نباشد، در حالى که اینجا کمتر شده است. آنگاه مى‏گوید: البته قرار دادن بیست شتر برای دیه چهار انگشت، موافق قاعده است، زیرا با فرض نصف بودن دیه زن نسبت ‏به مرد طبیعى است که دیه چهار انگشت که در مرد چهل شتر است، در زن بیست‏ شتر باشد.
آنچه باید روشن شود، این است که چه حکمتى در زیادتر قرار دادن دیه دو انگشت و سه انگشت از نصف و مساوى قرار دادن آن با مرد بوده است؟ البته محقق اردبیلى به پاسخى نرسیده است; ولى با توجه به روایت ابان بن تغلب و آنچه در ذیل آن روایت در مورد تعرض به ابان به خاطر روى آوردن به قیاس از امام(ع) نقل شده مى‏گوید: در این روایت ‏به بطلان قیاس اشاره رفته، در حالى که در واقع در اینجا مفهوم موافق یا مفهوم اولویت مطرح شده است و معلوم مى‏شود استناد به مفهوم موافقت و عمل کردن بر طبق آن نیز بر طبق این روایت دچار مشکل شده، زیرا عقل بحسب ظاهر چنین حکم مى‏کند که اگر دیه قطع سه انگشت، سى شتر بود، به طریق اولى در قطع چهار انگشت ‏حداقل باید همان سى شتر باشد و نمى‏تواند کمتر باشد. در حالى که نص این روایت‏ خلاف آن را مى‏گوید. پس معلوم مى‏شود که نمى‏توان در توسل به مفهوم موافقت و اولویت نیز جرات کرد; زیرا اى بسا حکمت‏خفیه‏اى وجود دارد که ما بر آن دست نیافته‏ایم^[۱۳۷] .به هر حال مقدس اردبیلى با همه ایراد و تردید در اعتبار سند روایت، آن را پذیرفته و تعبدا قبول کرده است. اما آیا چنین تعبدی درست است؟ اتفاقاً احتیاط آن است که تضییع حقوق نشود، نه اینکه تعبداً پذیرفته شود . برخی در باره این کلام اردبیلی گفته اند: در حالى که قبول تعبدى احکام فرعى آن هم در زمینه مسائلى اجتماعى بدون اینکه بتوان براى آن توجیه عقلى و منطقى داشت، صحیح به نظر نمى‏رسد و با روح بیان احکام اسلامى که مبتنى بر مصالح مردم و جامعه است و آن مصلحت نمى‏تواند یک امر دست نیافتنى و نامکشوف باشد، سازگارى ندارد.
در خصوص روایت ابان بن تغلب به نظر مى‏رسد با توجه به تردیدى که حداقل در یکى از رُوات سلسله سند آن، یعنى عبدالرحمان بن حجاج بنابه گفته محقق اردبیلى - به شرحى که قبلا ذکر شد- وجود دارد و مغایرت آن با قواعد نقلى و فهم عقلى، نمى‏تواند روایت مزبور مستند و مورد عمل قرار گیرد، به خصوص که چگونگی بیان روایت هم به گونه‏اى است که صحت صدور آن را زیر سؤال مى‏برد.
در باره حدیث ابان بن تغلب برخی از مراجع معاصر اشکالات دیگری گرفته و حجیت آن را زیر سئوال برده اند.
۱- تعبیرهایی که ابان در باره حکم و خطاب به امام صادق گفته: «وَ نَقُولُ الَّذِی جَاءَ بِهِ شَیْطَانٌ»، با شخصیت و جلالت ابان در خطاب به امام ناسازگار می آید.
۲- در حدیث آمده این کار قیاس است، در حالی که اگر دو انگشت دست قطع شود، باید ۲۰ شتر پرداخت شود و اگر سه انگشت دست قطع شود، ۳۰شتر و اگر ۴ انگشت، ۴۰شتر فهم عرفی است و نه قیاس و در فقه موارد آن بسیار است و فقها از این فهم عرفی استفاده می کنند.
۳- این شیوه از بیان که به جای اقناع مخاطب و ذکر علل تقریب حکم، به اینگونه پاسخ داده شود: مَهْلًا یَا أَبَانُ…إِنَّکَ أَخَذْتَنِی بِالْقِیَاسِ، بر خلاف روش ائمه در بیان قانون است. از این رواین روایت بر خلاف مبنای عقلایی و اگر از امام صادر شده باشد، احتمالاً از روی تقیه صادر شده است زیرا هم سئوالش و هم جوابش دارای مشکل است^[۱۳۸] از مناقشات موردی که بگذریم، می توان گفت که انطباق موضوع بر قیاس پس از مناقشات سندی، شاید مهم ترین اشکال مفهومی این حدیث باشد.
در مورد دیه جنین روایتهای مختلفی وجود دارد:^[۱۳۹]
الف)در کتاب ظریف از حضرت علی (ع) آمده است : دیه جنین صد دینار است و منی مرد تا وقتی جنین شود پنج جزء دارد ،اگر روح در آن ندمیده باشد صد دینار . خداوند انسان را از سلاله یعنی نطفه آفرید . پس نطفه یک جزء است سپس علقه دو جزء است سپس مضغه سه جزء است سپس استخوان که چهار جزء است و هنگامی که گوشت آن را فرا بگیرد جنین می شود که پنج جزء دارد و دیه آن صد دینار می شود بنابر این برای نطفه یک پنجم دیه یعنی بیست دینار و برای علقه دو پنجم دیه یعنی چهل دینار و برای مضغه سه پنجم دیه یعنی شصت دینار و برای استخوان چهار پنجم دیه یعنی هشتاد دینار و هر گاه گوشت بروید صد دینار دیه آن است و اگر روح در آن بدمد یک نفس کامل می شود که چنانچه پسر باشد هزار دینار و اگر دختر باشد پانصد دینار دیه آن است و اگر خنثی باشد نصف دیه ی پسر و نصف دیه دختر را می برد.
ب)عبد الصالح (ع) فرمود:جنین در رحم مادر به تدریج بوجود می آید تا چهل روز نطفه است و سپس تا چهل روز دیگر مضغه است که در نطفه چهل دینار و در علقه شصت دینار و در مضغه هشتاد دینار و هر گاه بر استخوان گوشت بروید صد دینار است . و خداوند فرمود که ما آن را خلقتی دیگر دادیم فتبارک الله احسن الخالقین (یعنی روح در جنین دمیده است )اگر جنین پسر باشد دیه کامل و اگر دختر باشد دیه یک زن را می برد .
ج)امام صادق (ع) فرمود: دیه جنین پنج جزء دارد یک پنجم یعنی بیست دینار برای نطفه و دو پنجم یعنی چهل دینار برای علقه و سه پنجم یعنی شصت دینار برای مضغه و چهار پنجم یعنی هشتاد دینار برای استخوان است و هر گاه جنین کامل شود صد دینار دیه آن است و اگر روح در آن دمیده شده باشد دیه آن هزار دینار یا ده هزار درهم است اگر پسر باشد و اگر دختر باشد پانصد دینار است اگر زن حامله کشته شود و معلوم نگردد جنین او پسر است یا دختر نصف دیه زن و نصف دیه مرد پرداخت می شود.
روایتها ی زیادی در این زمینه نقل شده است که از نظر مقدار دیه با یکدیگر اختلاف دارند اما به خاطر ضعفی که در سند برخی از آنها است و محتوی برخی از آنها با موازین و قواعد دیه سازگار نیست بسیاری از انها متروک مانده اند اما روایتهایی که با مضمون ماده ۴۸۷ قانون مجازات اسلامی یکی است مورد عمل مشهور فقها قرار گرفته است .
همان گونه که در تبصره بند پنجم و در بند ششم ماده ۴۸۷ امده است دیه جنین پسر و دیه جنین دختر تا زمانی که به حد دمیدن روح نرسیده است مساوی است و این مورد نظر مشهور فقهای شیعه است اما مرحوم شیخ طوسی دیه جنین دختر را حتی اگر به مرحله دمیدن روح نرسیده باشد نصف دیه جنین پسر دانسته است«دیه جنین ، در نزد ما با توجه به جنس خودش حساب می شود پس اگر جنین پسر باشد یک دهم دیه پسر به آن تعلق می گیرد ، اگر زنده باشد و اما اگر دختر باشد یک دهم دیه دختر به آن تعلق می گیرد^[۱۴۰] .
لازم به ذکر است که از لحا ظ پزشکی ضوابط مختلفی برای تعیین مراحل رشد جنین پیش بینی شده است : نطفه سن جنین تا حدود دو هفته است علقه که خون بسته شده است سن جنین تا حدود چهار هفته است مضغه که جنین به صورت گوشت در آمده است تا حدود هشت هفته است عظام که به صورت استخوان در امده است تا حدود دوازده هفته سن اوست جنینی که گوشت و استخوان بندی ان تمام شده و روح دمیده شده و جنس آن که پسر باشد یا دختر است قابل تشخیص می باشد از شانزده هفته به بالا عمر نموده است^[۱۴۱].
از آنجا که فقهای اهل سنت و امامیه در نصف بودن دیه زن نسبت به مرد باهم تا حدود زیادی اتفاق نظر دارند به همین دلیل بر آن شدیم که نظر فقهای دو گروه را در یک بخش جمع بندی کنیم .
قرآن کریم درباره ی مقدار دیه بین زن ومرد ساکت است و آن چه می تواند مستند و مدرک برای تعیین اندازه دیه آنها قرار گیرد ، اصول و قواعد کلی اسلامی ، روایت خاص و اجماع است .
در مورد دیه نفس :
اما دراین قسمت دو روایت را ذکر می کنیم یکی بر برابری دیه بین زن ومرد صدق می کند و دیگری بر نصف بودن دیه بین زن ومرد صادق است .
این روایت را شیخ حر عاملی در ابتدای کتاب الدیات از کتاب وسائل الشیعه آورده است . عبدالرحمان بن حجاج می گوید : شنیدم که ابن ابی لیلی می گفت : دیه در دوران جاهلیت یکصد شتر بود . رسول خدا همان را امضا کرد . سپس بر گاوداران دویست گاو و بر گوسفند داران یکهزار گوسفند و برصاحبان طلا ، هزار دینار و بر صاحبان درهم ده هزار درهم و بر مردمان یمن ، دویست حله (قطعه پارچه ) مقرر کرد. واما روایت دوم؛ ما در این جا ،هم روایت را ذکر می کنیم و هم ایرادی را که بر این روایت از سوی یکی علما متاخر گرفته شده است را بیان می داریم :
محمد بن یعقوب ، عن علی بن ابراهیم ، عن محمد بن عیسی ، عن یونس عن عبدالله مسکان عن ابی عبدالله (ع) می فرماید : قال« دیه المراه نصف دیه الرجل» امام صادق در روایتی فرمود دیه زن نصف دیه مرد است .
ایراد گرفته شده : این روایت گرچه از جهت دلالت تمام است و هیچ خدشه ای در آن راه ندارد ، ولی از جهت سند با مشکل مواجه هست . ؛ زیرا از یک سو در سند این حدیث ، محمد بن عیسی از یونس نقل روایت می کند و محمد بن الحسن الولید روایات او را – آن گاه که به تنهایی ناقل باشد – مردود شمرده است .از سوی دیگر وثاقت محمد بن عیسی بن عبید محل خلاف و تردید است ؛ چرا که شیخ طوسی ، سید بن طاووس ، شهید ثانی ، محقق وگروهی دیگر وی را تضعیف کرده اند و نجاشی او را توثیق کرده است و پس از تعارض جرح و تعدیل ، اقوی ترک عمل به این روایت است .
در مورد دیه اعضا وجراحات چنین آمده است:
مطابق این روایت ، امام صادق (ع) در پاسخ ابو بصیر که از ایشان در مورد حکم جراحات پرسیده بود ، فرمودند : جراحات زن همانند جراحات مرد است تا زمانی که به یک سوم دیه برسد پس هنگامی که به یک سوم دیه رسید (دیه ) جراحت مرد نسبت به دیه جراحت زن دو برابر می شود .
دومین دلیلی که نصف بودن دیه زن نسبت به دیه مرد اقامه شده ، اجماع فقهاست . در این مورد هم فقها متاخر و هم فقهای متقدم با اجماع بر نصف بودن دیه بین زن ومرد تاکید دارند .
نظرات اساتید و علمای متاخر در مورد تفاوت دیه بین زن ومرد اینگونه است :
در میان مراجع تقلید معاصر آیت الله صانعی وآیت الله جناتی به طورکامل دیه زن ومرد را برابر می دانند . آیت الله مکارم شیرازی نیز متعقدند علت عدم برابری دیه زن و مرد ( مسئله اقتصادی ) نان آور بودن مردان نه تفاوت انسانی وآیت الله موسوی بجنوردی ومحقق داماد هم نظری شبیه به همین نظر را دارند .
نویسنده کتاب نقد الحاق با توضیحاتی که در مورد مفهوم دیه می دهد وبیان می دارد : حال که ثابت شد دیه نمی تواند خون بها باشد پس زیاد بودن آن دلیل برتری ارزش نیست وکم بودن آن نیز دلیل کم ارزشی نمی شود .اگر دیه مرد از دیه زن بیشتر است ، دلیل بر این نیست که مرد دارای ارزش بیشتری است و یا زن از ارزش کمتری برخوردار است . پس دلیل زیاد یا کم بودن دیه چیست ؟ دلیل این امر « بر اساس روایت عدل که یونس بن عبد الرحمان از علی بن موسی الرضا (ع) نقل می کند ، دلیل بر عدم مسئولیت مادی زن در خانواده است .» چون زن هیچ گونه وظیفه مادی از جهت تامین مخارج در منزل ندارد ، بلکه این وظیفه به عهده ی شوهر است دیه اوبیشتر از دیه زن است ؛ یعنی مبنای دوبرابر بودن دیه مرد نسبت به دیه ی زن یک امر مادی است ، نا این که بیانگر ارزش معنوی باشد . ممکن است گفته شود اگر زن مسئولیتهای خانواده بر عهده داشته باشد مقدار دیه اش مثل مرد می شود ؛ در جواب باید گفت :خیر ؛ چون در اسلام وظایف ومسئولیتها به حسب طبیعت و فطرت تقسیم شده و زن در این خصوص مسئولیتی ندارد . وادامه می دهد که « ممکن است گفته شود : زن را در تامین مخارج منزل و نیز پرداخت دیه به عنوان عاقله (جز عاقله محسوب گردد) شریک بدانیم تا دیه و همچنین ارث او برابر مرد گردد ، و دیگر هیچ گونه شائبه تبعیض در کار نباشد ؟
وظایف و به تبع آن حقوق ، با توجه به توانایی ها ، ظرفیت ها و قابلیت ها تقسیم می شوند. وبا توجه به ضعیف بودن قدرت بدنی زن نسبت به مرد و همچنین روحیات و جسم لطیف و ظریف زن ، کارهایی که نیاز به دقت ،ظرافت ،سلیقه خوش و غیره دارد به عهده ی زن ، از این رو کار کردن برای تامین مخارج و نیازها بر عهده ی مرد است ، و نیز نفقه به عهده اوست .
این که ما زن را موظف کنیم همچون مرد هر روز ۷-۸ ساعت کار بکند و در طول ۳۰-۴۰سال این کار را مدام انجام دهد ، برای این که نفقه او بر دوش مرد نباشد ودر نتیجه دیه ی او ( در صورتی که کشته شود و یا جراحتی به او وارد گردد که موارد آن در طول زندگی بسیار نادر است ) و سهم الارث او با مرد مساوی می گردد، این دفاع از حقوق زن است ، یا مکلف کردن زن به تکالیفی که فوق توان و قدرت اوست ؟
نوسینده کتاب زن در آئینه جمال بیان می دارد که « از دیگر شبهاتی که بر اثر عدم توجه به معیار های ارزشی قرآن کریم ورسوخ فرهنگ جاهلی و غربی در ذهنها و بیانها بر آن تکیه می شود ، تفاوت دیه زن ومرد است . برای پاسخ به شبهه یاد شده ذکر یک مقدمه ضروری است و آن این که معیار ارزیابی انسان در اسلام ، دیه نیست تا تمایز زن ومرد به آن خلاصه شود و نیز معیار دیه در اسلام ، ارزش معنوی انسان مقتول نیست ، بلکه دیه صرفاً بدلی مادی برابر بدن مادی است .
وهمچنین ایشان در بخش راز اختافات دیه زن ومرد به ذکریک حدیث می پردازد و بیان می دارد که « ابوهاشم جعفری نقل کرده است : شخصی از حضرت امام حسن عسگری (ع) پرسید : چرا زن بیچاره ی ضعیف باید یک سهم داشته باشد و مرد توانا دو برابر بگیرد ، حضرت فرمود : چون هزینه ی سنگین حضور در جبهه های جهاد و نفقه های خانواده و تاوان مالی اقوام – مانند پرداخت دیه مقتولی که توسط یکی از اقوام به قتل رسیده است فقط به عهدهی مردان است . ونویسنده ادامه می دهد علت نصف بودن دیه زن نسبت به مرد به این دلیل است که مردها در مسائل اقتصادی معمولاً بیشتر از زنها بازدهی اقتصادی دارند .
آقای جمال خندان کوچکی در سرخط روزنامه اعتماد ملی و در اندر حکایت تساوی دیه زن ومرد بعد از ذکر مسائلی در این موضوع یک نتیجه گیری کلی کرده و گفته است : « علی ای حال نظر به این که قرآن مجید صرفاً به پرداخت دیه جهت کشته شدن غیر عمد « مومنین » اشاره نموده و در روایات منقول از رسول آکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) نیز دیه غیر مسلم نه تنها در مقابل دیه مردان مسلمان بلکه در مقابل دیه زنان مسلمان نیز بسیار ناچیز است و درحال حاضر مطابق مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام مقررات تساوی دیه بین مسلمانان و غیر مسلمانان حاکم و جاری گردیده و بدین ترتیب هم اکنون دیه یک مرد غیر مسلمان دو برابر دیه یک زن مسلمان بوده که البته وجاهت شرعی آن مورد تردید است و همچنین با لحاظ تحولات شگرف اجتماعی و اقتصادی دنیای کنونی و نقش موثر زنان در اقتصاد جامعه و اداره خانواده به نظر می رسد وقت آن فرا رسیده است که قانونگذار جمهوری اسلامی همانند موضوع تساوی دیه مسلمان وغیر مسلمان به تساوی دیه میان زن ومرد حکم نموده و یا این که لااقل پیشنهاد اخیر دکتر الهام وزیر دادگستری و سخنگوی دولت و عضو حقوقدانان شورای نگهبان مبنی بر تکلیف ادارات بیمه جهت پیش بینی قرار دادی پرداخت مساوی دیه زن ومرد را مورد توجه قرار دهد
مبحث دوم : رویکرد حقوقی تأثیر جنسیت در دیه
خون بها یا دیه‌، اساساً در مورد قتل یا جرح غیر عمدی تعلق می‌گیرد و در صورت عمد نیز امکان دارد ولی دم یا مجنی علیه از مجازات قصاص بگذرد و به گرفتن خون‌بها رضایت دهد. بدیهی است که در این صورت مجازات قصاص به خون‌بها تبدیل می‌شود. ماده‌ی ۲۵۷ قانون مجازات اسلامی می‌گوید: «قتل عمد موجب قصاص است. لیکن با رضایت ولی دم و قاتل به مقدار دیه‌ی کامله یا به کمتر یا زیادتر از آن تبدیل می‌شود.» در ماده‌ی ۲۹۷ همان قانون آمده است: «دیه‌ی قتل مرد مسلمان یکی از امور ششگانه‌ی ذیل است که قاتل در انتخاب هر یک از آن‌ها مخیر می‌باشد و تلفیق آن‌ها جایز نیست:
۱ـ یکصد شتر سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشد
۲ـ دویست گاو سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشد
۳ـ یکهزار گوسفند سالم و بدون عیب که خیلی لاغر نباشد
۴ـ دویست دست لباس سالم از حله‌های یمن
۵ـ یکهزار دینار مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر دینار یک مثقال شرعی طلا به وزن ۱۸ نخود است
۶ـ ده هزار درهم مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر درهم به وزن ۶/۱۲ نخود نقره می‌باشد
همان قانون که مواد خود را از فقه شیعه‌ی اثنا عشری گرفته‌، دیه‌ی قتل زن را چه قتل عمدی و چه غیر عمدی نصف دیه‌ی مرد قرار داده است^[۱۴۲]. ماده‌ی ۳۰۰ قانون یاد شده می‌گوید: «دیـه‌ی قتل زن مسلمان خـواه عمدی خـواه غـیر عمدی، نصف دیه‌ی مرد مسلمان است.»
ماده‌ی ۴۸۷ در مورد دیه‌ی سقط جنین می‌گوید: «دیه‌ی سقط جنین به ترتیب زیر است:
۱ـ دیه‌ی نطفه که در رحم مستقر شده بیست دینار
۲ـ دیه‌ی علقه که خون بسته‌ است چهل دینار
۳ـ دیه‌ی مضغه که به صورت گوشت درآمده است شصت دینار
۴ـ دیه‌ی جنین در مرحله‌ای که به صورت استخوان در آمده و هنوز گوشت نروییده است هشتاد دینار
۵ـ دیه‌ی جنین که گوشت و استخوان بندی آن تمام شده و هنوز روح در آن پیدا نشده یکصد دینار
۶ـ دیه جنین که روح در آن پیدا شده است اگر پسر باشد دیه‌ی کامل و اگر دختر باشد نصف دیه‌ی کامل و اگر مشتبه باشد سه ربع دیه‌ی کامل خواهد بود»
در این ماده‌ی قانونی دیه‌ی جنین تا قبل از پیدا شدن روح برای پسر و دختر به نحو مساوی مقرر گشته ولی پس از دمیده شدن روح در آن، دیه‌ی دختر نصف دیه‌ی پسر دانسته شده است .
که در تحریر الوسیله ج ۲-القول فی اللواحق ، الاول ، فی الجنین ، مبانی تکمیله المنهاج الصالحین حضرت ایت الله خویی ج ۲ کتاب الدیات مسأله ۳۷۹ ؛استفتائات جدید حضرت ایت الله مکارم شیرازی ج ۱ ص ۴۰۳ سوال ۱۳۴۴ ؛جامع المسائل حضرت ایت الله فاضل ج ۱ ص ۵۴۷ سوال ۱۹۴۶ نیز به نصف بودن دیه جنین دختر نسبت به پسر پس از ولوج روح اشاره شده است .
قانون مجازات اسلامی در مورد دیه‌ی جراحات و دیه‌ی اعضا، راه دیگری را در پیش گرفته است که حالت مرحله‌ای دارد. بدین معنا که تا یک مقدار, دیه‌ی مرد و زن مساوی است و بیش تر از آن مقدار، دیه‌ی زن نصف دیه‌ی مرد محسوب می‌شود. ماده‌ی ۳۰۱ قانون مجازات اسلامی مقرر می‌دارد: «دیه زن و مرد یکسان است تا وقتی مقدار دیه به ثلث دیه‌ی کامل برسد، در آن صورت دیه‌ی زن نصف دیه‌ی مرد است.» همین روش مرحله‌ای را در مورد قصاص عضو نیز اتخاذ نموده ولی ماده‌ی ۲۷۳ مقرر داشته است: در قصاص عضو، زن و مرد برابرند و مرد مجرم به سبب نقص عضو یا جرمی که به زن وارد نماید به قصاص عضو مانند آن محکوم می‌شود، مگر این که دیه‌ی عضوی که ناقص شده ثلث یا بیش از ثلث دیه‌ی کامل باشد که در آن صورت زن هنگامی می‌تواند قصاص کندکه نصف دیه‌ی آن عضو را به مرد بپردازد .

۵-۲-۲ ) رده بندی شیمیایی کاکس و همکاران :
نمودار مجموع‌آلکالن(O₂K+O₂Na) نسبت به سیلیس(_۲SiO)کاکس^۲ و همکاران ۱۹۷۹ به منظور جداسازی سنگ های آذرین استفاده شده است)شکل ۵-۲) .
۱- Le Base
۲- COX
۶۰
فصل پنجم ژئوشیمی
همچنین ویلسون به منظورارائه یک طبقه بندی مقدماتی سنگ های آذرین از آن استفاده نمود. مطابق این نمودار نیز تمام نمونه‌های مورد مطالعه در محدوده بازالت قرار می گیرند.
شکل ۵-۲: نمودار (کاکس و همکاران ۱۹۷۹) ، براساس این نمودار همه نمونه ها در محدوده بازالت قرار می گیرند
۵-۲-۳) رده بندی شیمیایی میدلموست(۱۹۸۵):
نمودار مجموع آلکالن(O₂K+O₂Na)در مقابل سیلیس(_۲SiO)از میدلموست^۱۱۹۸۵ می باشد .مطابق این نمودار تمام نمونه‌های مورد مطالعه در محدوده بازالت قرار می گیرند(شکل ۵-۳) .
۱- Middlemost
۶۱
فصل پنجم ژئوشیمی
شکل ۵-۳: نمودار میدلموست۱۹۸۵ ،براساس این نمودار همه نمونه ها در محدوده بازالت قرار می گیرند.
۴-۲-۵ ) نمودارO₂K در برابر_۲SiO (لی مایتره۲۰۰۲):
در نمودارO₂Kدر برابر_۲SiO (لی مایتره^۱۲۰۰۲)نمونه های مورد مطالعه در محدوده بازالت قرار می گیرند (شکل ۵-۳). دامنه تغییرات میزان پتاسیم این سنگ ها به نسبت وسیع بوده که تنوع و پراکندگی نمونه ها از لحاظ O₂K
می تواند ناشی از تحرک پذیری عنصر پتاسیم در حین فرایند دگرسانی منطقه باشد.
شکل ۵-۴ نمودارO₂K در برابر_۲SiO (لی مایتره^۱۲۰۰۲)،براساس این نمودار همه نمونه ها در محدوده بازالت می باشند
۱- LeMaitre
۶۲
فصل پنجم ژئوشیمی
۵-۳) تعیین سری ماگمایی:
در علم پترولوژی تعیین سری ماگمایی یکی از مهمترین اهداف به شمار می رود، چراکه کلید اساسی در حل مسائل پترولوژی می باشد. یک سری ماگمایی بنابر تعریف (کونو^۱۱۹۶۸) مجموعه ای ازسنگ های آذرین با ترکیب شیمیایی مختلف است که از یک ماگمای مادر در اثر تبلور بخشی و عوامل دیگر می توانندسنگ های مختلف را در یک سری وابسته کاذب قرار دهند و یا سنگ های مربوط به یک سری ماگمایی را از هم مجزا نمود.به طور کلی سری های ماگمایی شناخته شده عبارتند از :
-۱ سری تولئیتی
-۲سری کالک آلکالن
-۳سری آلکالن
-۴سری شوشونیتی
-۵سری تحولی
هرکدام از این سری های ماگمایی دارای ویژگی های پترولوژیکی وژئوشیمیایی خاص خود می باشند.برای تعیین سری ماگمایی از نمودارهای متعددی استفاده می شود که در این جا با بکار بردن برخی از مهمترین این نمودارها سعی شده است تا نوع ماگما یا ماگماهای بوجود آورنده ی سنگ های آذرین مورد مطالعه مشخص شود.

۳-۳-۱) نمودار AFM
در نمودارمثلثی AFM (سه رأس این مثلث از اکسیدهای MgO (قطب M) ، _۳O₂FeO+Fe ( قطب F ) و (O₂K+O₂Na) ( قطب A) تشکیل گردیده است، که اولین بار توسط کونو ۱۹۶۸ و سپس ایروین و باراگا۱۹۷۱^۱ به منظور تفکیک سری تولئیتی از کالک آلکالن پیشنهاد شده است ، نمونه سنگ‌های مورد مطالعه در میدان تولئیتی قرار می گیرند(شکل۵-۵).
۱- Kuno
Irvine and Baragar-۲
۶۳
فصل پنجم ژئوشیمی
شکل۵-۵ : نمودارمثلثی AFM جهت تفکیک سری تولئیتی - کالک آلکالن(ایروین و باراگا ۱۹۷۱).
۵-۳-۲) نمودار_۲TiOبه Fe^tO/MgO
در نمودار میاشیرو^۱(۱۹۷۴) که بر پایه_۲TiOبه Fe^tO/MgO می باشد،به منظور تفکیک سری تولئیتی از کالک آلکالن پیشنهاد شده ،که بر اساس این نمودار نمونه های مورد مطالعه از روند تولئیتی پیروی می کنند.
شکل۵-۶ : نمودار _۲ TiOبه Fe^tO/MgO جهت تفکیک سری تولئیتی - کالک آلکالن میاشیرو(۱۹۷۴)
۱- Myashiro
۶۴
فصل پنجم ژئوشیمی
۵-۴) نمودار های تغییر ترکیب :
با بهره گرفتن از این نمودارها می توان اطلاعات مفیدی راجع به تحولات ماگمایی بدست آورد،بطوریکه معمولأ آن ها معرف روند شیمیایی در انجماد ماگما می باشندکه به نوبه خود نمایانگر فرایندهای ماگمایی است. بطور معمول برای بررسی تغییرات عناصر از نمودارهای هارکر ^۱(۱۹۰۹) استفاده می شود.با توجه به تغییر روند این نمودارها می توان به فرایند های تبلور تفریقی ،اختلاط ماگمایی ،آلودگی پوسته ای و ذوب بخشی پی برد(رویلسون ۱۹۸۹).در ضمن در این نمودارها هر گاه تغییرات ترکیب شیمیایی یک مجموعه سنگی تدریجی بوده و یا برهم پوشش داشته باشند می تواند نشانه وجود خویشاوندی بین آن ها بوده و در صورت عدم پیوستگی بین نقاط می تواند نشانه وجود عدم خویشاوندی ،تغییر در مجموعه تفریق یافته در طی تبلور بخشی و یا تأثیر عواملی مثل هضم ،آلودگی و … تلقی گردد . در این بخش سعی می شود با بهره گرفتن از نمودارهای مختلف روند تغییرات در عناصر اصلی ، عناصر فرعی و عناصر کمیاب خاکی در سنگ های محدوده مورد مطالعه بررسی شود . نمودارهای تغییرات به صورت نمودارهای دو متغیره استفاده می شود . هدف اصلی یک نمودار دو متغیره ،نمایش بین نمونه ها و تعیین روند ها است . از این رو عنصری که در محور X رسم می شود باید طوری انتخاب شود که حداکثر تغییرات را در بین نمونه ها نشان داده و یا یک فرایند خاص ژئوشیمیایی را نشان دهد .
به طور معمول اکسیدی که بزرگترین محدوده را در مجموعه نشان دهد ، انتخاب می شود . در غالب موارد ، این اکسید _۲SiO است اما در سنگ های آذرین بازیک MgO ودر رسوبات رس دار _۳O_۲Al نیز بکار می رود (رویلسون ۱۹۹۳).بررسی های انجام شده نشان داده است که اگرچه _۲SiO ممکن است برای سنگ های اسیدی و حدواسط شاخص خوبی باشد ولی برای سنگ های بازیک مفید نیست و کاربرد عمومی ندارد (کاکس و همکاران ، ۱۹۷۱). بسیاری از محققین از MgOبه عنوان معیار در زمینه بررسی تغییرات کلی عناصر در سنگ های بازیک نام برده اند زیرا در این سنگ ها گستره غلظت _۲SiO کم است از سوی دیگر
۱- Harker

برخی از اهداف کمی و کیفی این برنامه بدین شرح است :
۱ ـ شناساندن فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی کشورمان به جهانیان
۲ ـ ایجاد زمینه های مناسب برای صدور انقلاب اسلامی از طریق توسعه گردشگری و آشنایی مردم با مظاهر فرهنگ و تمدن ملل مختلف جهان

۳ ـ ایجاد زمینه های مناسب برای سفر ایرانیان به خارج و بهبود و توسعه امور زائران حج و عتبات مقدسه.
۴ ـ افزایش تعداد گردشگران از حدود ۸۰ هزار نفر درسال ۱۳۶۷ به حدود ۲۱۸ هزار نفر درآخرین سال برنامه.
۵ ـ افزایش تعداد گردشگران داخلی که به خارج خواهند رفت ۸۳۰ هزار نفردر پایان سال برنامه
۲ ـ ۴ ـ ۳ ـ ۵ جایگاه گردشگری در سرمایه دوم توسعه جمهوری اسلامی ایران( ۷۸ ـ ۱۳۷۴ ):
در برنامه دوم تشویق بخش خصوصی به برنامه گذاری درایجاد مراکز اقامتی و تاسیسات ایرانگردی و جهانگردی و از طریق حمایت های دولتی ، واگذاری واحدهای نیمه تمام به بخش خصوصی و ارائه خدمات با کیفیت بهتر مدنظر قرار گرفت . از عمده ترین خط مشی های برنامه دوم ایجاد تمرکز در امر برنامه ریزی و سیاست گذاری امور ایرانگردی و جهانگردی .
طی سالهای ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۵ تعداد گردشگران ورودی به کشور و درآمد ارزی حاصل از آنها افزایش یافت ولی در سال ۱۳۷۵ متوسط درآمد ارزی نسبت به سال پیش از آن ۹/۱۷ درصد و در سال ۱۳۷۴ نسبت به سال قبل ۶/۳۲ درصد و درسال ۱۳۷۵ نسبت به سال پیش از آن ۳/۲۷ درصد رشدداشت (سرلک، ۱۳۷۹ ، ۱۵۷ و ۱۵۸).
۲ ـ ۴ ـ ۳ ـ ۶ جایگاه گردشگری در برنامه سوم توسعه جمهوری اسلامی ایران (۸۳-۱۳۷۹):
رئوس رهنمودهای کلی برنامه سوم کشور مرتبط بابخش گردشگری عبارتنداز
۱ ـ جهت شنا ساندن فرهنگ وارزشهای والای اسلامی ایران وانقلاب اسلامی جهانیان تمهیدات لازم فراهم وبر شناخت فرهنگ سایر ملل وبهره گیری از جنبه های مثبت آنها تاکید می شود مبادلات فرهنگی با سایر کشورها مناطق توسعه می یابد .
۲ ـ اقدام سازمان ایرانگردی و جهانگردی و میراث فرهنگی کشور به منظور هماهنگی بیشتر در تقویت هویت فرهنگی تحکیم وحدت ملی و توسعه وظایف فرابخشی و افزایش بهره وری فعالیتهای آنها
۳ ـ بکارگیری نظام آماری و اطلاع رسانی مناسب برای توسعه میراث فرهنگی، طبیعی و گردشگری و افزایش مشارکت عمومی (خسروی، ۱۳۸۴ ، ۲۹) در برنامه ی سوم توسعه فقط به ۱۳ درصد از اهداف بیش بینی شده دست پیدا کردیم آمار گردشگران سال ۱۳۸۱ حدود یک میلیون و ۵۸۴ هزار و ۹۲۲ نفر بوده است اغلب گردشگران که به ایران می آیند از کشورهای مشترک المنافع و همسایگان شرقی وارد خاک ما می شوند .
طبق پیش بینی های برنامه ی سوم توسعه قرار بود گردشگری با نرخ رشد ۳۰ درصد سالیانه حرکت رو به جلو داشته باشد ولی عملا میسر نشد و رشد ۶/۶ درصد آن نشانه ای از ضعف های مدیریتی و برنامه ریزی مسولان بود .
رشد ۳۰ درصد گردشگری کشور موجب ایجاد شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری با حضور ۱۳ نفر و ۹ نفر از وزرا ۴ نفر از صاحب نظران فرهنگ سازی مشارکت بخش خصوصی و تصویب ویزای ترانزیت به مدت هفت روز از اهداف برنامه سوم توسعه گردشگری دربخش گردشگری است .(همان منبع،۲۹)
۲ ـ ۴ ـ ۳ ـ ۷ جایگاه گردشگری دربرنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران ( ۸۸-۱۳۸۴):
طبق برنامه چهارم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی کشور دولت موظف است به منظور اهتمام ملی درشناسایی حفاظت، پژوهش، مرمت، احیا و بهره برداری و معرفی میراث فرهنگی کشور و ارتقای توان گردشگری تولید ثروت و اشتغالزایی و مبادلات فرهنگی درکشور اقدامات زیر را در طول برنامه چهارم به انجام رساند.
الف ) تهیه و اجرای طرحهای مربوط به حمایت از مالکین متصرفین قانونی و بهره برداری آثار تاریخی ، فرهنگی و املاک واقع درحریم آنها و مدیریت ، ساماندهی ، نظارت و حمایت از مالکین و دارند گان اموال فرهنگی ، تاریخی منقول مجاز ، تا پایان سال اول برنامه چهارم .
ب ) ایجاد توسعه ی موزه های پژوهشی ـ تخصصی وابسته به دستگاه اجرائی.
ج ) شناسایی و مستند سازی آثار تاریخی ـ فرهنگی درمحدوده ی جغرافیایی، اجرای طرح توسط دستگاه مجری و نظارت بر تایید سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
د ) ایجاد تجهیزات پایگاه های میراث فرهنگی در آثار مهم کشور و مضامین اصلی مرتبط با موضوع میراث فرهنگی
ه ) شناسایی و حمایت از آثار فرهنگی تاریخی حوزه فرهنگی ایران موجود در کشورهای همسایه و منطقه به عنوان میراث فرهنگی مشترک.
و ) به منظور جلب مشارکت بخش خصوصی و تعاونی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مجاز است نسبت به صدور مجوز تامین و فعالیت های موزه های خصوصی و تخصصی و موسسات مشاوره و کارشناسی مرتبط با موضوع فعالیتهای میراث فرهنگی کارگاههای مرمت آثار فرهنگی تاریخی و موسسات خصوصی مرتبط با میراث فرهنگی اقدام نماید .
ز ) به سازمان میراث فرهنگی و گردشگری اجازه داده می شود به منظور اعطای مجوز کاربری بهره گیری مناسب بناها و اماکن تاریخی فرهنگی را ایجاد نماید . بناها و اماکن تاریخی را احیا و با هدف سرمایه گذاری بخش خصوصی و داخلی و خارجی صندوق احیا و بهره برداری از بناها و اماکن تاریخی و فرهنگی را ایجاد نماید .
ح ) ارتقای جایگاه بخش غیر دولتی و افزایش رقابت پذیری درصنعت گردشگری از طریق اصلاح قوانین و مقرارت و ارائه تسهیلات لازم تهیه ضوابط حمایتی ، اداری ، بانکی ، برای موسسات بخش غیر دولتی و نیز جذب سرمایه گذاری و مشارکت موسسات تخصصی داخلی و بین المللی و بیمه ای گردشگران خارجی و ارائه آن به مجلس شورای اسلامی جهت تصویب .
ی ) به منظور حفظ آثار فرهنگی سنتی ، قومی ، ایلی ، و ایجاد جاذبه برای توسعه صنعت گردشگری درکشور ، دولت مکلف است نسبت به ایجاد مراکز حفظ آثار فرهنگی ایلی درشهرستانهاو استانها کشور از قبیل دهکده توریستی مراکز و اطراقهای تفرجگاهی ایلی موزه و نمایشگاه اقدام نموده و با پیش بینی اعتبارات و تسهیلات لازم در قانون بودجه سالانه اقدام نماید .
مشارکت بخش دولتی و خصوصی و واگذاری زمین امکانات و اعطای تسهیلات به بخش خصوصی برای اجرای اینگونه پروژه ها بلامانع است .(
۲ ـ ۵ انواع جهانگردی با توجه به انگیزه و اهداف :
۲ ـ ۵ ـ ۱ : جهانگردی تفریحی و استفاده از تعطیلات :
این نوع جهانگردی شامل افراد یا گروه های است که جهت استفاده از تعطیلات ، تفریح ، استراحت ، استفاده از آب هوای گرمتر یا خنکتر از محل اقامت خود به مسافرت می روند که میزان هزینه و مقصد غالبا از طرف سرپرست خانواده تعیین می شود نیاز به مسافرت برای تفریح و استفاده از مرخصیهای سالیانه و تعطیلات معمولا با میزان درآمد ، سطح آموزش ، میزان جمعیت درصد شهرنشینی طول مدت تعطیلات و اوقات فراغت در رابطه است با توجه به میزان سرمایه خود شهر مورد نظر را انتخاب می کنند.(رضوانی، ۱۳۸۲، ۱۸)
۲ ـ ۵ ـ ۲ جهانگردی با اهداف فرهنگی :
همواره دربین جهانگردان افرادی وجو دارند که هدف آنها از سیر و سفر شناخت فرهنگها و آداب رسوم ملل دیگر می باشد.(منشی زاده،۱۳۷۶، ۱۹)
۲ ـ ۵ ـ ۳ جهانگردی با اهداف مذهبی زیارتی : این نوع جهانگردی یکی از رایج ترین اشکال جهانگردی در سراسر جهان است جاذبه های مذهبی زیارتگاهها و اماکن مقدمه هر ساله جهانگردان زیادی را به سوی خود جلب می کنند نمونه بارز آن درمشرق زمین دیده می شود تاسیسات اقامتی و پذیرایی این نوع جهانگردان مانند مسافرخانه ها و زائر سراها با توجه به بافت اجتماعی فرهنگی و عقیدتی جهانگردان دارای ویژگی خاص خود است .(رضوانی،۱۳۷۹ ، ۱۹)
۲ ـ ۵ ـ ۴ جهانگردی با اهداف ورزشی :
هر نوع مسافرتی به منظور فعالیتهای ورزشی باشد جهانگردی ورزشی نامیده می شود مانند اسکی، پیاده روی ، کوهپیمایی ، کوهنوردی ، دوچرخه سواری ، شکار ، شنا ، قایقرانی ، شرکت در مسابقات ورزشی ، که بصورت انفرادی یا دسته جمعی صورت می گیرد بسیاری از کشور ها با تاسیس مجموع های ورزشی مجهز و ایجاد تسهیلات در امر ورزش شکار و … جهانگردان راغب به این رشته ها(رضوانی، ۱۳۷۹ ، ۱۹) جذب می کنند .
۲ ـ ۵ ـ ۵ جهانگردی با اهداف درمانی - بهداشتی :
از دیر باز انسان به خواص آب های معدنی برای شفای بیماریهای پوستی ، مفصلی و تاثیر آب و هوا درتسکین آرام روحی روانی پی برده است ، رومیان باستان برای استفاده از آبهای معدنی به جزیره سیسل و لمباردی سفر می کردند هم اکنون تاسیسات بیشماری آب گرم معدنی درنواحی مختلف ایتالیا ، فرانسه ، آلمان و … وجود دارد که پذیرایی میلیونها جهانگرد طالب آب درمانی است .(محلاتی، ۱۳۸۲ ، ۱۲)
۲ ـ ۵ ـ ۶ جهانگردی با اهداف تاریخی هنری :
هر ساله تعداد زیادی از جهانگردان برای دیدار یادمانهای تاریخی جشنواره های هنری مراکز فرهنگی به سراسر جهان و بویژه به کشورها و سرزمینهای تاریخی سفر می کنند این جهانگردان که معمولا منزلت فرهنگی و علمی ویژه ای دارند و تعداد کثیری از جهانگردان را تشکیل می دهند . گاه در گردهمایی های فرهنگی تاریخی شرکت می نمایند و از گنجینه ها و کتابخانه ها و دانشگاه ها بازدید می کنند . (همان منبع،۱۲)
۲ ـ ۵ ـ ۷ جهانگردی با اهداف بازرگانی - تجاری :
مهمترین مسافرتهایی که تحت این عنوان صورت می گیرد ، عبارتند از سفرهایی که افراد برای شرکت در بازارهای مکاره و نمایشگاههای کالا و صنایع یا شرکتی و یازدید از تاسیسات کارخانه ها و نظایر آن می نماید . شرکت دربازارهای مکاره نه فقط باعث پیدایش خریداران کالا می گردد بلکه افراد شرکت کننده می توانند با شرایط آسانتر با فرصت بهتری از نقاط دیدنی کشور بازدید کنند. معمولا در مسافرتهای بازرگانی محل اقامت اختیاری نیست و هزینه این قبیل مسافرتهای برعهده شرکتهای تجاری است . افزایش مسافرتهای بازرگانی و تجاری با روابط اقتصادی میان کشورها بستگی دارد .(رضوانی، ۱۳۷۹ ، ۲۰)
۲ ـ ۵ ـ ۸ جهانگردی با اهداف سیاسی :
دراین نوع جهانگردی به منظور شرکت دراجلاس و مجامع بین المللی ، کنگره ها و سمینارهای سیاسی ، جشنهای ملی و مذهبی مراسم ویژه سیاسی مانند .تدفین رهبران و شخصیتهای سیاسی و پیروزی رهبران احزاب و به حکومت رسیدن آنها و نظایر آن جهانگردی سیاسی خوانده می شود .(همان منبع،۲۰)
۲ ـ ۵ ـ ۹ جهانگردی تابستانی :
با توجه به فصول سال توریسم را می توان به دو تخش تقسیم نمود توریسم تابستانی و توریسم زمستانی شرایط مناسب ومساعد طبیعی در کناردیگر جاذبه های جهانگردی باعث رونق توریسم تابستانه می گردد عواملی که درشکل گیری این نوع توریسم نقش دارند عبارتند از : ۱ ـ درجه حرارت مناسب ۲ ـ مدت آفتابی بودن روزها ۳ ـ درجه حرارت آب دریا ۴ ـ رطوبت نسبی و پوشش گیاهی ۵ ـ ناهمواریهاو ذخایر آب این عوامل درکنار سایر شرایط و امکانات رفاهی خدماتی و تاسیساتی لازم حرکتهای توریستی را بطور چشمگیری درفصل تابستان امکان پذیر می سازد .(منشی زاده، ۱۳۷۶، ۸۳ و ۸۴)
شرایط درجه حرارت جهت تفریحات تابستانی براساس تعداد روزها با حد متوسط درجه حرارت روزانه ۱۵ تا ۲۰ درجه سانتیگراد تعیین می گردد سواحل نیز برحسب درجه حرارتی آب درطول گرمترین ماه های سال محاسبه می گردد عده ای از جغرافیدانان توریستی از نقطه نظر میزان درجه حرارت آب ۱۷ درجه را جهت شنا توصیه می کنند و رطوبت نسبی را با میازن ۵۶ تا ۷۰ درصد مطلوب می دانند . در زمینه ی ناهمواریها مطالعه مناطق کوهستانی از مرتفعات تا پای تپه ها مورد توجه است قله های زیبایی کوهستان همراه با یخچالها ی آن دره های جالب وتماشایی با شب ملایم آنها، برای انواع تفریحات واستفاده از ساعات فراغت تابستانی مرود بهره برداری قرار می گیرند .
ساخت تاسیسات اقامتی ، رفاهی و استراحتگاهی در اینگونه مناطق راه های دسترسی به آن موجب می شود که درفصل تابستان عده بیشتری از توریستها بتوانند تعطیلات خود را با رضایت و آرامش خاطر بگذارنند . نواحی جنگلی نیز شرایط مساعدی را جهت توریسم تابستانی فراهم می کنند تنوع زیبای جنگلی درکنار تاسیسات ایجاد شده درجنگلها می تواند توریست های فراوانی را بطرف خود بکشاند.(رضوانی،۱۳۷۹، ۸۳)
هوای جنگل معمولا مطبوع و معتدل است و درتعدیل آب هوای محیط اطراف نیز نقش بسزائی دارد از شدت سرمای زمستان می کاهد وگرمای تابستانی را تقلیل می دهد. گاز کربنیک هوا را می گیرد و اکسیژن کافی دراختیار می گذارد، بخار آب را درهوا افزایش داده و ریزش باران را منظم ترمی کند .
۲ ـ ۵ ـ ۱۰ جهانگردی زمستانی :

شکل ‏۳‑۱۳- نمودار ولتامتری چرخه­ای پلی­استر پوشش­دهی شده با نانوذرات نیکل پس از لایه­نشانی با پلی­پیرول……………….۶۹
شکل ‏۳‑۱۴- پلی­استر پوشش­دهی شده با نانوذرات نیکل پس از لایه­نشانی با پلی­پیرول…………………………………………………………۷۰
شکل ‏۳‑۱۵- تصویر میکروسکوپ نوری پارچه­ی لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی به روش فیلتراسیون……………………………۷۲
شکل ‏۳‑۱۶- تصویر میکروسکوپ نوری پارچه­ی لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی به روش الکتروریسی……………………………۷۲
شکل ‏۳‑۱۷- تصویر میکروسکوپ نوری پارچه­ی لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی به روش الکترواسپری………………………….۷۳
شکل ‏۳‑۱۸- تصویرمیکروسکوپ نوری منسوج لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی به روش چاپ جوهرافشان……………………..۷۴
شکل ‏۳‑۱۹- تصویر میکروسکوپ الکترونی پویشی زیرلایه­ی پوشش­دهی شده با پلی­پیرول قبل از لایه­نشانی با نانولوله­های کربنی…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….۷۵
شکل ‏۳‑۲۰- تصویر میکروسکوپ الکترونی پویشی نمونه­های لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی…………………………………………۷۶
شکل ‏۳‑۲۱- تصویر میکروسکوپ الکترونی پویشی پارچه­ی پلی­استری لایه­نشانی شده با پلی­انیلین و نانولوله­های کربنی……..۷۶
شکل ‏۳‑۲۲- طیف انعکاسی نمونه­های لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی…………………………………………………………………………….۸۰
شکل ‏۳‑۲۳- نمودار ولتامتری چرخه­ای نمونه­های لایه­نشانی شده با نانولوله­ی کربنی چند دیواره………………………………………….۸۳
شکل ‏۳‑۲۴- نمودار ولتامتری چرخه­ای نمونه­های لایه­نشانی شده پلی­انیلین و نانولوله­ی کربنی……………………………………………..۸۴
شکل ‏۳‑۲۵- طیف مادون قرمز پارچه پلی­استری خام، لایه­نشانی شده با پلی­انیلین و لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی…..۸۶
شکل ‏۳‑۲۶- طیف مادون قرمز پارچه پلی­استری خام، لایه­نشانی شده با پلی­پیرول و لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی…..۸۷
چکیده

در این پژوهش، هدف اصلی تکمیل منسوج با چندلایه­ی مرکب نانولوله­های کربنی و پلیمر رسانا و استفاده از آن به عنوان الکترود مقابل در سلول­های خورشیدی می­باشد. جهت دستیابی به این هدف آزمایشات در چند مرحله انجام شد.
در مرحله­ اول آماده ­سازی به دو روش هیدرولیز قلیایی و پلاسمای اکسیژن به منظور افزایش مکان­های جاذب بر روی سطح انجام شد. سپس برخی از نمونه­ها به روش لایه­نشانی احیایی با نانوذرات مس یا نیکل پوشش­دهی شدند. در مراحل بعدی از این نمونه­ها (خام، پوشش­دهی شده با نانوذرات مس و پوشش­دهی شده با نانوذرات نیکل) به عنوان زیرلایه استفاده گردید.
لایه­نشانی پارچه­های پلی­استری پوشش­دهی شده با نانوذرات مس یا نیکل به دلیل حضور اسید و ماده­ اکسیدکننده در شرایط پلیمریزاسیون پلی­انیلین، با موفقیت انجام نشد. لایه­نشانی با پلی­پیرول به روش پلیمریزاسیون شیمیایی انجام شد. الکتریکی سطحی و درصد افزایش وزن نمونه­های لایه­نشانی شده با پلی­پیرول برای پارچه­ی پلی­استری خام، پوشش­دهی شده با نانوذرات مس و پوشش­دهی شده با نانوذرات نیکل (آماده ­سازی شده به روش پلاسمای اکسیژن) به ترتیب ۴۱، ۵۲ و Ω/Sq 22 و ۸۰/۲۲، ۳۱/۷ و ۷۱/۱۸ درصد و برای نمونه­های آماده ­سازی شده به روش هیدرولیز قلیایی ۴۲، ۶۱ و Ω/Sq 27 و ۶۵/۲۱، ۹۲/۵ و ۹۰/۱۵ درصد بدست آمد. پس از لایه­نشانی با پلی­پیرول، انعکاس کاهش یافت. نمودارهای ولتامتری چرخه­ای هم نشان­دهنده رسانایی مناسب و فعالیت الکتروشیمیایی خوب نمونه­ها می­باشد.

در مرحله­ آخر لایه­ای از نانولوله­های کربنی بر روی سطح لایه­نشانی شد. پس از لایه­نشانی زیرلایه­ها با نانولوله­های کربنی مقاومت الکتریکی سطحی افزایش یافت. مقاومت الکتریکی سطحی و درصد افزایش وزن نمونه­های لایه­نشانی شده با نانولوله­های کربنی برای پارچه­ی پلی­استری خام، پوشش­دهی شده با نانوذرات مس و پوشش­دهی شده با نانوذرات نیکل (آماده ­سازی شده به روش پلاسمای اکسیژن) به ترتیب ۱۲۷، ۱۱۲ و Ω/Sq 70 و ۳۹۹/۰، ۹۶۷/۰ و ۵۲۰/۰ درصد و برای نمونه­های آماده ­سازی شده به روش هیدرولیز قلیایی ۱۲۸، ۱۱۲ و Ω/Sq 88 و ۶۳۳/۰، ۸۱۰/۰ و ۵۴۵/۰ درصد بدست آمد. پس از لایه­نشانی با نانولوله­های کربنی، انعکاس کاهش یافت.
کلمات کلیدی: پلیمر رسانا، نانولوله­های کربنی، پارچه­ی پلی­استر
Abstract

In this project, the main objective is fabric finishing using composite multi layer of CNT/CEP and its use as a counter electrode in solar cells. To achieve this purpose the experiments was performed in several stages.In the first stage, pretreatment were carried out using alkaline hydrolysis and oxygen plasma in order to increase absorbent sites on the surface of the fabric. Some of sample was coated with copper or nickel nanoparticles by reduction deposition process. These samples (raw, coated with copper nanoparticles and nickel nanoparticles) were used as substrates in the later stages.
Precipitation of polyester fabric covered with nickel or copper nanoparticle under polyaniline polymerization condition was failed due to the presence of acid and oxidizer. Polypyrrole deposition was carried out through chemical polymerization. The surface electrical resistivity and the percentage of increase in the weight of the deposited samples with polypyrrole for polyester fabric covered with copper and nickel nanoparticles (prepared through oxygen plasma method) were 41, 52, 22 Ω/Sq and 22.8%, 7.31%, 18.71% respectively. The values obtained for the samples prepared through alkali hydrolysis were reported to be 42, 61, 27 Ω/Sq and 21.65%, 5.92%, 15.9 % respectively. Corresponding to the increase in the weight of samples, surface electrical resistivity and the percentage of reflection decreased. In addition, cyclic voltammeter diagrams indicates the suitable conductivity and good electrochemical activity of samples.
In the second stage, a layer of carbon nanotube was depositeted on the substrate surface. surface electrical resistivity was increased after precipitation of substrate with carbon nanotube. The surface electrical resistivity and the percentage of increase in the weight of precipitated samples by carbon nanotube, for raw polyester fabric covered with copper and nickel Nano particles (prepared by means of oxygen plasma method) were 127, 112, 70 Ω/Sq and 0.399%, 0.967%, 0.520 % respectively. For the samples prepared through alkaline hydrolysis, the surface resistivity and the weight of precipitated samples were 128, 112, 88 Ω/Sq and 0.633%, 0.810%, 0.545 %. The increase in the weight of sample increase the surface electrical resistivity and decreases the percentage of reflection.
Key words: Conductive polymer, carbon nanotubes, Pet fabric
پیشگفتار
فرایند تکمیل به مجموعه عملیاتی که بر روی یک سطح (بستر) جهت رسیدن به یک ویژگی و کاربرد خاص انجام می­گیرد، گفته­ می­ شود. این فرایند در صنایع مختلف از جمله صنعت نساجی بسیار مورد استفاده قرار می­گیرد. فرایند تکمیل می ­تواند در کاربردهایی از جمله بهبود ظاهر، چسبندگی یا ترشوندگی، مقاومت در برابر خوردگی مقاومت در برابر مواد شیمیایی، تغییر هدایت الکتریکی به کار گرفته ­­شود[۱].
امروزه انرژی یک نیاز مهم برای زندگی روزمره و صنعت به شمار می ­آید. نیاز به انرژی هر روز در حال افزایش اما منابع انرژی محدود و رو به پایان هستند. به همین دلیل محققان درصدد گسترش منابع جدید انرژی هستند که فراوان، ارزان و دوست­دار محیط زیست هستند. انرژی خورشیدی نامحدود، تمیز و تجدیدپذیر است که می ­تواند گزینه­ی مناسبی جهت رفع این نیازهای بشر باشد. سلول­های خورشیدی که مستقیما نور خورشید را به انرژی الکتریکی تبدیل می­ کنند ساختار جالبی برای تولید انرژی هستند که یکی از انواع آن سلول­های خورشیدی رنگ حساس می­باشند. در ساخت این سلول­ها از شیشه­های رسانا به عنوان زیرلایه استفاده می­ شود[۲]. نیروی الکتریکی تولیدی از نور خورشید، می ­تواند برای کاربردهای مختلفی چون خنک سازی، حرارت دهی، روشنایی، شارژ باطری­ها و تولید نیروی الکتریکی برای وسایل الکتریکی متنوع، مورد استفاده قرار بگیرد .[۳]سلول­های خورشیدی رنگ حساس در مقایسه با دیگر انواع سلول­های خورشیدی مزایایی همچون عدم نیاز به تجهیزات پیچیده جهت تولید انبوه، سازگار با محیط زیست، عدم وابستگی به زاویه تابش، امکان کار در روزهای ابری و بارانی، ارزان بودن و تنوع زیاد دارند که توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده ­اند [۴, ۵].
از جمله مشکلات سلول­های خورشیدی رنگ حساس، سنگین وزن بودن، عدم انعطاف­پذیری شیشه­های رسانا به عنوان زیرلایه و الکترود مقابل پلاتین می­باشد. پلاتین ماده­ای گران قیمت می­باشد که آماده ­سازی سلول­ها در مقیاس وسیع را با هزینه­ زیادی همراه می­ کند به همین جهت محققان به دنبال یافتن موادی جهت جایگزینی پلاتین در سلول­های خورشیدی هستند. تاکنون مواد زیادی از جمله مواد کربنی، پلیمرهای رسانا و یا کامپوزیتی از آن­ها که رسانایی، فعالیت الکتروشیمیایی و قیمت مناسبی دارند به کار گرفته شده اند[۶].
در این پروژه، تکمیل منسوج با پلیمر رسانا و نانولوله­های کربنی به منظور ایجاد هدایت الکتریکی با هدف استفاده در سلول­های خورشیدی به عنوان الکترود مقابل انجام شده است.
با توجه به اهداف یاد شده و به منظور آشنایی مقدماتی با موضوع باید بیان گردد که این پژوهش در قالب چهار فصل تهیه شده که به شرح ذیل می باشند:

• • در فصل نخست با عنوان )) مقدمه و مروری بر مقالات (( به بررسی تحقیقات انجام گرفته در زمینه ساخت الکترود مقابل با پلیمر رسانا و نانولوله­های کربنی و روش­های تولید منسوجات پوشش­دهی شده با پلیمر رسانا و نانولوله­های کربنی پرداخته شده است.

• • در فصل دوم این پژوهش، با عنوان )) تجربیات (( به بیان شرح مواد و دستگاه های مورد استفاده جهت تولید منسوجات رسانا با پلیمر رسانا و نانو لوله­های کربنی پرداخته است.

• • فصل سوم تحت عنوان )) نتایج و بحث (( به بیان دقیق نتایج آزمایش ها و نیز بررسی منسوجات رسانا با پلیمر رسانا و نانو لوله­های کربنی، تحلیل خواص فیزیکی، مورفولوژی، نوری، رفتار الکتروشیمیایی و همچنین بررسی روش های مختلف استفاده شده جهت تولید منسوجات رسانا با پلیمر رسانا و نانولوله­های کربنی پرداخته شده است.

• • فصل چهارم با عنوان )) نتیجه گیری نهایی و پیشنهادات (( به نتیجه ­گیری پایانی پرداخته و پیشنهادات مربوطه جهت مطالعات آینده را ارائه نموده است.

فصل اول
مقدمه و مروری بر مقالات
مقدمه
در این فصل به پیشینه و کاربرد کامپوزیت ها، کامپوزیت نانولوله­های کربنی و پلیمر هادی و استفاده از آن­ها در سلول­های خورشیدی به عنوان الکترود مقابل، نقش، اهمیت و مشکلات الکترود مقابل پرداخته شده است.

پایگاه اجتماعی/ اقتصادی:الگوی علیت اجتماعی، استرلین، محسن تبریزی

بی رمقی اجتماعی:مسلچ و جکسون، پاینز، مسلش و لیتر، سیمن، دال، نظریه درماندگی آموخته شده، زیست شناسی تکاملی، لرنر، جرج زیمل، نظریه یادگیری اجتماعی

عدالت اجتماعی(توزیعی،رویه ای،تعاملی)
بیگانگی اجتماعی
بی رمقی اجتماعی
محرومیت نسبی(عاطفی،ادراکی)
پایگاه اجتماعی،اقتصادی
متغیرهای زمینه ای(سن،جنس…)

شکل۲ـ۲ـ مدل تحلیلی بی رمقی اجتماعی

۲ـ۲۰ـ فرضیه های تحقیق
فرضیه های اصلی
۱ـ به نظر می­رسد بین میزان احساس محرومیت نسبی(عاطفی، ادراکی) و بی رمقی اجتماعی معلمان رابطه معنادار و مثبتی جود دارد.
۲ـبه نظر می­رسد بین بی­رمقی اجتماعی معلمان متوسطه شهر یاسوج براساس پایگاه اجتماعی / اقتصادی رابطه معناداری وجود دارد.
۳ـ به نظر می­رسد بین میزان بیگانگی اجتماعی و بی­رمقی اجتماعی معلمان رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد.
۴ـ به نظر می­رسد بین میزان احساس عدالت اجتماعی و بی­رمقی اجتماعی معلمان رابطه مثبت و معنادار وجود دارد.
۴ـ۱ـ به نظر می­رسد بین میزان احساس عدالت اجتماعی توزیعی و بی­رمقی اجتماعی معلمان رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد.
۴ـ۲ـ به نظر می­رسد بین میزان احساس عدالت اجتماعی رویه­ای و بی­رمقی اجتماعی معلمان رابطه معنادار و مثبتی وجود دارد.
۴ـ۳ـ به نظر می­رسد بین میزان احساس عدالت تعاملی(فرصت ها) و بی­رمقی اجتماعی رابطه معنادار و مثبت دارد.
فرضیه های فرعی
۵ـ به نظر می­رسد بین بی رمقی اجتماعی معلمان متوسطه شهر یاسوج براساس متغیر های زمینه ای(جنس، میزان تحصیلات، سن، تأهل، سابقه خدمت، رشته تحصیلی) تفاوت وجود دارد.
فصل سوم
روش تحقیق

۳ـ۱ـ مقدمه

فصل حاضر به مبانی روش شناختی پژوهش اختصاص یافته است. در این فصل روش تحقیق و ابزار گردآوری و تحلیل داده ها، تعریف نظری و عملیاتی متغیرها شامل متغیر وابسته و متغیرهای مستقل، جامعه آماری، روش نمونه گیری و تعیین حجم نمونه و سنجش اعتبار و پایایی مورد توجه واقع می شود.

۳ـ۲ـ روش تحقیق

در علوم اجتماعی روش­های متفاوتی برای تحقیقات علمی وجود دارد(مثل تحقیقات آزمایشی- مشاهده­ای –مشارکتی و…)، که هر محقق با توجه به موضوع مورد بررسی و شرایطی که در آن قرار دارد، یک یا چند شیوه را برای بررسی مورد مطالعه انتخاب می­ کند. در پژوهش حاضر با توجه به موضوع مورد بررسی و نیز ویژگی جامعه آماری، روش پژوهش روش پیمایشی است که در آن از گروه های معینی از افراد خواسته می­ شود به تعدادی پرسش مشخص پاسخ دهند. این پرسش­ها مجموعه اطلاعات تحقیق را شکل می­ دهند(بیکر، ۱۳۸۶: ۱۹۶).

در تحقیقات پیمایشی علاوه بر توصیف، به تبیین پدیده ­ها پرداخته می­ شود بدین صورت که فرضیه ­های ساخته شده سپس به آزمون کشیده می­شوند(دواس،۱۳۷۶: ۲۱). برای انجام پیمایش دو شیوه اصلی وجود دارد: ارائه پرسشنامه و انجام مصاحبه، هر دو شیوه مبتنی بر یک رشته سؤالند. در پرسشنامه این سؤالات به صورت مکتوب ارائه می­ شود و پاسخگو هم به طور مکتوب بدانها پاسخ می­دهد(بیکر، ۱۳۸۶: ۲۰۰).

۳ـ۳ـ جمعیت آماری مورد پژوهش
جامعه آماری به طور کلی در مجموع از عوامل در تعریف و تعیین حدود جمعیت وارد می­ شود، مجموعه اول از مقتضیات حاکم ناشی می­ شود، زیرا پاسخگو به هر مسأله معینی انتخاب یک جمعیت مناسب به آن را ایجاب می­ کند؛ مجموعه دوم از محدودیت­های علمی ناشی می­ شود، زیرا دامنه تحول پژوهشی متأثر از امکاناتی است که در اختیار محقق قرار می­گیرد(سرایی، ۱۳۷۲: ۱۴).
جامعه آماری در این تحقیق طبق نظر آموزش و پرورش استان کهگیلویه وبویر احمد عبارت است از کلیه معلمان متوسطه شهر یاسوج اعم از زن و مرد که تعدادشان ۹۲۳ نفر بوده است و شامل ۴۸۱ مرد و ۴۴۲ زن است.

۳ـ۴ـ حجم نمونه

منظور از حجم نمونه، تعداد کل عناصر موجود در نمونه است. در مقابل، حجم جمعیت آماری مجموعه عناصر موجود در جامعه آماری است که مبنای محاسبه در نمونه گیری محسوب می­ شود. در این تحقیق حجم نمونه مورد بررسی توسط فرمول کوکران با توجه به حجم آماری به دست آمده است(رفیع پور، ۱۲۶۰: ۲۳۸).
فرمول حجم نمونه کوکران:
=۲۷۶
که در آن:
N: حجم جامعه آماری
n:حجم نمونه
d:فاصله اطمینان یا دقت احتمالی مطلوب
P: 5/0
Q: 5/0
t:ضریب اطمینان(اندازه متغیر در توزیع نرمال که همیشه نسبت به سطح اطمینان مشخص می گردد) می باشد.