از دوره سلجوقی­، خطی­که در معماری استفاده می­شد بیشتر کوفی ساده بود­که با آجر و به­آسانی اجرا می­گردید.­ (حلیمی، ۱۳۹۰: ۹۰) این خط که از نیمه دوم ق به­اوج خود رسید دارای انواع مختلفی می­باشد­. یکی از انواع آن به­نام کوفی بنایی­(معقلی) در بسیاری از بناها و مساجد باستانی به­خصوص از دوره تیموریان و صفویان در اصفهان و مشهد و نقاط دیگر بسیار­کار شده است.­گفته شده حرکات مستطیل و یا مربع شکل حروف آن­، این خط را از انواع دیگر کوفی مستثنی می­ کند­. (مکی­نژاد، ۱۳۸۷: ۸۷) مهم­ترین ویژگی­کتیبه­های­کوفی در ایران تنوع طراحی آن می­باشد. به­دنبال رواج خط ثلث از قرن هشتم در کتیبه­نگاری، خط­کوفی بیشتر در­کتیبه­های تزیینی و قاب­بندی­های کوچک مورد استفاده قرار­گرفت. در کتیبه­نگاری دوره تیموری به­ ویژه در­کتیبه­کاشی­کاری ابنیه این دوره و نمونه­هایی از قرن دهم هـ خط کوفی به­مثابه خطی فرعی همراه با خط ثلث استفاده شده است. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۵) خط کوفی باعث پیدایش چند قلم­گوناگون شد­ که بیشتر برای تزیین معماری و ابنیه به­کار می­رود. مانند­کوفی مربع که مانند آجر نمودار شد و­کوفی مشجّر و مورّق­که برای آراستن­کتب به­کار­گرفته شد، همچنین­کوفی موشح و مشبک که در خوشنویسی مغربی و به­ ویژه در­گچ­کاری برجسته رواج زیادی یافت. (بوکهارت، ۱۳۶۵: ۶۰) می­توان­ گفت تمام شیوه ­ها­ی­کوفی­مشرقی نیز از نظر دقت وکاربرد درکتیبه­های ابنیه،­کاشی­کاری، ظروف و غیره به­سه نوع عمده ومتمایز تقسیم می­گردند­که شامل : نوع ساده­(محرر)، نوع تزیینی و نوع بنایی­(معقلی) می­باشند. (فضایلی، ۱۳۶۲ الف: ۱۴۹)

۲ – ۲ - ۲ – ۱ - ۱خط کوفی ساده
به­گفته حبیب­الله فضایلی این شیوه بر دونوع است: یکی شیوه قدیمی­که ساده، خالص و خالی از تزیین می­باشد­که ­نمونه ­ای از آن در­کتیبه مسجد ابن­طولون در قاهره موجود می­باشد و نوع دوم آن شیوه ساده ایرانی است­که اکثر قرآنها و­کتیبه­هایی­که با این خط نوشته شده تقریباً دارای تزییناتی نیز می­باشد و همین شیوه ­در ایجاد خطوط خاص ایرانی کاربرد داشته است­. (فضایلی، ۱۳۶۲ الف: ۱۴۹) در تصویر ۲ – ۲ نمونه ­ای از این خط آمده است.
تصویر ۲ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط کوفی ساده­، صحن هدایت از مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ - ۲ – ۱ – ۲ خط کوفی­تزیینی
استفاده از کوفی­تزیینی­(مشجری)­ در ایران به­بالاترین اوج هنری خود رسید و تا به­امروزکاربرد داشته است. (یارشاطر، ۱۳۸۴: ۳۲) این خط در­کتیبه­ها­ی ابنیه مختلف مورد استفاده قرار­گرفته است. از جمله اینکه ­نمونه­هایی از این خط در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) جهت تزیین بنا به­کار رفته است. در تصویر ۳ – ۲ و ۴ – ۲ نمونه ­ای از این خط آمده است.
تصویر ۳– ۲٫ نمونه ­ای به­خط­کوفی­تزیینی ، پیشانی ایوان طلای صحن جمهوری اسلامی، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره معاصر، مأخذ تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر ۴– ۲٫ نمونه ­ای به­خط کوفی گره­دار با متن ((فَسَیکفیکِهِم الله و هُو السَمیعُ العَلیم))، ته ستون غرفه­های صحن گوهرشاد، بدون تاریخ، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۲ – ۱ – ۳ کوفی بنایی (معقلی)
در نوع ساده این خط کلماتی مانند ­«الله»­ یا اسامی ائمه اطهار به­تنهایی داخل اشکال هندسی ترکیب می­شوند. در این شیوه از­گردش یا پیچش حروف برای ایجاد نقش اصلی استفاده می­گردد و در نوع مشکل این خط­، آیات و سوره­های قرآنی با جملات ادبی و عرفانی به­مقیاس وسیع در اشکال هندسی قرار می­گیرند. (مصدقیان، ۱۳۸۴: ۷۱) می­توان گفت خط بنایی در ترکیب با کاشی­کاری مراحل تکامل خود را چنان پیمود­که خطاطان از آن در تزیین اماکن متبرکه مساجد، امام زاده­ها و مدارس دینی استفاده نموده و به­ایجاد خطوط درهم پیچیده و زیبا پرداختند. از این خط در نما­سازی­های داخلی برای ازاره­ها و در زیر دورها به­ صورت عرق­چین استفاده می­گردد، در نماسازی خارجی نیز در ستون­های پشت­بغل­ها­،کتیبه­های افقی و عمودی­گلدسته­ها، پوشش­گنبدها و در­ ساقه­ گنبد بصورت­کتیبه دوار و در شکل­های مختلف با سواد و بیاض، ترنج­ها و گل­ها نقش می­بندد. (حکیمی، ۱۳۸۰: ۱۰۳) در تصویر ۵– ۲ نمونه ­ای از این خط آمده است.
تصویر ۵– ۲٫ نمونه ­ای به­خط کوفی بنایی با عبارات الله، محمد، علی، فاطمه، گنبد مطهر امام رضا(ع)، ­مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
نمونه­هایی از خط­کوفی­که در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دیده می­ شود، بسیار­کمتر از نمونه­های خط ثلث در این مجموعه می­باشد. همان­طور­که عنوان شد خط کوفی از دوره تیموری جنبه فرعی به­خود گرفته این روند نیز در بسیاری از­کتیبه­های به­کار رفته در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) دیده می­ شود به­ طوری­که خط­­کوفی در­کنار خط ثلث­که اصلی نوشته می­شده آمده است و یا اینکه به­ طور معمول در قالب الواح­ کوچک­ کار شده است.
۲ – ۲ - ۲ – ۲ کاربرد خط ثلث در­کتیبه­نگاری
خط ثلث همواره یکی از خطوط اصلی مورد استفاده درکتیبه­نگاری محسوب شده است و در دوره تیموری و صفوی شاهد استفاده زیاد این خط در­کتیبه­نگاری می­باشیم.­گفته شده قلم ثلث در­کاشی­کاری جلوه خاصی داشته و چنان با تزیینات­کتیبه و­کاشی هماهنگ می­گردد­که هیچ خط دیگری نمی­تواند جایگزین آن­ شود. ­کتیبه­های ثلث در ابنیه و آثار تاریخی در­کشورهای اسلامی بسیار دیده می­شوند و آیات قرآنی، احادیث ائمه، اشعار و عناوین بر روی در و دیوار بناها با این خط به زیبایی کار شده است. (فضایلی،­۱۳۶۲­الف: ­۲۶۴) این خط جهت­کتیبه­نویسی از اواخر دوره سلجوقی آغاز­گردید،­ در دوره تیموری رواج یافته و در دوره صفوی به­اوج خود رسید. ­به­ طوری­که همچنان روند استفاده از آن در­کتیبه­نگاری ادامه دارد. (حسینی، طاووسی، ۱۳۸۵: ۶۰) همراه با روند تکاملی خط ثلث، مضامین ومحتوای شیعی نیز از دوره مغول به­ بعد در­کتیبه­ها جای خود را پیدا نمود. دوره ایلخانی از حیث­گذر­کتیبه­ها از خط کوفی به­خط ثلث بسیار مهم می­باشد. (حسینی­ اشکوری، ۱۳۹۰­: ۱۳۹ – ۱۳۵) دوره تیموری نقطه اوج و فراز خط ثلث بوده و دوره قاجار به­جهت اندام، مفرد­ات و قدرت حروف نقطه افول آن می­باشد. کتیبه­های ثلث در دوره صفوی نیز از نظر مصالح متعدد بوده و از جهت اجرا از استحکام خوبی برخوردار بودند. (مکی­نژاد، ۱۳۸۸: ۲۹) ­گفته شده این خط در سطر­بندی­گاه با فاصله­، گاه با فاصله کم و یا تو در تو به­هم با تمام حرکات اعراب ضوابط و تزییناتش نوشته می­ شود. (فضایلی، ۱۳۶۲الف: ۲۴۶) قلم ثلث در اجرا از بسیاری از شیوه ­های خط مانند قلم­کوفی، دشوارتر است، ­از این­رو وفاداری استاد­کاران­، حجار و گچ­کار به­اجرای دقیق خط ثلث تا مدت­ها در محدودیت بود اما با پیشرفت فنون­کاشی­کاری به­ ویژه از دوره ایلخانان به­بعد­، به­این هنرمندان اجازه داده شد تا آثار ارزشمندی در کتیبه­نگاری به­دست آوردند. (کاریونی و ماسویا، ۱۳۸۱: ۱۱ – ۹) کتیبه­های ثلث را می­توان به­چند دسته تقسیم نمودکه شامل­: کتیبه­های ثلث ساده و خلوت، ثلث پیچیده و تو­در­تو­(پرکار)­، ثلث ترکیبی و ثلث با کمربندی حروف کشیده می­باشند.­گفته شده در نوع ثلث ساده خط این کتیبه­ها را بر یک کرسی نوشته و نیمه­ی بالایی کتیبه خالی می­باشد، به­ طوری­که متن آن به­راحتی خوانده می­ شود، اکثر­کتیبه­های دوره تیموری با این شیوه نوشته شده ­اند. اما در ثلث پیچیده­کلمات کتیبه بر هم سوار شده و در هم تداخل دارند، فضای خلوت در این کتیبه­ها کمتر به­چشم می­خورد و حروف و نوشته­ها تمام فضا را پر می­ کنند. خواندن متن این کتیبه­ها آسان می­باشد و بر چند کرسی نوشته می­شوند، اکثر­کتیبه­های دوره صفویه با این شیوه شکل­گرفته­اند. در شیوه ثلث ترکیبی، خط ثلث به­عنوان خط اصلی­کتیبه در نظر­گرفته شده و خط دومی به­عنوان خط فرعی در قسمت بالای­کتیبه و با رنگی متمایز از آن نوشته می­ شود،­ اغلب متن خط فرعی­کلمه­ای مانند لا­اله­الا­الله ، الملک­لله و … می­باشد که در سر­تا­سر­کتیبه نوشته می­ شود. در نوع ثلث با­کمربند حروف­کشیده­ نیز حروفی مانند ب، ت، ک، ی­معکوس­که به­ صورت تخت می­باشند­، قابلیت­کشیده شدن در سطح­کتیبه را دارند، این حروف­کشیده به­مانند­کمربندی در وسط یا قسمت بالا و پایین­کتیبه قرار­گرفته و عرض­کتیبه را به­دو یا سه قسمت تقسیم می­ کنند، این شیوه­کتیبه­نویسی از دوره صفویه رایج شده است. (مکی­نژاد، ۱۳۸۶: ۸۸) درکتیبه­های ثلث، حروف به­ صورت عمودی، افقی و حرکت­های مدور نوشته می­شوند و به­انتخاب خوشنویس برخی از قسمت­ های حروف با توجه به­نیاز ترکیب­بندی کوتاه یا کشیده نوشته می­ شود. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۹۱)
خط ثلث قابلیت حرکات افقی، مسطح، مورب حروف را دارد به­ طوری­که با اضافه نمودن برخی علایم خطی و جابجایی حروف آن می­توان رابطه منطقی در ترکیب کتیبه ایجاد نمود. خط ثلث در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) بیشترین کاربرد را نسبت به­خطوط دیگر داشته است و ­کتیبه­های بسیاری با این خط در قسمت­ های مختلف این مجموعه کار شده است. همان­طور­که اشاره شد استفاده از قلم ثلث در­کتیبه­نگاری از دوره تیموری رواج یافت.­ به­جز نمونه­های انگشت­شمار، بقیه­کتیبه­های این مجموعه زیارتی در دوره تیموری با قلم ثلث ایجاد شده ­اند، در دوره صفوی نیز خط ثلث­، بیشترین­کاربرد را در­کتیبه­نگاری مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) داشته است. البته در آن دوره استفاده از خطوط دیگر مانند نستعلیق نیز دیده می­ شود­، اما همچنان خط ثلث در صدر بوده و جایگاه معنوی خاصی داشته است. نمونه­های بسیار خوبی از این نوع خط در حرم مطهر وجود دارد. در اغلب­کتیبه­های دوره صفویه در حرم مطهر از الگوی دو­کرسی استفاده شده است که اغلب دارای­کشیده­های معکوس از حروف می­باشند. در دوره قاجار نیز از خط ثلث در­کتیبه­نگاری استفاده شده است.
به­گفته مهدی مکی­نژاد، در دوره قاجار­کتیبه­های ثلث دیگر آن جایگاه اصلی و مرتبه نخست خود را نداشته است، در عوض خط نستعلیق گسترش قابل توجهی پیدا کرده است.­گرایش به­نستعلیق و کم­توجهی به­خط ثلث می ­تواند دلایل گوناگونی داشته باشد­، به­عنوان مثال: جذابیت خط نستعلیق و نیاز جامعه قاجار به­خط نستعلیق، هویت کاملاً ایرانی این خط و دور شدن ایران از پایگاه خط ثلث (کشور ترکیه) و فقدان هنرمندان­ برجسته و ممتاز در خط ثلث می ­تواند بخشی از این دلایل باشد، همچنین انسجامی­که بین هنرمندان ثلث­نویس تیموری در هرات و صفویه در اصفهان بود در دوره قاجار به­علت نداشتن پایگاهی منسجم وجود نداشت. (مکی­نژاد، ۱۳۸۸: ۳۸) با این وجود کتیبه­های خوبی از دوره قاجار که بیشتر آنها توسط محمد­ حسین شهید­المشهدی که یکی از ثلث­نویسان مهم این دوره محسوب می­ شود دیده می­ شود. این خط در دوره­ های بعد نیز در حرم مطهرکار شده است، نمونه­های خوبی از این خط در دوره معاصر نیز در این مجموعه کار شده است. از جمله هنرمندان برجسته­ای­که به­قلم ثلث­کتیبه­هایی در حرم مطهر ایجاد نموده ­اند، افرادی چون : جعفر بایسنغر­شاهزاده دربار تیموری، محمدرضا امامی اصفهانی هنرمند دوره صفوی، محمد حسین شهید­المشهدی هنرمند دوره قاجار، محمد­ حسن­ رضوان هنرمند دوره پهلوی، حبیب­الله فضایلی و سیّد ­محمد حسینی­ موحد از دوره انقلاب اسلامی را می­توان نام برد. می­توان گفت خطوط ایجاد شده توسط این هنرمندان از برجسته­ترین خطوط ثلث موجود در این مجموعه زیارتی می­باشند. اما متأسفانه از دوره صفویه به­بعد، برخی کتیبه­های ثلث این مجموعه زیارتی دارای مشکلات خوشنویسی نظیر: مفردات، اندام نامناسب حروف و همچنین ترکیب چند نمونه حروف مختلف از خطوط متفاوت در یک کتیبه، مانند استفاده از مفردات خطوط توقیع، رقاع، محقق و نسخ­ در ترکیب با مفردات خط ثلث دیده می­ شود که نشان دهنده عدم توانایی هنرمند ثلث­نویس در این زمینه می­باشد. در تصویر ۶ – ۲ نمونه ­ای از این­کتیبه­ها آمده است. از نمونه­های­کاربرد خط ثلث در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) می­توان­­ کتیبه­هایی­ در قسمت بالای ایوان مقصوره از دوره تیموری رقم بایسنغر را عنوان کرد. همچنین­کتیبه گنبد مطهر به­خط علیرضا عباسی ­و پیشانی ایوان جنوبی صحن عتیق به­خط محمد­رضا امامی­اصفهانی از دوره صفویه، کتیبه پیشانی ایوان نقاره­خانه رقم محمد­ حسین شهید­المشهدی از دوره قاجار، سمت چپ ایوان موزه به­سمت مسجد گوهرشاد به­رقم محد حسن رضوان از دوره پهلوی و ایوان شرقی صحن قدس به­خط حبیب­الله فضایلی از دوره انقلاب اسلامی را از این دست می­باشند. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.) در تصویر ۷– ۲ ­و­۸– ۲ نمونه ­ای از خط ثلث آمده است.
تصویر­۶ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه­های موجود در مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع) که ترکیبی از چند نوع خط ثلث، نسخ، محقق و رقاع می­باشد. سر­در ایوان طلای صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، دوره قاجاریه، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳٫
تصویر ۷ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط ثلث، داخل ایوان ساعت صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، اثر علیرضا
عباسی، دوره صفویه، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۸ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط ثلث، داخل ایوان شرقی صحن­نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، اثر محمد­حسین شهید­المشهدی،­۱۲۷۱ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۲ – ۳ کاربرد خط نستعلیق در­کتیبه­نگاری
از خط نستعلیق در اواخر قرن نهم­ق به­ طور محدود در کتیبه­نگاری استفاده شده است، اما گسترش کاربرد آن در تزیینات معماری مربوط به­قرن یازدهم ق می­باشد، این خط به­علت ساختار و شکل ظاهری که حروف آن دارا می­باشد، مانند: دور زیاد حروف، درمقایسه با قلم ثلث انعطاف کمتری در کتیبه­نگاری داشته است. (­صحرا­گرد، ۱۳۹۱: ۴۶) اما برخی از مشهورترین­ خطاطان­کتیبه­نویس عهد صفوی، مانند علیرضا عباسی و محمدرضا امامی­اصفهانی باعث رواج کتیبه­نویسی نستعلیق شده ­اند. بیشتر نگارش این خط در قالب ابیات فارسی و سنگ­های یاد­بود مشاهیر در کتیبه­های ابنیه مختلف بوده است. (سوچک، ۱۳۸۶: ۲۴) کاربرد خط نستعلیق در­کتیبه­نگاری مختص متون و اشعار فارسی می­باشد و براساس نوع متن آن که نظم یا نثر باشد، ترکیب­بندی­های متفاوتی دارد. به­ طور معمول، اشعار در ترنج­های متعدد نوشته می­ شود و متون نثر مانند­کتیبه­های ثلث به­ صورت طوماری نگاشته می­ شود. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۶) دوران شکوفایی خط نستعلیق را می­توان قاجاریه دانست­، در واقع سنت نستعلیق­نویسی در این دوره ادامه صفویه بود، اما با رویکردهای نوینی مواجه­گشت.
درباره نوع نگارش این خط گفته شده که گاهی در­هم نوشته می­ شود، اما بعضی موارد نیز حروف آن یکنواخت بوده و بر کرسی استوار می­باشد و تمام حرکات و اشکال آن به­خط نسخ شباهت داشته، همچنین دارای دامنه­ها، حروف و کلمات متمایل به­راست می­باشد. (فضایلی، ۱۳۶۲­ب: ۳۱۰) خط نستعلیق از دوره صفویه در مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع) دیده می­ شود، اما کاربرد بیشتر این خط در دوره قاجاریه بوده است. به­ طوری­که­ کتیبه­های بسیاری از این دوره در حرم مطهر وجود دارد، این خط در ادوار پس از قاجار نیز همچون پهلوی و انقلاب اسلامی به­کار رفته است و درقالب کتیبه در نقاط مختلفی از حرم مطهر نصب می­باشد، جنس اکثر این­کتیبه­ها از سنگ بوده و اغلب به­ صورت طوماری و یا در قالب الواح نقش بسته است، متن بیشتر آنها ابیات شعر می­باشد که یا جنبه احداثیه داشته و یا در منقب امام رضا­ (ع) بوده که در بر­گیرنده مدح و ستایش است. در بسیاری موارد نیز از این خط برای سنگ­قبرها و وقف­نامه­ ها استفاده شده است. خط نستعلیق به­علت شکل ساختاری که در حروف آن می­باشد، انعطاف کمتری نسبت به­قلمی مانند ثلث یا کوفی داشته و اغلب چیدمان، انطباق و هماهنگی این خط با قاب کتیبه زیاد نمی ­باشد، برای همین از این خط اغلب در کتیبه سنگ قبرها، کتیبه­های احداثیه و یا شعر فارسی استفاده شده است و نسبت به­قلم ثلث و­کوفی کمتر در تزیینات ابنیه کاربرد داشته است. از جمله هنرمندانی که به­قلم نستعلیق کتیبه­هایی را در حرم مطهر بر جای نهادند می­توان محمد­الموسوی صنیع­التولیه، محمد­ حسن رضوان، حسین موسوی نقاش­باشی، رجبعلی خادم­ مشهدی، محمد­ علی رضوی و غلامحسین­کیمیا ­قلم را نام برد. نمونه­هایی از کاربرد خط نستعلیق دربخش­هایی از حرم مطهر مانند: محراب بخش جنوبی ایوان صحن عتیق از دوره صفویه به رقم محمد علی رضوی، کمرکش ایوان طلای صحن نو به­رقم رجبعلی خادم­مشهدی­ و­ سنگ قبر­حاج­ میرزا ­محمود دربان­باشی ­رقم غلامحسین­کیمیا ­قلم از دوره قاجار، ایوان حجره صحن نو­ رقم محمد­الموسوی از دوره پهلوی و­کتیبه احداثیه در­گنبد ­مطهر رقم صفرالمظفر از دوره انقلاب اسلامی را می­توان نام برد. (برای اطلاعات بیشتر به­جداول مربوط در بخش پیوست مطالب مراجعه نمایید.) در تصویر ۹– ۲ ­و­۱۰– ۲ نمونه ­ای از این خط آمده است.
تصویر ۹ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط نستعلیق، ایوان طلای صحن عتیق، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، اثر محمد­ علی­بن سلیمان­الرضوی، دوره افشاریه، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۱۰– ۲٫ نمونه ­ای به­خط نستعلیق، ازاره­های بیرونی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، اثر محمد­الموسوی، ۱۳۲۰ ق، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
همان­طور­که عنوان شد علاوه بر خطوط ذکر شده از خطوط دیگری نظیر نسخ، محقق، تعلیق و طغرا نیز در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) استفاده شده است، اما کاربرد این خطوط نسبت به­اقلامی چون ثلث، کوفی و نستعلیق بسیار کمتر می­باشند. نمونه­هایی از این خطوط در نقاطی از حرم نظیر: ازاره­های حرم، اندرون ایوان طلای صحن عتیق و مسجد گوهرشاد مشاهده می­ شود. در تصویر ۱۱ -۲، ۱۲ – ۲، ۱۳ – ۲، ۱۴ – ۲، نمونه­هایی از کاربرد این خطوط در حرم مطهر آمده است.
تصویر ۱۱ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط نسخ مرقوم بر کاشی هشت­پر، به­کار رفته در ازاره­های حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن ۷ ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه ۱۳۹۳.
تصویر ۱۲ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط تعلیق مرقوم بر کاشی هشت­پر، به­کار­رفته در­ ازاره­های حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن ۷­ش، مأخذ تصویر: نگارنده، دی ماه ۱۳۹۳.
تصویر ۱۳ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط تعلیق مرقوم بر کاشی زرین فام ستاره­ای، به­کار­رفته در ازاره­های حرم مطهر، موزه آستان قدس رضوی، قرن­ ۷­ش، مأخذ­تصویر: نگارنده، دی ماه ۱۳۹۳.
تصویر ۱۴ – ۲٫ نمونه ­ای به­خط ثلث و طغرا، قسمت پایین لبه دهانه­ی­ ایوان شرقی و غربی مسجد گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ تصویر: صحراگرد، ۱۳۹۱: ۱۴۵.
۲ – ۲ - ۳ دسته­بندی براساس قالب و شکل­کلی
در این بخش به­شکل و اندازه قاب­هایی­که ­کتیبه­ها را در بر­می­گیرد پرداخت شده است. به­ طور­کلی­کتیبه­ها از منظر ارتباط با فضای معماری و محل قرارگیری دارای اندازه و قالبی متفاوت می­باشند. (صحراگرد­، ۱۳۹۱: ۴۱) درباره دسته­بندی از نظر قاب و شکل کلی مطالعات زیادی انجام نشده است، به­ صورت پراکنده افراد معدودی فقط نام­هایی را برای کتیبه­ها عنوان نموده ­اند. از محققین گذشته، یعقوب­بن سراج­شیرازی درباره نوع قلم مورد استفاده در­کتیبه­ها مطالبی را عنوان کرده است، حبیب­الله فضایلی نیز از دوره معاصر واژگانی را در رابطه با قالب و شکل کتیبه­ها نام برده است. در کتاب تعلیم­خط کلماتی چون تک لوح، لوح، قطعه، ترنج، اشکال هندسی (مربع، مستطیل، دایره و…)­، کتیبه­های­کمربندی، کتیبه­های مادر و بچه، کتیبه­های هلالی، کتیبه­ درهم (بدون­ تنظیم) وکتیبه محرابی به­عنوان نام کتیبه­ها آورده شده است. (فضایلی­، ۱۳۶۲­ب­: ۱۳۷-۱۳۱) و گفته شده اغلب در جهت طول و به­مساحت چندین متر برای اطراف در ورودی یا محراب، اطراف صحن، رواق و… کتیبه تهیه می­گردد­ که ­گاهی­کتیبه­ها به­ صورت تک­لوحه­ها و قطعه­هایی نیز به­تناسب محل به­خط ثلث و غیره نگاشته می­گردد. همچنین درباره قلم کتیبه این نکته عنوان شده است که قلم­ مورد استفاده در کتیبه، با نوشتن­های معمولی فرق داشته و تسلطی جداگانه می­طلبد و عباراتی را که کتیبه­نویس باید در زمینه­ چند متری یا در ترنج­ها، لوح­ها و به­اشکال هندسی به­ صورت مربع، مستطیل، دایره و غیره بنویسد، درشت و ریزی قلم در آن الزامی می­باشد. (­همان، ۱۳۱) انتخاب محل قرارگیری­کتیبه­ها، رعایت تناسب و اندازه آنها از ضروریات­کتیبه­نگاری می­باشد، همچنین موقعیت و محتوای­کتیبه به­کاربرد­ آن بستگی دارد. اغلب در ابنیه مذهبی­کتیبه­ها را در اطراف محراب، داخل ایوان و زیر گنبد نصب می­ کنند. جهت حرکت نوشته در کتیبه­ها باید از راست به­چپ و از بالا به­پایین و یا از پایین به­بالا باشد، گاهی اوقات بعضی­کتیبه­های مستثنی نیز وجود دارد که به­سبب موقعیت مکانی و نسبت آنها با نقش و نگارها، دارای جهت حرکت متفاوتی هستند. (مکی­نژاد­، ۱۳۸۶: ۹۳) به­گفته مهدی صحراگرد،کتیبه­ها از نظر قالب و شکل­کلی به­سه دسته تقسیم می­گردند­که شامل­ کتیبه­های طوماری­، قاب­بندی­ها و الواح­کتیبه­ای می­باشند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳ – ۴۱) در زیر دسته­بندی­های عنوان شده و مثال­هایی از آن ارائه شده است.
۲ – ۲ - ۳ - ۱ کتیبه­های طوماری
این­گونه کتیبه­ها در پیشانی ایوان­ها، ورودی بنا، ساقه گنبد، اطراف محراب و… گاه به­ صورت افقی و گاه پیرامون ایوان در جهات افقی و عمودی قرار دارند. نسبت طول به­عرض در این­کتیبه­ها بیشتر می­باشد و بیشتر به­شکل نوار­مانند­ بوده، به­ طوری­که طولانی­ترین متن­ها در اینگونه­کتیبه­ها نگاشته می­ شود. مهم­ترین کتیبه­های مساجد که اغلب شامل کتیبه سر­در­ورودی، پیشانی و اطراف ایوان، اطراف­گنبد (درون و بیرون) و اطراف صحن می­باشند در این قالب نگاشته می­شوند. می­توان گفت رایج­ترین شکل کتیبه­ها در بناهای اسلامی همین­کتیبه­های طوماری می­باشند. نمونه­های دیگری نیز از این دست کتیبه­ها وجود دارد که دور ایوان و به­شکل محرابی نصب می­گردند، هم­چنین حاشیه محراب که دور تا دوری بوده و مانند کمندی دهانه­ی ایوان و تزیینات لچکی را در­بر­می­گیرد نیز در این دسته از­کتیبه­ها قرار­ می­گیرند. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۱) درباره قلم مورد استفاده در این­گونه­کتیبه­ها این نکته عنوان شده که باید طوری نوشته شود که در آن طول و عرض حروف، اندازه محل کتیبه باشد. به­ طوری­که­ ارتفاع عمارت نیز در نظر گرفته شود و اینکه ­از ارتفاع تقریباً ۳ م. مشکلی در خوانش نوشتار کتیبه ایجاد نگردد. (سراج­شیرازی، ۱۳۷۶: ۱۴۵) هم­چنین در جای دیگر آورده شده است که به­ طور معمول کلمات به­کار رفته در اکثر کتیبه­ها در دو ردیف قرار می­گیرند، گاهی نیز به­ دلیل موقعیت مکان و جمله­بندی­ها به­ناچار در سه ردیف قرارداده می­شوند. البته در این صورت کار­کتیبه­نویس سخت­تر می­گردد. (فضایلی، ۱۳۶۲­ب: ۱۳۲) در کتیبه­هایی که به­شکل طوماری بر ابنیه نقش می­بندند نسبت اندازه قلم و عرض­کتیبه متناسب با ارتفاع آن است. به­ طوری­که به­علت وابستگی زیاد شکل این­کتیبه­ها با بستر بنا، طول آنها بسیار­ زیاد می­باشد. به­همین دلیل برای هماهنگ شدن طول و عرض کتیبه، عرض آن را بیشتر از اندازه معمول در نظر­گرفته و حروف عمودی آن مانند الف­ها، بسیار بلندتر از حالت معمولی نگاشته می­شوند. اما به­ دلیل اینکه تناسب ترکیب، سطر و همچنین ترکیب در کلمات رعایت می­ شود، این مورد از قواعد­کتیبه­نگاری محسوب می­گردد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۲) همان­طور­که بیان شد، الف­های نوشته شده در کتیبه باید به­اندازه محل کتیبه و ارتفاع آن باشد­ و تناسب در کتیبه­نویسی امری نسبی می­باشد. (سراج­شیرازی، ۱۳۷۶: ۴۵) به­گفته محمد­ حسین حلیمی، اکثر هنرمندان عصر صفویه به­ دلیل علاقه و تبحّرشان در به­کار­گیری­کاشی­کاری و استفاده از شکل­های هندسی­، گیاهی و اسلیمی­ها، فضای محدودتری را به­خط و تزیینات خطی اختصاص داده­اند و آن را بیشتر برای­ کتیبه­های کوتاه، بلند و باندهای افقی و عمودی که در قسمت­ های مهم بنا تأکید داشته­ به­کار­گرفته­اند و از ثلث و ویژگی­های بصری این نوع خط استفاده نموده­ و با حروف و کلمات ثلث به­پیوند و ترکیب­بندی موزون در­کتیبه­نویسی دست یافته­اند. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۹۱ – ۹۰)
به­ طور­کلی حروفی­که در­کتیبه­های طوماری نوشته می­ شود باید طوری داخل ترکیب­بندی کتیبه قرار­گیرد که حروف کشیده برابر با عرض کتیبه در نظر گرفته شوند. شاید این حروف نسبت به حروف دیگر متناسب نباشد اما نوعی طراحی در آن صورت می­گیرد که علت آن ایجاد هماهنگی و تناسب حروف با شکل کشیده کتیبه می­باشد. البته این قضیه خطوطی چون ثلث و کوفی را شامل می­ شود که نوع خط و حروف آنها انعطاف­پذیر بوده و این قابلیت را در خود دارند، به­خصوص قلم ثلث، به­علت جنبه ساختاری و شکل حروف آن مانند: داشتن حروف عمودی، افقی و منحنی، قابلیت متناسب شدن با عرض­کتیبه را به­خوبی داشته و به­انتخاب کتیبه­نویس برخی از قسمت­ های حروف آن کوتاه و یا کشیده نگاشته می­ شود و با قرار دادن افراشته­های بلند، تکرار حروف مدور و مورب­ها نوعی آهنگ بصری، نظم و وزنی منطقی متناسب با عرض کتیبه ایجاد می­گردد. در اکثر­کتیبه­های طوماری که در ابنیه مختلف از جمله در حرم مطهر امام رضا­ (ع) کارشده است، از این خصیصه­ی ثلث استفاده شده و مشهود می­باشد. اما قلمی مانند نستعلیق به­ دلیل فرم و شکلی که در دل حروف آن نهفته است، نمی­تواند با فرم­های­ معماری به­خوبی منطبق گردد و قابلیت ترکیب­بندی با افراشته­ها و هماهنگی حروف با عرض­کتیبه را دارا نمی ­باشد. کتیبه­های طوماری در بسیاری از اماکن متبرکه این مجموعه زیارتی دیده می­ شود. از نمونه­های آن می­توان کتیبه­های کار شده در پیشانی صحن­ها، دور ازاره رواق­ها، دیوار صحن­ها، حاشیه محراب­ها و … را عنوان نمود. در تصویر ۱۵ – ۲ ، ۱۶ –۲، ۱۷ – ۲ و ۱۸ – ۲ نمونه ­ای از­کتیبه­های طوماری به­کار­رفته در این مجموعه زیارتی دیده می­ شود.
تصویر­۱۵ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه طوماری به­قلم ثلث و کوفی، ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، ۱۳۹۴ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۱۶ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه طوماری به­قلم ثلث، ایوان شرقی صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، رقم محمد­حسین شهید­المشهدی، دوره قاجار، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۱۷ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه طوماری احداثیه به­قلم نستعلیق، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا (ع)، رقم­ محمدحسن رضوان، ۱۳۴۲­ش. مأخذ تصویر: نگارنده، مهر ۱۳۹۳.
تصویر ۱۸ – ۲٫ نمونه ای از کتیبه طوماری محرابی­(گردان)­، به­خط ثلث و کوفی­تربیعی، قسمتی از ایوان ساعت صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، ۱۲۸۸ق، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
۲ – ۲ - ۳ - ۲ قاب­بندی­ها
این دسته از کتیبه­ها­، متون کوتاهی هستند که در یک قاب کوچک به­ صورت مستطیل یا مربع نوشته می­شوند و مانند نقشی تزیینی به­ صورت مکرر بر روی ابنیه نصب می­گردند. این قاب­بندی­ها در معماری اغلب جنبه تزیینی داشته، در حالی که موضوع آن­ها شامل اسماء­الله و یا عباراتی مذهبی مانند شهادتین می­باشد و هرگاه در بنا تکرار شوند یادآور سنت ذکر در فرهنگ اسلامی بوده و تأکید بر القای بصری­ آن در یک مکان مقدس می ­تواند با الهام از عقاید اهل تصوف باشد. به­ طور­کلی در تزیینات معماری اسلامی، رایج­ترین نوع قاب­بندی به­وسیله خط­کوفی بنایی می­باشد. (صحراگرد،۱۳۹۱: ۴۳) حروف و­کلمات عربی دارای خاصیت شکل­پذیری بوده، به­خصوص خط­کوفی هرگاه در کنار مواد سخت مانند آجر، سنگ و کاشی و یا مواد نرمی مانند گچ قرار می­گیرد به­سهولت با فرم­های مدور و منحنی­ها هماهنگ شده و تغییر شکل می­دهد. (حلیمی، ۱۳۹۰: ۳۲) مفردات این خط با زاویه قایمه نگاشته می­ شود. به­همین دلیل ترکیب بنایی در حرکتی دورانی و محاط بر مربع، مستطیل و یا قاب­های چند گوش صورت می­گیرد. (میرزا­ابوالقاسمی، ۱۳۸۷: ۳۳) با توجه به­این مورد که در کوفی بنایی تمام حروف آن سطح می­باشد (فضایلی،۱۳۶۲ب: ۲۸۷) می­توان از این قابلیت بهره برد و این نوع خط را در قالب­های مربع و مستطیل شکل جای داده و به­ترکیب زیبایی دست یافت. نمونه­های بی­شماری از این نوع قاب­بندی­ها در مجموعه زیارتی امام رضا­(ع) دیده می­ شود که از دوره­ های مختلف بر مواد متفاوتی نظیر: آجر، کاشی، سنگ و… کار شده است.
اندازه قلم در­کتیبه­های قاب­بندی مانند کتیبه­های طوماری که جنبه دید درآن­ها برای مخاطب مهم است چندان در نظر­گرفته نمی­ شود، به­ طوری­که اندازه قطعی­که برای­کتیبه­های قاب­بندی شده در قسمت بالای یک ساختمان استفاده شده برابر با همان اندازه قلمی است که در قسمت پایین بنا کار شده است. بنابراین مشخص می­ شود که­ کاربرد اصلی کتیبه­های قاب­بندی بیشتر جهت تزیین و ترصیع ابنیه می­باشد و خوانا بودن آن قابل توجه نمی ­باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳) این دست از کتیبه­ها در قسمت­ های زیادی از حرم مطهر دیده می­ شود­که بیشتر با خطوطی چون کوفی و ثلث نوشته شده است. می­توان بخش­هایی از ایوان شرقی و غربی مسجد­گوهرشاد، قسمت­ هایی از صحن عتیق، صحن جمهوری اسلامی، صن هدایت و … را عنوان نمود. در تصویر ۱۹ – ۲ ، ۲۰ – ۲، ۲۱ – ۲ و ۲۲ – ۲ نمونه­هایی از این کتیبه­ها آمده است.
تصویر ۱۹ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه قاب­بندی شده به­قلم ثلث، ازاره­های صحن نو، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، رقم محمد­حسن رضوان، ۱۳۶۵ق، مأخذ تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
تصویر ۲۰ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه قاب­بندی شده به­قلم ثلث و کوفی تربیعی، ایوان شرقی مسجد­گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا ­(ع)، مأخذ­تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۱ – ۲٫ نمونه ­ای از کتیبه قاب­­بندی شده به­قلم کوفی­بنایی­ساده، سرپایه نمای خارجی ایوان شرقی مسجد­ ­گوهرشاد، مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)، مأخذ تصویر: آفرینش­های هنری آستان قدس رضوی.
تصویر ۲۲ – ۲٫ بخشی از کتیبه احداثی قاب­بندی شده به­قلم نستعلیق، قسمت بیرونی ایوان ساعت صحن عتیق، ­مجموعه زیارتی امام رضا­ (ع)،­ رقم محمد ­موسوی ­صنیع­التولیه، ۱۳۱۷­ق، مأخذ­تصویر: نگارنده، آبان ۱۳۹۳.
۲ – ۲ - ۳ - ۳ الواح کتیبه­ای
نوع دیگر از کتیبه­ها که در ابنیه اسلامی مشاهده می­ شود در قالب الواح کتیبه­ای می­باشند. در این­گونه از کتیبه­ها قاب و چارچوبی­ که متن، داخل ­آ­نها نوشته شده است، شکلی منطبق با کرسی­بندی رایج خوشنویسی نداشته و در آن کرسی خط براساس قاب کتیبه تغیر داده می­ شود. این کتیبه­ها انواع مختلفی نظیر: ترنج، دایره و نقوش هندسی را شامل می­ شود و فقط جنبه تزیینی دارد، به­ طوری­که خوانایی خط در آن در درجه دوم قرار می­گیرد. مکان نصب آنها در قسمت­ هایی از بنا شامل: لچکی­ها، طاق­ها، ایوان­ها و گاه به­ صورت مکرر بر سطح دیوار قرار می­گیرند. رایج­ترین نوع تقسیم ­بندی این­کتیبه­ها شامل: الواح ترنجی، الواح شمسه­ای و الواح هندسی می­باشد. (صحراگرد، ۱۳۹۱: ۴۳) در زیر هر یک از الواح نام برده، معرفی شده است.