إِنَ هَذَا الْمَالَ لَیْسَ لِی وَ لَا لَک وَ إِنَّمَا هُوَ فَیْ‌ءٌ لِلْمُسْلِمِین (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۳۵۳)
«بی‌شک این مال نه از آن من است و نه از آن تو، بلکه غنیمت مسلمانان است.»
دقت نظر امام (ع) در رعایت عدالت اقتصادی بسیار قابل توجه است. همان‌طور که در احادیث اشاره شد ایشان بی‌نیازی مردم را نتیجه برقراری عدالت در جامعه می‌دانند و فعالیت‌های چشمگیری در این زمینه انجام دادند.
۴-۲-۲-۳- نقش الگویی حضرت (ع) در زندگی شخصی
سیره عملی حضرت علی (ع) نقش به سزایی در عملکرد و نحوه زندگی مردم جامعه خصوصاً شیعیان ایشان دارد؛ چرا که ایشان به عنوان امیر مؤمنان و شخص اول جامعه اسلامی، الگوی همه مردم بوده و نگاه دقیق به زندگی ایشان درس معیشت متعادل و خداپسندانه برای همگان اعم از ثروتمندان و فقرا است. سیره عملی حضرت (ع) خاطر نشان می‌سازد که ایشان در درجه اول خودشان عامل به نصایح و توصیه‌هایشان بوده و از عواملی که باعث به وجود آمدن فقر می‌شود پرهیز می‌کردند. به عبارت دیگر سبک زندگی امیرالمؤمنین (ع) حاوی بهترین نکته‌ها برای پیشگیری از فقر است که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

الف) شکرگزاری نعمت‌ها و ذکر الهی
همان‌طور که در فصل قبل اشاره شده، به فرموده امیرالمؤمنین (ع) شکر گزاری و عدم کفران نعمت‌های الهی باعث خیر و برکت و فزونی نعمت می‌شود. با نگاهی به سیره حضرت (ع) متوجه می‌شویم که ایشان در زندگی خودشان به اندک مالی قانع بوده و شکر گزار نعمت الهی بوده‌اند.
چون وقت شام خوردن رسید، مقداری نان و نمک آوردند، عقیل گفت: این که چیزی نیست؟! علی (ع) فرمود: أوَ لَیسَ هذا مِن نِعمَهِ اللَّه؟ «آیا این نعمت خدا نیست؟ خدا را هزار بار شکر!» (حکیمی، ۱۳۸۰، ج ۴، ص ۳۴۴)
گسترش فرهنگ شکر گزاری و راضی شدن به رضایت الهی در جامعه یکی از عوامل مهم در پیشگیری و مبارزه با فقر است.
ب) ساده زیستی و قناعت
سبک زندگی امام علی (ع) بر اساس ساده زیستی و غیر تجملاتی بوده است و امام (ع) تمام تلاش را نموده‌اند تا درد قشر محروم را لمس نمایند و خود مانند فقیران و پا برهنگان جامعه زندگی نماید. ایشان در روایتی اهمیت این امر را این طور بیان فرمودند:
إِنَّ اللَّهَ تَعَالَی فَرَضَ عَلَی أَئِمَّهِ [الْحَقِ‏] الْعَدْلِ أَنْ یقَدِّرُوا أَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَهِ النَّاسِ کیلَا یتَبَیغَ بِالْفَقِیرِ فَقْرُه‏ (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۳۲۵)
«خدا بر پیشوایان دادگر واجب فرموده که خود را با مردم ناتوان برابر نهند تا فقر و نا‌داری، فرد تنگدست را به هیجان نیاورد و به طغیان واندارد».
امام (ع) در سفارش به کارگزارانش، نحوه سلوک شخصی و ساده زیستی خود را به عنوان نمونه بیان می‌دارند که از دنیا به دو جامه‌ای کهنه بسنده کرده‌اند:
أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَکمْ قَدِ اکتَفَی مِنْ دُنْیاهُ بِطِمْرَیهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَیهِ … لَا حُزْتُ مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً وَ لَا أَخَذْتُ مِنْهُ إِلَّا کقُوتِ أَتَانٍ دَبِرَهٍ وَ لَهِی فِی عَینِی أَوْهَی وَ أَوْهَنُ مِنْ عَفْصَهٍ مَقِرَه (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۴۱۷)
«آگاه باش که پیشوای شما، از دنیای خود به دو جامه کهنه و از طعام آن به دو قرص نان بسنده کرده است… یک وجب از زمین آن را حیازت نکردم و جز به اندازه قوت جانداری مجروح که غذایش شود از قوت آن بر نگرفتم. این دنیا در چشم من از دانه تلخ ناچیزی که به کار و دباغی در آید، پست‌تر و خوارتر است.»
سیره علی (ع) بیشتر برگزیدن فقر و ترک تجمّلات دنیا بود. ابو رجاء می‌گوید: سادگی زندگی حضرت علی (ع) در حد شعار یا برای مصرف اجتماعی و زهد فروشی نبوده است و بلکه به فرموده امام باقر (ع):
وَ لَقَدْ وُلِّی‏ النَّاسَ خَمْسَ‏ سِنِینَ‏ فَمَا وَضَعَ آجُرَّهً عَلَی آجُرَّهٍ وَ لَا لَبِنَهً عَلَی لَبِنَهٍ وَ لَا أَقْطَعَ قَطِیعَهً وَ لَا أَوْرَثَ بَیضَاءَ وَ لَا حَمْرَاء (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۸، ص ۱۳۰)
«حضرت امیر (ع) مدت پنج سال حکومت داشت در این مدت آجری بر آجر یا خشتی بر خشت ننهاد و هیچ تیولی را به کسی اختصاص نداد و هیچ طلا و نقره‌ای را به ارث باقی نگذاشت.»
بکر بن عیسی می‌گوید: علی (ع) می‌فرمود:
‌ یا أهلَ الکوفِه إذا أنا خَرَجتُ مِن عِندِکم بِغَیرِ راحِلَتی وَ رَحلِی وَ غُلامِی فُلانٌ فَأنَا خائِنٌ (ابن ابی الحدید، ۱۴۰۴ ق، ج ۲، ص ۲۰۰)
«ای کوفیان! اگر از پیش شما بیرون رفتم به جز با مرکب، بار سفر و غلامم، پس من خیانت‌پیشه‌ام!»
و این روش حکومت در طول تاریخ برای همه حاکمان مدعی دین‌داری و یا مدعی حکومت دینی الگویی کامل است که تبعیت از آن حاکمان را با قشر محروم جامعه همراه کرده و فشار هزینه‌ها و سختی‌های زندگی بر آنان کمتر و قابل تحمل می‌کند.
ج) جدیت و اهتمام به کار و تلاش
یکی از ویژگی‌ها و ارزش‌های رفتاری امام علی (ع)، برخورداری از وجدان کاری نیرومند است. همان‌طور که در فصل پیش اشاره شد، یکی از مهم‌ترین عوامل گسترش فقر بیکاری و تنبلی است؛ و بالعکس روحیه کار و وجدان کاری لازمه پیشرفت و رشد اقتصاد است. امیرالمؤمنین (ع) پس از توصیه‌های مکرر به کار و تلاش خودشان هم لحظه‌ای بیکار نبودند و با این روش زندگی دنبال نکردن لوازم معیشت را در سیره عملی‌شان هم مذمت کردند.
یکی از رفتارهای شگفت‌انگیز امام در این زمینه، که نهایت وجدان کاری او را نشان می‌دهد، رفتار او در جریان جنگ خیبر است. در مقطعی از این جنگ امام (ع) به دلیل بیماری شدید چشم قادر به حضور در میدان نبرد نبود. ولی قدرت وجدان کاری در چنین حالتی هم اجازه بیکاری و آسایش به او نداد. وقتی که اصحاب در جستجوی وی بر آمدند او را مشاهده نمودند که در همان حالت چشم درد به آسیاب رفته و مشغول آسیاب کردن شده است. (احمد حنبل، ۱۴۰۳ ق)
امام (ع) برای این‌که از وقت موجود بیشترین استفاده را برده و لحظه‌ای از آن را هدر ندهد، کارهای خود را بر اساس یک برنامه دقیق تنظیم کرده و برای هر کدام از آن‌ها وقت مشخصی قرار داده بود. امام باقر (ع) در بیان برنامه کاری حضرت (ع) می‌فرمایند:
کانَ عَلی ع إذَا صَلَّی الفَجرَ لَم یزَل مَعقِبَاً إلی أن تَطلع الشَّمس فإذَا طَلَعِت اجتَمَعَ إلَیهِ الفُقَراءُ وَ المَساکینُ وَ غَیرُهُم مِنَ النّاسِ فَیعلَمُهُم الفِقهَ وَ القُرآنَ وَ کانَ لَهُ وَقتٌ یقَوُمُ فیهِ مِن مجَلِسِهِ (ابن ابی الحدید، ۱۴۰۴ ق، ج ۴، ص ۱۰۹)
«(برنامه کار) علی (ع) چنین بود که؛ هنگامی‌که نماز صبح را به جا می‌آورد، پیوسته مشغول تعقیبات نماز بود تا این‌که خورشید طلوع کند، زمانی که خورشید طلوع می‌کرد، فقیران و بینوایان و سایر مردم نزد او جمع می‌شدند و به آن‌ها فقه و قرآن می‌آموخت و برای او وقت مشخصی بود که از این جلسه بر می‌خاست.»
روایات سیره حضرت (ع) نشان می‌دهد که جدیت امام (ع) در کار به گونه‌ای است که از لحظه لحظه اوقات خود بهره می‌گیرد و هیچ فرصتی و لو اندک را برای ارائه یک کار مفید از دست نمی‌دهد.
د) رعایت عدالت و دوری از ظلم
رعایت عدالت لازمه تحقق نظام اقتصادی اسلامی سالم و دور از اختلاف طبقاتی است. نگاه به سیره حضرت (ع) جایگاه عدالت را در زندگی شخصی ایشان نشان می‌دهد.
در احقاق الحق نقل شده:
امیر مؤمنان، شبی وارد بیت‌المال شد و تقسیم اموال را می‌نوشت. طلحه و زبیر بر او وارد شدند. حضرت (ع) چراغی را که به بیت‌المال تعلق داشت و در برابرش بود، خاموش کرد و فرمود تا چراغی از خانه‌اش آوردند. (الحسینی، ۱۳۸۰)
عبدالرحمان بن ابی بکر می‌گوید:
علی بن ابیطالب (ع) از بیت‌المال ما (بصره)، چیزی برنداشت تا زمانی که از ما جدا شد، جز پوستینی پست، یا لباسی سیاه از منطقه دارابگرد [در شیراز]. (ابن عساکر، ۱۴۱۵ ق)
روایات بسیاری گویای عدالت علی (ع) در زندگی شخصی‌اش است که ما به ذکر دو روایت اکتفا کردیم. در این جا توجه به این مطلب ضروری است که، امام (ع) در توزیع بیت‌المال، هیچ تفاوتی بین خویشاوند و بیگانه قائل نبود و با همگان به مساوات رفتار می‌نمود. تأمل در رفتار حکیمانه امام (ع) در این دو زمینه انسان را به این مسأله مهم رهنمون می‌سازد که اسلام عدالت اقتصادی و وحدت اجتماعی را با چه روشی دنبال می‌کند. امام انسانیت با این رفتار به همگان می‌آموزد که اسلام چگونه هم به منافع اجتماعی می‌اندیشد و هم گرایش‌های فطری افراد و علقه‌های عاطفی و پیوندهای نسبی آن‌ها را در نظر می‌گیرد. امام (ع) با سیره پاک خود، جایگاه هر یک از این دو موضوع را به خوبی نشان داده است.
تبعیت از این صفت امام (ع) جامعه را به سمت ایجاد نظام عادلانه پیش برده و فسادهای مالی را از جامعه دور می‌کند. پس از این امر که اقتصاد به یک سلامت نسبی می‌رسد و میزان فقر در جامعه کاهش می‌یابد.
ه) شرکت در خیرات مالی و دستگیری از نیازمندان
همان‌طور در این فصل اشاره کردیم، دستگیری از نیازمندان به وسیله بودجه‌ای که از پرداخت مستحبات و خیرات مالی مردم جمع می‌شود یکی از راه‌کارهای مبارزه با فقر است. امیرالمؤمنین (ع) نیز در زندگی شخصی‌شان در این زمینه کوتاهی نکردند و در ایام دارایی و ناداری در خیرات مالی شرکت می‌کردند. اهتمام حضرت (ع) به این امر را در دو بخش انفاق‌ها و اوقاف بررسی می‌کنیم:
ه-۱- انفاق‌های حضرت (ع)
کمک مالی به نیازمندان، خصوصاً کسانی مانند ایتام و خانواده‌های بی‌سرپرست و از کارافتادگان که دستشان از تمامی راه‌های کسب درآمد کوتاه شده است، در شیوه تخصیص درآمد امام دارای اولین اولویت است. ترتیب این اولویت در رفتار امام از موقعیت ممتاز ایشان در ایمان به خدا و روز جزا و پیمودن مراحل عالی تکامل وجودی، ریشه گرفته است. مقدم داشتن رفع نیازهای دیگران بر نیازهای خود در سراسر تاریخ زندگانی امام (ع) مشهود است. حضرت (ع) نه تنها در روزگار ثروتمندی سال‌های پایانی عمر بلکه از همان سال‌های تنگدستی اوایل هجرت به این صفت والای انسانی شناخته شده بود. به گونه‌ای که آیات متعددی از قرآن کریم در شأن ایثار و انفاق ایشان نازل گردید.
از جمله این آیات، آیه‌ای مشهور به «آیه ایثار^[۵۷]» است. این آیه هنگامی نازل شد که امام (ع)، گرسنه‌ای را که بر پیامبر وارد شده بود، به منزل خود برد و اهل‌بیت آن حضرت (ع) غذای خود را، که تنها غذای موجود در خانه بود، بدو دادند و خود گرسنه خوابیدند. (العروسی، ۱۴۱۲ ق)
«آیه ولایت^[۵۸]» نیز هنگامی نازل گردید که علی (ع) در حال رکوع، انگشتری خویش را به نیازمندی انفاق می‌کند. (طباطبایی، ۱۳۹۴ ق)
روزی امیرالمؤمنین (ع) چهار درهم داشت، درهمی را شبانه و درهمی در روز، یک درهم آشکارا و یک درهم در نهان انفاق کرد و آیه ۲۷۴ سوره بقره^[۵۹] در مدح ایشان نازل گردید. (العیاشی، ۱۳۸۰ ق)
محمد بن الصمه از طریق پدرش از عموی خود نقل می‌کند:
«شبی در مدینه مردی را دیدم، که مشکی بر دوش و قدحی در دست گرفته بود و می‌گفت: ای خدای من، که صاحب اختیار و آفریدگار و پناه دهنده مؤمنانی، قربانی امشب مرا بپذیر، به چیزی جز آنچه در این قدح دارم و آنچه بر دوش کشیده‌ام به شبانگاه در نیامده‌ام، و تو خود می‌دانی که من علیرغم شدت گرسنگی و نیازی که به این مشک داشتم، به خاطر هدیه به پیشگاهت آن را از خود دریغ داشتم، پروردگار من! پس روی مرا بر نگردان و دعایم را بپذیر! بدو نزدیک شدم، تا آن که او را شناختم، او علی بن ابیطالب بود، به سراغ مردی رفت و اطعامش نمود.» (مجلسی، ۱۴۰۳ ق)
این‌گونه‌ایات و روایات رفتار انفاق آمیز امام را در شرایطی که خود ایشان نیز در زمره نیازمندان قرار داشت، نشان می‌دهند. ملاحظه رفتار امام در شرایط تمکن مالی نیز نشان دهنده تداوم همین وضعیت است. حکایات در نقل شیوه کمک‌های مالی امام (ع) بسیار زیاد است، لذا جهت اختصار از ذکر همه آن‌ها پرهیز کرده و به همین مقدار اکتفا می‌کنیم.
نکته‌ای که در تحلیل این بخش از سیره اقتصادی امام (ع) لازم به تذکر است این است که مصرف شخصی ایشان همواره در کمترین مقدار ممکن و انفاقشان به بیشترین مقدار بوده است. چنین رفتاری برای جایگاه رفیع امام (ع) در هدایت و اصلاح گرایش‌های طبیعی و خود محور انسان، کاملاً مناسب و زیبنده است.
ه-۲- اوقاف^[۶۰] حضرت (ع)
وقف، یکی از راهبردهای مترقی اسلام برای تأمین نیازهای عمومی به ویژه نیازهای اقشار آسیب‌پذیر است؛ سنت وقف، در زمان رسول خدا (ص)، با راهنمایی‌های گفتاری و رفتاری ایشان به خوبی در رفتار مسلمانان‌ جای گرفته بود. به گونه‌ای که گفته‌اند: «هیچ یک از اصحاب ایشان نبود که چیزی را وقف نکرده باشد.» (ابن شبه، ۱۴۰۳ ق)
مولای متقیان هم، تمامی املاکی را که به برکت بازوان پرتوانش آباد ساخته بود، وقف نیازمندان نمود و در حالی به ملاقات پروردگار شتافت که از اموال دنیا چیزی به جز ۷۰۰ درهمی که از سهم بیت‌المال خویش برای مایحتاج خانواده‌اش کنار گذاشته بود نداشت. (ابن حیون، ۱۳۸۵ ق)
در روایتی آمده هنگامی که علی (ع) با ضربات طاقت‌فرسای خود، آب گوارا را در صحرای ینبع جاری ساخت، مردم، با مشاهده این آب گران‌بها که مانند گردن شتر از زمین می‌جوشید، گفتند: وارثان علی را بشارت دهید! اما او وارثان این ملک را چنین بشارت دارد:
بَشِّرُوا الوارِثَ، ثُمَّ تَصَدَّقَ بِهَا عَلَی الفُقَراءِ وَ المَساکینَ وَ ابنَ السَّبیلِ وَ فی سَبیلِ اللِّه القَرِیبَ وَ البَعیدَ فِی السِّلمِ وَ الحَربَ لِیومِ تَبیضُّ وُجُوهُ وَ تَسوَدُّ وُجُوهُ لِیصرِفَ اللّهَ بِها وَجهی عَنِ النّارِ وَ لِیصرِفَ النّارُ عَن وَجهِی (طوسی، ۱۳۱۸ ق، ج ۹، ص ۱۴۸)
«وارثان را بشارت ده! همه را بر نیازمندان و بینوایان و در راه خداوند برای واماندگان دور و نزدیک، در صلح و جنگ، وقف نمود تا به روزی که در آن، چهره‌هایی به سفیدی و چهره‌هایی دیگر به سیاهی می‌روند، خداوند متعال مرا از آتش باز دارد و رویم را از آن در امان دارد!»
امام (ع) در مورد سایر املاک نیز رفتاری مشابه این داشته‌اند. یکی از موارد مشهور موقوفات او چاه‌های «ابونیزر» و «بغیبغه» است. ابونیزر پس از گزارش کیفیت حفر این چاه‌ها می‌گوید: پس از آن‌که آب این چاه‌ها مانند گردن شتر فوران نمود، حضرت (ع) به سرعت بیرون آمد و فرمود: «گواهی می‌دهم که این آب وقف است» (ابن شهر آشوب، بی‌تا)